كەشەگى بيلەر سوتى قانداي ەدى؟
15-عاسىردىڭ 60- جىلدارىندا قۇرىلعان قازاق حاندىعى 18-عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ءومىر ءسۇردى.
ءۇش ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە حاندىقتىڭ باسىنا كوپتەگەن حاندار كەلدى.
ولاردىڭ وتە اقىلدىلارى، باتىرلارى، ساياساتشىلارى عانا بۇكىل قازاق ەلىنە، ياعني ءۇش جۇزگە بيلىگىن جۇرگىزە الدى.
اتاپ ايتساق، جانىبەك پەن كەرەي، قاسىم، ەسىم، تاۋكە، ابىلاي. قازاق حاندىعىنىڭ كۇشتى مەملەكەتكە اينالدىرعان حانداردىڭ ءبىرى - قاسىم حان. ول تاريحتا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەگەن اتپەن بەلگىلى. ونىڭ تۇسىندا اقسۇيەكتەردىڭ قارسىلىعى السىرەپ، اسكەر كۇشەيىپ، حاندىقتىڭ جەر كولەمى كەڭەيدى.
قازاق حالقى تاريحىندا ەرەكشە ەسىمگە يە بولعان حانداردىڭ ءبىرى - ەسىم حان. «ەڭسەگەيلى بويلى ەر ەسىم» ، «ەسىم سالعان ەسكى جول» دەپ اتالعان ەسىم حان ەل بيلەگەندە بۇرىننان كەلە جاتقان ادەت- عۇرىپتاردى قولداندى. سوندىقتان ول «ەسىم سالعان ەسكى جول» دەپ اتالدى.
قازاق تاريحىنىڭ تورىنەن ورىن العان حانداردىڭ ءبىرى - تاۋكە. ول قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى، سىرتقى جاعدايى قيىنداعان كەزدە قىرىق جىلعا جۋىق ۋاقىت حان بولدى. جۋىقتاردان ابدەن قاجىعان حالىق ءاز تاۋكە تۇسىندا بەيبىت ءومىر سۇرگەن بولاتىن. ول قازاقتىڭ اتاقتى بيلەرى تولە، قازىبەك، ايتەكەمەن بىرلەسە وتىرىپ، بۇكىل قازاق ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە ۇمتىلدى.
تاۋكە حان قاسىم مەن ەسىم حان تۇسىندا جاسالعان قازاقتىڭ ادەت- عۇرپىن، زاڭ جوبالارىن ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ، ءۇش ءبيدى قاتىستىرا وتىرىپ، «جەتى جارعىنى» جاسادى.
«جەتى جارعى» - قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەرىن تيگىزگەن ءداستۇرلى قۇقىق باستاۋى بولىپ تابىلادى جانە «دالا كونستيتۋتسياسى» دەپ اتاپ، بۇل قۇقىقتىق قۇجاتقا زاڭگەر عالىمدارىمىز لايىقتى باعاسىن بەرگەن.
تاريحتا «سوت بيلىگىڭ التىن عاسىرى» دەپ باعا بەرىلگەن بيلەر سوتى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى جانە قالىپتاسۋىمەن تۇسپا- تۇس كەلەدى. بيلەر سوتى بۇل قازاق ەلىنە تۋا بىتكەن، تەڭدەسى جوق ەرەكشە قۇبىلىس.
بيلەر ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك بيلىك ىسىنە قوسقان ۇلەسى جانە ەل باسقارۋداعى ءىسى، تاپقىر بيلىگى، كوسەم ءسوز، دانالىعىمەن تانىلعان قۇرمەتتى تۇلعا. ەلباسىنا كۇن تۋعان قيىن ساتتە حالقىنا پانا بولا بىلگەن قورعاۋشى ءارى قولداۋشىسى. حالىق جادىندا «ەلگە باي قۇت ەمەس، ءبي - قۇت» نەمەسە «قابىرعادان قار جاۋسا - اتان مەنەن نارعا كۇش، ەل شەتىنە جاۋ كەلسە - قابىرعالى بيگە كۇش» دەگەن دانالىق سوزدەر بيلەردىڭ مەملەكەت الدىنداعى بەدەلىنىڭ تىم جوعارى باعالانعانىن كورسەتەدى.
ش. ءۋاليحانوۆ بيلەردىڭ بەدەلىن سيپاتتايتىن كەلەسى بەلگى نىشاندارىن كورسەتەدى: ا) ءبيدىڭ سوتتىق بيلىگى ونىڭ «جەكە بەدەلىنە» نەگىزدەلدى؛ ءا) شەشەندىك ونەرمەن بىرگە سوتتىق داستۇرلەردى ءبىلۋى قازاقتارعا «ءبي» دەگەن اتاق بەردى؛ ب) ايىپتالۋشىعا قارسى كۇدىكتەنۋدەن باسقا ناقتى ايعاقتار بولماعان جاعدايدا بيلەر انت بەرۋدى قولداناتىن؛ ۆ) بيلەر سوتى جاريا تۇردە، اۋىزشا وتەتىن جانە بارلىق جاعدايدا قورعاۋعا جول بەرىلدى؛ گ) بيلەر سوتىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى ونىڭ ءار ءتۇرلى قاتىپ قالعان راسىمدەردەن اۋلاقتىعىندا؛ قازاقتاردا سوت كونە زاماننان بار جانە بىتىمگەرشىلىك قاعيداسىنا نەگىزدەلەدى.
بيلەردىڭ شەشەندىگى بەلگىلى ءبىر داۋلاردى شەشۋ ۇستىندە كورىنگەن، شەشەندىك- تاپقىرلىق سوزدەرى بەلگىلى ماقساتپەن بايلانىستى تۋعان. ولاردىڭ داۋلاسقان، ايتىسقان ماجىلىستەرىنە ەكىنىڭ ءبىرى كىرىسە، ارالاسا الماعان. بيلەردىڭ بەرگەن تورەلىگىنە شولۋ جاسايتىن بولساق، بيلەر شەشىمدەرىندە بۇگىنگى كۇنگى قۇقىقتىق ينستيتۋتتاردىڭ ەلەمەنتتەرى كەزدەسەدى.
ءبىر اڭىزدا تولە بي مەن قاز داۋىستى قازىبەك بي ەرتەرەكتە ولگەن ءبىر كىسىنىڭ قۇنىن داۋلاپ كىشى جۇزگە كەلەدى. داۋ بىرنەشە كۇنگە سوزىلىپ، ەكى جاق كەلىسە المايدى. ءبