جاعداي شيرىققان سايىن شىنىعۋعا ءتيىسپىز - ق ر ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ ءمينيسترى اسەت يسەكەشيەۆ
كەشە عانا ۋفادا سويلەگەن سوزىندە ەلباسىمىز: «كوپ پوليارلى الەمنىڭ قالىپتاسۋى، جاھاندىق سىن-قاتەرلەر مەن قاۋىپتەر، سونداي-اق، ەلدەر مەن وڭىرلەردىڭ ءوزارا تاۋەلدىلىگىنىڭ ارتۋى بۇگىندە جاڭا كۇن ءتارتىبىن ءتۇزىپ وتىر»، دەپ اتاپ ءوتتى. مۇندايدا ەكونوميكالىق ماسەلەلەردىڭ جەتى رەت ولشەنىپ، ءبىر رەت كەسىلگەنى جاقسى. سولاي بولىپ تا كەلەدى. مەملەكەتتىك بيلىكتەگى جاۋاپتى تۇلعالار ءار ءسوزىن ساناپ سويلەۋدە.
بۇل سۇحبات ويلاستىرىلعالى ءبىراز بولدى. ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ ءمينيسترى اسەت يسەكەشيەۆپەن اۋەلدە جىل باسىندا، قاڭتاردا جولىققانبىز. ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ وتكەن جىلعى قورىتىندىلارى، ەكىنشى بەسجىلدىق باعدارلاماسىن ورىنداۋ جونىندەگى جۇمىستىڭ جايى تۋرالى سويلەسپەك بولعانبىز.
سوندا اسەت ورەنتاي ۇلى بىزگە ءبىراز اڭگىمە ايتقانىمەن، ناقتى، ءماتىنى گازەتكە شىعاتىنداي سۇحباتتى كەيىنىرەك جاساساق دەگەن ۇسىنىس بىلدىرگەن ەدى. «قازىر يندۋستريالاندىرۋدىڭ ەكىنشى بەسجىلدىعىنا ءارقيلى ينديكاتورلار بويىنشا تۇرلىشە سەناريلەر دايىندالعان. ءبىراق بۇل وقيعالار ءتىپتى ەڭ ناشار سەناري بويىنشا وربىگەن كۇندە دە ءبىز يندۋستريالاندىرۋ ساياساتىنان، ياعني ساپالىق تۇرعىدان جاڭا ەكونوميكا جاساۋ جونىندەگى جۇمىستان باس تارتامىز دەگەندى بىلدىرمەيدى. مۇنايدىڭ باعاسى ءالى تالايعا دەيىن تومەن كۇيدە تۇرا بەرۋى مۇمكىن. ءتىپتى، بۇدان دا تومەن ءتۇسۋى مۇمكىن. پارادوكس بولسا دا ايتايىن، قايتا مۇنىڭ ءوزى يندۋستريالاندىرۋ ءۇشىن اشىلاتىن جاڭا مۇمكىندىك»، دەگەن ەدى سوندا مينيستر.
اسەت ورەنتاي ۇلى ساقتانا سويلەيتىن ءجونى بار ەكەن. 2009-جىلعىداي، باعدارلامانىڭ سورەدەن اتتانۋى الەمدىك قارجى داعدارىسى كۇشەيە باستاعان تۇسقا تاپ كەلدى دە، ۇكىمەت الەمدىك ەكونوميكاداعى احۋالدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى بىرنەشە سەناريدى ەسكەرىپ، جۇمىس جوسپارىن قايتا قارادى. ءبىراق باستى باعىت وزگەرگەن جوق. جاقىندا، استاناداعى «كورمە» ورتالىعىندا مەملەكەت باسشىسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن ەلىمىزدەگى «نۇرلى جول» جانە يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋعا ارنالعان ءداستۇرلى تەلەكوپىردە ەلباسىمىز يندۋستريالانۋدىڭ ەكىنشى بەسجىلدىعى بۇرىنعىدان دا ناقتىراق كورىنىسكە يە ەكەنىن ايتتى.
«باسىمدىعى بار التى سالا انىقتالدى، ولار - مۇناي وڭدەۋ جانە مەتاللۋرگيا كەشەنى، تاماق جانە حيميا ونەركاسىبى، ونەركاسىپتىك جابدىقتار جانە قۇرىلىس ماتەريالدارى ءوندىرىسى. ءبارىنىڭ نەگىزىندە كلاستەرلىك تاجىريبە جاتىر. جاڭا باعدارلامادا ءبىز ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ ساباقتارىن بارىنشا ەسكەرىپ، جيناقتالعان تاجىريبەنى قولدانۋعا تىرىستىق»، - دەدى ن. ءا. نازاربايەۆ.
قازاقستان پرەزيدەنتى بۇگىندە وڭدەۋ ونەركاسىبىندە شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ قاتىسۋىمەن 22 جاڭا جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا دايىندالىپ جاتقانىن اتاپ ايتتى. قىسقاسى، مەملەكەتتىڭ بۇكىل ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ وزەگى يندۋستريالاندىرۋ بولىپ قالا بەرەدى.
بۇل قاعيداتتى ءمانى بار قورىتىندى. دەمەك، ءبىز شيكىزات باعاسىنا، الەمدىك كونيۋنكتۋراعا تاۋەلدىلىكتەن، ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ءبىر تاۋسىلماي قويمايتىن جەراستى بايلىعىنا بايلانۋدان قۇتىلۋعا ءبىرجولاتا بەت العان ەلمىز. مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ ەكىنشى بەسجىلدىعىنىڭ قالاي باستالعانى، ۇكىمەتتىڭ يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا قانداي ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعانى - ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ ءمينيسترى اسەت يسەكەشيەۆپەن اڭگىمەمىزدىڭ باستى ارقاۋى.
- قۇرمەتتى اسەت ورەنتاي ۇلى، يندۋستريالاندىرۋدىڭ ەكىنشى بەسجىلدىق جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ الەمدىك ەكونوميكاداعى ەلەۋلى سىن-قاتەرلەر جاعدايىندا باستالىپ جاتىر. سول سىن-قاتەرلەر باعدارلاماعا قانداي وزگەرىستەر ەنگىزۋگە ءماجبۇر ەتتى؟
- يندۋستريالاندىرۋدىڭ ءبىرىنشى بەسجىلدىعىن قورىتىندىلاۋ، ەكىنشى بەسجىلدىعىن جۇزەگە اسىرۋدى باستاۋ، راسىندا دا، كۇردەلى جاعدايدا ءجۇرىپ جاتىر. گەوساياسي سىن-قاتەرلەر، مۇناي باعاسىنىڭ كۇرت ءتۇسىپ كەتۋى، نەگىزگى رىنوكتارىمىز سانالاتىن رەسەي مەن قىتايدا ەكونوميكالىق دامۋدىڭ تومەندەۋى ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز ءۇشىن ەداۋىر قيىندىقتار تۋعىزىپ وتىر.
سوندىقتان، مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، ونەركاسىپ ورىندارىن قولداۋدىڭ جوسپارى قابىلدانىپ، وندا جۇيە ءتۇزۋشى كاسىپورىنداردىڭ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ، سونداي- اق، يندۋستريالاندىرۋ كارتاسىنا ەنگىزىلگەن جوبالارعا كومەك كورسەتۋدىڭ شارالارى قاراستىرىلدى. قولعا الىنعان شارالاردىڭ ارقاسىندا ونەركاسىپتەگى وڭدى سەرپىندى ساقتاپ قالۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
بەس ايدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ كولەمى 0,5 پايىزعا ءوستى. تاۋ- كەن ونەركاسىبىندەگى ءوسىم 1 پايىز، وڭدەۋ ونەركاسىبىندەگى ءوسىم 0,2 پايىز بولدى. سونىمەن بىرگە، قىتايداعى مەتاللۋرگيا كومپانيالارى تاراپىنان سۇرانىستىڭ كۇرت ءتۇسىپ كەتۋىنە بايلانىستى تەمىر رۋداسىن ءوندىرۋ كولەمى ازايدى. كوپتەگەن قيىندىقتارعا قاراماستان، سۇيمەندەردى الىپ شىعۋدى شەكتەۋدىڭ ارقاسىندا بولات ءوندىرۋدى 1,8 پايىزعا، ارماتۋرانى 65 پايىزعا، ياعني 331 مىڭ تونناعا وسىرۋگە قول جەتتى.
جىل سوڭىنا دەيىن شامامەن 700 مىڭ تونناعا بارادى دەپ وتىرمىز. كابەل ءونىمى بويىنشا بەس ايدىڭ ىشىندەگى ءوسىم اليۋمينيي سىمىنان 10 پايىزعا، يزولياتسيالانباعان سىمنان 67,8 پايىزعا ءوسىم بولماقشى، بۇل 3003 توننا دەگەن ءسوز. مەملەكەتتىك قولداۋ بويىنشا قابىلدانعان شارالار نەگىزگى مەتالدار ءوندىرىسىنىڭ كولەمىن كوبەيتۋگە مۇمكىندىك بەردى.
مىس 41,5 پايىزعا، اۋەلگى اليۋمينيي 10 پايىزعا، فەرروقورىتپا 6,5 پايىزعا ءوستى. جىل باسىندا 200 گە جۋىق جاڭا يندۋستريالىق وندىرىستەر، ال مۇنىڭ ءوزى يندۋستريالاندىرۋ كارتاسىنا ەنگەن جوبالاردىڭ شيرەك بولىگىنەن استام، ءوز قۋاتىندا جۇمىس ىستەۋدە ءبىراز قيىندىقپەن بەتپە-بەت كەلگەن ەدى.
كەيبىرى ءتىپتى ۋاقىتشا ءونىم ءوندىرۋىن توقتاتۋعا ءماجبۇر دە بولدى. ەڭ الدىمەن، رەسەي ءرۋبلىنىڭ قۇنسىزدانۋى مەن ىشكى رىنوكتاعى سۇرانىستىڭ كەمۋىنە بايلانىستى. 5 ايدىڭ ىشىندە 135 جوبانى تۇراقتى جۇمىس قالپىنا اۋىستىرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
- باسقا جوبالاردىڭ جاعدايى قالاي؟
- ولاردىڭ جاعدايى كۇردەلىلەۋ. جۇمىستى جالعاستىرىپ جاتىرمىز. جەرگىلىكتى جەتكىزۋشىلەردى ىنتالاندىرۋدىڭ، ولاردىڭ ۇلتتىق كومپانيالارمەن، جۇيە ءتۇزۋشى كاسىپورىندارمەن تىكەلەي جاساۋىنىڭ ارقاسىندا «كاۋستيك» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ، «قازازوت» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ تۇراقتى جۇمىس ىستەۋى قامتاماسىز ەتىلدى. تۇتاستاي العاندا، حيميا ونەركاسىبى بويىنشا ءوسىم 2,3 پايىز بولدى، ءبىراق جەكەلەگەن تاۋارلار بويىنشا كورسەتكىش تەرىس ديناميكانى قۇراپ وتىر. «قازفوسفات» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ ءوندىرىس كولەمى 7 پايىزعا كەمىدى.
- مۇنىڭ سەبەبى نەگە بايلانىستى؟
- فوسفور ءوندىرۋ كولەمى 15 پايىزعا ازايدى، ويتكەنى، ەۋرونىڭ اقش دوللارىنا قاتىستى باعامى ءتۇسىپ كەتىپ، باعا 20 پايىزعا كوتەرىلدى. سونىمەن بىرگە، ءبىز ەۋروپادا، رەسەيدە، قىتايدا بايقاپ وتىرعان احۋال تاياۋداعى جىلدار تۇتاستاي العاندا ءبىزدىڭ ونەركاسىبىمىز ءۇشىن كۇردەلى بولاتىنىن كورسەتەدى. وسىعان بايلانىستى ءبىز قازىر وتاندىق بيزنەستى قولداۋ بويىنشا جاڭا شارالاردى قاراستىرىپ جاتىرمىز.
- سىزبەن وسى تاقىرىپقا بۇرىن دا سويلەسكەنبىز. وزىڭىزگە كەلەردە 2011-جىلعى 27- ساۋىردە جاريالانعان سول سۇحباتتى تاعى ءبىر وقىپ شىقتىم. ونداعى اڭگىمە اۋانى ءسال باسقاشالاۋ ەدى. ءسىز يندۋستريالاندىرۋدىڭ ءبىرىنشى بەسجىلدىعى باعدارلاماسىنىڭ الەۋمەتتىك تيىمدىلىگى شامامەن 250 مىڭداي ادامدى جۇمىسپەن قامتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەگەن بولاتىنسىز. قازىرگى قيىندىقتار ادامداردىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋىنا اسەر ەتەدى عوي، سولاي ما؟
- كەيبىر كاسىپ ورىنداردا قىسقارتۋ بولمايدى دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن. ءبىراق سولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە ولاردى باسقا وندىرىستەرگە ورنالاستىرۋدىڭ جانە جاڭا ماماندىقتارعا وقىتۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى بار. اكىمدىكتەر وسى بويىنشا جۇمىس ىستەپ جاتىر. ءوزىڭىز بىلەسىز عوي، مەملەكەت باسشىسى حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل بولەدى. ەلباسى ءۇشىن بۇل ەڭ باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان، دامۋدىڭ ءاربىر باعدارلاماسى، بيزنەستى قولداۋدىڭ ءار جوسپارى وسى مىندەتتى كوزدەيدى.
ءسىز ايتقان ءبىرىنشى بەسجىلدىقتى ءسوز ەتسەك، ءيا، راسىندا دا، ونىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى ەلەۋلى بولعان. مۇنىڭ ءوزى اۋقىمدى جۇيەلى جۇمىستىڭ جەمىسى ەدى.
- جۇيەلى جۇمىس دەگەندە نەنى ايتاسىز؟
- بىرىنشىدەن، ءبىز دامۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جۇمىسىن قايتا بەيىمدەي الدىق. مىسالى، « دامۋ» قورى «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە قولداۋ كورسەتتى، « KAZNEX INVEST» اكتسيونەرلىك قوعامى ەكسپورتتاۋشى كومپانيالار مەن ينۆەستورلارعا كومەكتەستى، تەحنولوگيالىق دامۋ جونىندەگى ۇلتتىق اگەنتتىك يننوۆاتسيالىق جوبالاردى دەمەۋدە، كاسىپورىنداردى جاڭعىرتۋ « ونىمدىلىك-2020» باعدارلاماسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋدا، قازاقستاننىڭ دامۋ بانكى ءىرى جوبالاردى قارجىلاندىرۋدا، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى، ايتالىق، تاماق ونەركاسىبىندەگى قايتا وڭدەۋ جوبالارىنا «قازاگرو» سۇيەۋ بولۋدا.
مىسالى، ءبىر عانا بيزنەستىڭ جول كارتاسى بويىنشا 5,5 مىڭنان استام كاسىپكەرلەر كومەكقارجى الدى. شامامەن 900 كاسىپكەر جالپى قۇنى 45 ميلليارد تەڭگەلىك كرەديتكە كەپىلدىككە قول جەتكىزدى. 80 مىڭنان استام جۇمىسىن جاڭا باستاعان جانە بۇرىننان كەلە جاتقان كاسىپكەرلەر بيزنەس بويىنشا سىناق مەرزىمىنەن ءوتىپ، كاسىپكەرلىكتىڭ نەگىزىن ۇيرەندى. باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ 174,4 ميلليارد تەڭگەلىك سالىقتى تولەۋگە، 183 مىڭ جۇمىس ورىندارىن ساقتاپ قالۋعا، جاڭادان 54 مىڭ جۇمىس ورىندارىن اشۋعا، قۇنى 2,5 تريلليون تەڭگە ءونىم وندىرۋگە مۇمكىندىك بەردى.
يندۋستريالاندىرۋ كارتاسىنداعى جاڭا نىسانداردى ىسكە قوسۋدىڭ ارقاسىندا شامامەن 70 مىڭداي ساپالى جۇمىس ورىندارى اشىلدى. بيىلعى جارتىجىلدىقتا تاعى دا 20 جاڭا جوبا ىسكە قوسىلىپ، 2 مىڭ جۇمىس ورنى قۇرىلدى. جىل سوڭىنا دەيىن 100 شاقتى جوبانى جۇزەگە اسىرماقپىز. ولاردىڭ اراسىنان مەن پاۆلودار وبلىسىنداعى «Kaz Minerals» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ تاۋ-كەن كومبيناتىن، باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى «كوندەنسات» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ ك5 ەكوكلاستى موتور مايى ءوندىرىسىن، الماتى وبلىسىنداعى «ابدي يبراحيم گلوبال فارم» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ فارماتسيەۆتيكا زاۋىتىن ءتۇيىندى كاسىپورىندار دەپ اتار ەدىم.
جالپى، جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا بارلىق نىسانداردا 7 مىڭنان استام تۇراقتى جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ جوسپارلانىپ وتىر.
- وسى ارادا انىقتاي كەتەيىكشى - مۇنىڭ ءبارى يندۋستريالاندىرۋ كارتاسى بويىنشا بولار، بۇعان «نۇرلى جول» باعدارلاماسىنداعى نىساندار، سولار بويىنشا اشىلاتىن جۇمىس ورىندارى قوسىلمايدى عوي؟
- جوق، ولار قوسىلمايدى. «نۇرلى جولدى» قوسسا الدەقايدا كوپ بولادى. مەملەكەت باسشىسى باستاماشى بولعان بۇل باعدارلامانىڭ وڭدى ىقپالى وتە ۇلكەن ەكەنىن اتاپ ايتقىم كەلەدى. قازىرگى تاڭدا جالپى ۇزىندىعى 2 مىڭ كيلومەتر جەردە جول سالۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتىر، وعان 72 مىڭ ادام تارتىلعان.
بيىل 500 كيلومەتردەن استام جولدارداعى جۇمىستى اياقتاۋ جوسپارلانىپ وتىر. اۆتوموبيل جولدارى جوبالارىنداعى جول- قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ 97 پايىزى وتاندىق وندىرىستەن شىقپاقشى. سونىڭ ارقاسىندا، مىسالى، 5 ايدىڭ ىشىندە سەمەنت ءوندىرۋ كولەمى 14 پايىزعا ارتىپ، 3 ميلليون تونناعا جۋىقتادى. جىل سوڭىنا دەيىن 8,3 ميلليون توننا سەمەنت وندىرىلەدى. مۇنىڭ ءوزى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 6-7 پايىزعا ارتىق بولادى دەپ ويلايمىن.
- جول جوبالارى دەگەندە ءسىز قايسىلارىن ايتاسىز؟
- ارينە، الدىمەن اتايتىنىمىز - باتىس ەۋروپا - باتىس قىتاي جوباسى. وعان قوسا «ورتالىق - وڭتۇستىك» (استانا - الماتى)، «ورتالىق - شىعىس» (استانا - وسكەمەن)، «ورتالىق - باتىس» (استانا - اقتوبە - اتىراۋ - اقتاۋ)، الماتى - وسكەمەن جانە اتىراۋ - استراحان جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋ قولعا الىندى.
- بۇل اتاعاندارىڭىز جاقسى جاڭالىق ەكەن، اسىرەسە، سول وڭىرلەردەگى تۇرعىندار ءۇشىن ءتىپتى قۋانىشتى جاي. جالپى، يندۋستريالاندىرۋدان اۋىل تۇرعىندارى قانداي پايدا كورە الادى؟
- جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات، ءتىپتى، وسى كۇردەلى كەزەڭنىڭ وزىندە كەز كەلگەن ازامات ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى. جاڭا كاسىپورىندار سالىنادى، جولدار توسەلەدى، ەلدى مەكەندەردى كەڭ جولاقتى ينتەرنەتپەن قامتۋ جونىندە جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر.
قازىر ينتەرنەتتىڭ مۇمكىندىگى شەكسىز. بۇل قاشىقتان وقىتۋعا، ءبىلىم بەرۋگە جول اشادى. اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا ارنالعان «اگروبيزنەس» دەگەن ۇلكەن باعدارلاما بار. «قازاگرو» ارقىلى شاعىن كرەديت الۋعا بولادى. «دامۋ» بويىنشا دا جۇرگىزىلەتىن جەلىلەر جەتكىلىكتى. يندۋستريالاندىرۋدىڭ شاعىن وندىرىستەر، سەحتار، جىلىجايلار، جاڭا تاۋارلار شىعارۋ تۇرىندە العاشقى ناتيجەلەرى بار ەكەنىن كورىپ وتىرسىز. ونىڭ ۇستىنەقازىرگى تاڭدا ازىق-تۇلىكتىڭ تازا ونىمدەرىن ءوندىرۋدىڭ باعاسى ءتىپتى ارتىپ تۇر. بۇل تاۋار وتە سۇرانىسقا يە.
جاقىندا ەلباسىمىز ءار اۋىلدا، اۋداندا جاڭا بيزنەس- جوبالار پايدا بولۋى كەرەكتىگىن ايتتى. بىزدەقازىرشە بيزنەسپەن اينالىساتىن ادامدار از. الىستاعى اۋىلداردان جاڭاعى شاعىن جوبالار ارقىلى كاسىپكەرلىكتىڭ جاڭا تولقىنى كەلىپ قوسىلۋعا ءتيىس. اۋىل شارۋاشىلىعىنا قوسا، تۋريزم سالاسىنداعى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا دا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر اشىلماق.
كەڭ بايتاق ەلىمىزدىڭ كوزدىڭ جاۋىن الاتىنداي كورىكتى مەكەندەرىنىڭ تۋريزم ءۇشىن الەۋەتى ۇلكەن. بۇل ءۇشىن ءبىز جاڭا اۋە جەلىلەرىن، جاڭا تەمىرجول جانە اۆتوبۋس مارشرۋتتارىن، كەمپينگتەر مەن ەتنواۋىلداردى سالاتىن، دامىتاتىن بولامىز. وسى ءىستىڭ العاشقى قارلىعاشتارى - الاكولدىڭ، بالقاشتىڭ اينالاسىنداعى ينفراقۇرىلىمنىڭ دامىتىلۋى. بۇل جۇمىس جالعاسا تۇسەدى.
- بيىل پرەزيدەنت ن. ءا. نازاربايەۆ بەس ينستيتۋتتىق رەفورما قولعا الىناتىنىن جاريا ەتىپ، ولاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ 100 ناقتى قادامىن بەلگىلەدى. مۇنىڭ ءوزى جاھاندىق جانە ىشكى سىن-قاتەرلەرگە جاۋاپ بەرۋ جانە سونىمەن قاتار جاڭا تاريحي جاعدايدا دامىعان مەملەكەتتەردىڭ وتىزدىعىنا كىرۋدىڭ جوسپارى. بەس رەفورمانىڭ بىرەۋى يندۋستريالاندىرۋ مەن ەكونوميكالىق ءوسىم ماسەلەلەرىنە قاتىستى. وسى ورايدا، ءسىز باسقاراتىن مينيسترلىك قانداي جۇمىس جۇرگىزۋدە؟
- بۇل باعىتتاعى جۇمىستىڭ ءبارى پرەزيدەنت جانىنداعى جاڭعىرتۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميستسيانىڭ اياسىندا پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆتىڭ باسشىلىعىمەن اتقارىلۋدا. ءار رەفورما بويىنشا جۇمىس توپتارى قۇرىلعان. ءبىزدىڭ مينيسترلىككە 100 قادامنىڭ 16 ى بەكىتىلگەن، ولار ترانس ۇلتتىق كورپوراتسيالار مەن «زاكىرلىك» دەپ اتالاتىن ءىرى ينۆەستورلاردى تارتۋ جونىندە جاڭا شارالاردى كوزدەيدى، ولاردىڭ كومەگىمەن قازاقستاندا، سونىڭ ىشىندە جوعارى تەحنولوگيالى جانە ەكسپورتقا لايىقتالعان سەكتورلاردا، تۋريزم، قۋات ۇنەمدەۋ سالاسىندا بىرلەسكەن جوبالار جاسالاتىن بولادى.
نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ارقاۋىندا استانادا جانە يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار پاركىنىڭ ارقاۋىندا الماتىدا يننوۆاتسيالىق كلاستەرلەردى دامىتۋ بولەك مانگە يە. ونىڭ سىرتىندا، جەر قويناۋىن پايدالانۋ سالاسىنداعى اشىقتىقتى ارتتىرۋ، جاساۋدىڭ وڭايلاتىلعان ءادىسىن ەنگىزۋ ماسەلەلەرى بولەك قارالىپ وتىر. كولىك سالاسىندا ءىرى وزگەرىستەر بولادى. مىسالى، «قازاقستان تەمىر جولى» مەن «ەير استانا» ءىرى حالىقارالىق وپەراتورلار رەتىندە دامىتىلادى. اۆتوكولىك جانە تەمىرجولدار دامىتىلىپ، ساپاسى جاقسارتىلادى، استانانى الەمدىك قارجى ورتالىقتارىمەن بايلانىستىراتىن جاڭا اۆيامارشرۋتتار اشىلادى.
قازىر استانا اۋەجايىنان فرانكفۋرت، بەيجىڭ، ىستامبۇل، ماسكەۋ، لوندون، پاريج سياقتى حالىقارالىق قارجى ورتالىقتارىنا رەيستەر قاتىناۋدا. 2019-جىلدىڭ اياعىنا دەيىن استانا اۋەجايىنان جاڭا 6 باعىتتى اشۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. بيىل - سەۋلگە، دۋبايعا، 2016- جىلى - گونكونگقا، 2017- جىلى - توكيوعا، 2018- جىلى - سينگاپۋرعا، 2019- جىلى نيۋ-يورككە رەيستەر اشىلادى. بۇل رەفورمالاردىڭ ءاربىر «قادامى» بويىنشا جوسپارلار ازىرلەنگەن. زاڭنامانى جەتىلدىرۋ جانە باعدارلامالىق قۇجاتتاردى ازىرلەۋ جونىندە اۋقىمدى تىنىمسىز جۇمىس ىستەۋ مىندەتى الدا تۇر.
- جاقىندا مەملەكەت باسشىسى قاتىسىپ، ۇكىمەت العاشقى جارتى جىلدىقتاعى جۇمىس تۋرالى ەسەپ بەرگەن جيىندا قازاقستاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ كورمەسى ۇيىمداستىرىلعان ەدى. سوندا ءبىزدىڭ وزىمىزدە وسىنشا ءونىم وندىرىلەتىنىن كورىپ، كادىمگىدەي تاڭدانىپ قالعانبىز. اراسىندا ەكسپورتقا شىعارىلاتىندارى دا بار ەكەن. ولارعا، تەگىندە، مەملەكەت كومەكتەسەتىن بولار؟
- ءيا، بىزدە ەكسپورت پەن ينۆەستيتسيالار جونىندە ۇلتتىق اگەنتتىك بار - « KAZNEX INVEST» اكتسيونەرلىك قوعامى. ونىڭ قولىنداعى قولداۋ تەتىكتەرى بىرنەشەۋ، اراسىندا ەكسپورتقا ءونىم شىعارۋشى كاسىپورىنداردىڭ سىرتقى رىنوكتارداعى شىعىندارىنىڭ ورنىن جابۋ دا بار. پرەزيدەنت 3-4 ەكسپورتتىق برەند جاساۋ جانە سولاردى تانىتۋ جونىندە مىندەت قويدى.
سول بويىنشا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. تۇتاستاي العاندا، شيكىزات ساتۋدان تۇسەتىن ۆاليۋتا كىرىستەرىنىڭ كەمۋىنە بايلانىستى ءبىزدىڭ وڭدەلگەن تاۋارلارىمىزدى ەكسپورتقا شىعارۋدىڭ ءمانى ايرىقشا بولا تۇسەدى. قالىپتاسقان جاعدايعا قاراماستان، 260 ميلليون ادامى بار ە ا ە و، ورتالىق ازيا، كاۆكاز، يران، اۋعانستان ەلدەرى قازاقستان ءۇشىن وڭدەلگەن ءونىمدى وتكىزۋدىڭ نەگىزگى رىنوكتارى كۇيىندە قالا بەرەدى.
جىبەك جولىن دامىتۋ قىتايعا، ءۇندىستانعا جانە پارسى شىعاناعىنا شىعارىلاتىن ەكسپورتتى كوبەيتۋگە قوسىمشا مۇمكىندىكتەر اشادى. كەلەسى جىلدان باستاپ KAZBRENDS باستاماسى جۇزەگە اسىرىلا باستايدى، وندا قازاقستاندىق برەندتەردى تانىتۋعا باسا سالماق سالىنادى.
قازىر ول جۇمىس اتقارىلۋدا. سولاردىڭ اراسىنان العاشقىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە « Organic food» (ورگانيكالىق سالاماتتى تاماق، تاماق ونىمدەرى) اتالۋعا ءتيىس. سونداي-اق، سىرتقى رىنوكتاردا جوعارى باسەكەلەستىككە شىداس بەرە الاتىن، ياعني حالىقارالىق رىنوكتا بولاشاق جاھاندىق ويىنشى بولىپ تابىلاتىن شامامەن 30 ەكسپورتتىق پوزيتسيا الدىن الا تاڭدالىپ الىندى.
قارجىلىق قولداۋ اياسىندا ۇلتتىق قوردان بيىل ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ اينالىمداعى قارجىسىن تولىقتىرۋ ءۇشىن 35 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. ەكسپورتتاۋشىلاردى تىكەلەي ءونىم وتكىزۋ رىنوگىندا سەرۆيستىك قولداۋ كۇشەيتىلەدى، نوۆوسيبيرسكىدە، بەلورۋسسيادا، يراندا، قىتايدا وكىلدىكتەر اشىلادى. شامامەن 400 ەكسپورتتاۋشىعا كومەك كورسەتىلەدى.
- يندۋستريالاندىرۋ قولعا الىنعالى بەرى وڭدەلگەن جانە دايىن ءونىمنىڭ ەكسپورتىن كوبەيتە الدىق پا؟
- ءبىز وڭدەلگەن 850 تاۋاردى الەمنىڭ 117 ەلىنە ەكسپورتتايمىز. تيتان، ۋران، ۇن، سارى فوسفور ەكسپورتى جونىندە الدا كەلەمىز. مەتالل كونسترۋكتسيالارىنىڭ ەكسپورتتىق جەتكىزىلىمى 25 پايىزعا، تىڭايتقىشتار - 2,5 ەسە، ترانسفورماتورلار 4 ەسە، اككۋمۋلياتورلار 2 ەسە، تسەمەنت 2,4 ەسە، كابەل- وتكىزگىشتەر ونىمدەرى 5,5 ەسە، الكوگولسىز ىشىمدىكتەر مەن كونديتەر بۇيىمدارى 2 ەسەدەن استام ءوستى.
يندۋستريالاندىرۋ كارتاسى اياسىندا ىسكە قوسىلعان شامامەن 100 ءوندىرىس ورنى بۇگىندە ءوز ونىمدەرىن شەتەلگە وتكىزۋدە. ول كاسىپورىنداردىڭ ەكسپورتىنىڭ جالپى سوماسى شامامەن العاندا 1 ميلليارد ا ق ش دوللارىن قۇرايدى.
- يندۋستريالىق- يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى ەڭ الدىمەن وڭدەۋشى ونەركاسىپتى كۇشەيتۋگە باعىتتالعان، ول ءداستۇرلى تۇردە مەملەكەتتىڭ تەحنولوگيالىق قۋاتىنىڭ بەلگىسى، دامۋدىڭ باستى موتورى بولىپ تابىلادى. بۇل ارادا سالماق قاي جاققا كوبىرەك اۋىپ وتىر؟
- قازىرگى جاعداي وڭدەۋشى سەكتوردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ جونىندەگى جۇيەلى جۇمىسقا جاڭاشا قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەكىنشى بەسجىلدىقتىڭ باعدارلاماسىن تالداپ-جاساۋ بارىسىندا ءبىز ءبىر جاعىنان ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەرگە، ەكىنشى جاعىنان شيكىزات باعاسىنا ارقا سۇيەيتىن ءتورت ارقاۋلىق سەناريدى ەسەپتەپ شىعاردىق. الەمدىك ەكونوميكادا سوڭعى جارتى جىلدىڭ ىشىندە بولعان وزگەرىستەر الدىڭعى قاتارعا « ينتەگراتسيانىڭ جوعارى دەڭگەيى جاعدايىندا شيكىزاتقا تومەن باعا» دەپ اتاۋعا بولاتىن ۇزاق مەرزىمدى سەناري شىعاتىنىن كورسەتتى. ە ا ە و- نىڭ كەڭەيۋىمەن، دسۇ- عا وتۋمەن، قىتايدىڭ دامۋ باعدارلاماسىمەن ەسەپتەسۋ كەرەك. بۇل ورايدا ءبىز ەكىنشى بەسجىلدىقتىڭ باعدارلاماسىن شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار تارتۋمەن، جاھاندىق تەحنولوگيالىق ترەندتەر مەن وڭىرلىك بيزنەستى قولداۋمەن بارعان سايىن كوبىرەك بايلانىستىراتىن بولامىز.
بۇكىل الەمدىك بانكتىڭ قاتىسۋىمەن جاسالعان ءتاسىل بويىنشا ءبىز وتكىزۋ رىنوكتارىندا اناعۇرلىم الەۋەتى بار جانە وڭىرلىك ماماندانۋدى ەسەپكە العاندا قازاقستاندا يگەرۋ مۇمكىندىگى مول دەۋگە بولاتىن 152 تاۋاردى ىرىكتەپ الدىق. ءبىز ول تاۋارلاردى شارتتى تۇردە 2 توپقا بولدىك.
العاشقى توپتىڭ تاۋارلارىن يگەرۋ ءۇشىن كاپيتالدى كوپ قاجەتسىنەتىن بىرنەشە جاڭا جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك بولدى. بۇل ءۇشىن ءىرى حالىقارالىق كومپانيالاردى تارتۋ جوسپارلانىپ وتىر، ويتكەنى، بىرەگەي تەحنولوگيالارعا قول جەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ جانە جەتكىزۋشىلەردىڭ جاھاندىق تىزبەگىنە ىلىگۋ قاجەت.
بۇل جوبالاردى قۇرىلىمداۋ، قارجى ىزدەستىرۋ مەن جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى نەگىزگى جاۋاپكەرشىلىكتى ۇلتتىق حولدينگتەر ءوز موينىنا الۋعا ءتيىس، ارينە، بۇل ءۇشىن ولار بەلگىلى ءبىر ترانسفورماتسيادان ءوتىپ، ءوز جۇمىستارىنا كوزقاراستى وزگەرتۋى كەرەك. ەكىنشى توپتاعى تاۋارلاردى ءوندىرۋدى وتاندىق بيزنەس مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ قولدا بار تەتىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ يگەرە الادى. بۇل سەگمەنتتى ۇيلەستىرۋدى «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى اكىمدىكتەرمەن بىرلەسە جۇرگىزەتىن بولادى.
ول ءۇشىن ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى كاسىپكەرلىكتىڭ وڭىرلىك كارتاسىن تالداپ- جاسايدى، بۇل كارتا شاعىن جانە ورتا بيزنەس ءۇشىن ولاردىڭ بيزنەستى دامىتۋ جونىندە شەشىم قابىلداۋىندا، قانداي وزگەرىستى قاي جەردە ۇيىمداستىرسا جاقسى بولاتىنى، ودان كەيىن ءونىمدى قايدا وتكىزۋ كەرەكتىگى تۋرالى شەشىم قابىلداۋ كەزىندە ناقتى باعىت-باعدار بولا الادى.
ءوز تاراپىنان ۇكىمەت كۇش-جىگەرىن ناقتى جوبالارعا عانا ەمەس، يندۋستريالاندىرۋعا جۇيەلى جاعدايلار جاساۋعا شوعىرلاندىرادى، ول جاعدايلار - كەدەرگىلەردى ازايتۋ، ينفراقۇرىلىم قالىپتاستىرۋ، ينۆەستيتسيالىق احۋال جانە تاعى باسقا. بۇل جۇمىس العاشقى بەسجىلدىقتىڭ وزىندە-اق باستالعان بولاتىن.
ول كەزدە ونەركاسىپتىڭ ودان ءارى دامۋى ءۇشىن ينفراقۇرىلىمدىق شەكتەۋلەردى الىپ تاستاۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. ەنەرگيا تاپشىلىعى ماسەلەسى شەشىلدى. 4 مىڭ كيلومەتر اۆتوموبيل جانە 1700 كيلومەتر تەمىرجولدار سالىنىپ، جاڭارتىلدى، بۇل سىرتقى رىنوكتارعا جۇيەلى تۇردە قول جەتكىزدى، زاڭنامالىق ارقاۋ جاقسارتىلدى.
بۇل جايىندا تالاي ايتقانبىز. ەكىنشى بەسجىلدىقتىڭ شەڭبەرىندە « مۇناي-حيميا پاركى» ەركىن ەكونوميكالىق ايماعى ارقاۋىندا ۇلتتىق مۇناي-گاز كلاستەرىن جۇزەگە اسىرۋعا باسا نازار اۋدارىلادى، ول ءۇش ءىرى جوبانىڭ - قاراشىعاناقتىڭ، ت ش و مەن قاشاعاننىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋگە جۇمىس ىستەيدى.
بيىلعى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بۇكىل الەمدىك بانكپەن بىرلەسە وتىرىپ، وڭىرلىك كلاستەرلىك باستامانى دامىتۋ جونىندەگى جۇمىستى جۇرگىزۋ كوزدەلگەن. سول كەزگە دەيىن ءۇش تەرريتوريالىق كلاستەردى ىرىكتەۋگە كونكۋرس وتكىزىلەدى.
- سوندا دا، الەمدەگى ەكونوميكالىق احۋالدى ەسكەرە كەلگەندە، ەكىنشى بەسجىلدىق باعدارلاماسىنا ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزىلە مە؟
- راسىندا دا، بۇگىنگى تاڭداعى گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق احۋال، تەحنولوگيالىق دامۋ سەرپىنىنىڭ جىلدامداۋى، وتكىزىم رىنوگىنىڭ ساپالىق تۇرعىدان وزگەرۋى بارلىق ەلدەردى وزدەرىنىڭ ەكونوميكالىق جانە يندۋستريالىق باعدارلامالارىن قايتا قاراۋعا، ولاردى جىلدام وزگەرىپ جاتقان جاعدايعا سايكەس الدەقايدا يكەمدى ەتۋگە ماجبۇرلەۋدە.
مىنە، سوندىقتان دا يندۋستريالاندىرۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا ارقاۋلىق سەناريدىڭ وزگەرۋىنە باعىتتالعان تۇزەتۋلەر عانا ەمەس، مونيتورينگتىڭ جاڭا تەتىكتەرىن ەنگىزۋگە جانە سىرتقى جاعدايلاردىڭ وزگەرۋىنە تەز بەيىمدەلۋگە باعىتتالعان تۇزەتۋلەر دە ەنگىزىلەتىن بولادى. تاياۋداعى جىلدار، مەنىڭ ويىمشا، كوپتەگەن ەلدەر ءۇشىن كۇردەلى جىلدار بولادى.
سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن دە. ءبىراق بۇل جوسپاردىڭ ءبارىن قايتا جيناپ الۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرمەيدى. ماسەلەگە قاراۋ نۇكتەسى، سالماق سالاتىن تۇستار وزگەرۋى مۇمكىن، ءبىراق باعدارلامانىڭ نەگىزى وزگەرۋى مۇمكىن ەمەس. ەسكە تۇسىرەيىكشى، ءبىرىنشى بەسجىلدىقتى دا بىزگە كۇردەلى كەزەڭدە باستاۋعا تۋرا كەلگەن، تەك يندۋستريالاندىرۋدىڭ ارقاسىندا عانا ءبىز داعدارىس سوققىسىن السىرەتە الدىق.
وعان قوسا، ونەركاسىپتە جاڭا 28 سەكتور پايدا بولدى، جاڭا ونىمدەر جاسالدى، ەلدەگى ىسكەرلىك احۋال جاقساردى، شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار مەن جاڭا تەحنولوگيالار كەلدى، ونداعان مىڭ جۇمىس ورىندارىن ساقتاپ قالۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
ەكىنشى بەسجىلدىقتىڭ باعدارلاماسى دا، «نۇرلى جولمەن» جانە جۇرگىزىلىپ جاتقان ينستيتۋتتىق رەفورمالارمەن قوسىلا كەلىپ، ەلدەگى ەكونوميكالىق، دەمەك، ساياسي تۇراقتىلىقتى دا ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىنە سەنەمىن. جاعداي شيرىققان سايىن شىنىعۋعا ءتيىسپىز.
***
بۇل تۋرالى اسەت يسەكەشيەۆ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى. سۇحباتتى بەلگىلى جۋرناليست، قارىمدى قالامگەر ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆ العان. ماتەريال گازەتتىڭ 11- شىلدەدەگى سانىندا جارىق كوردى.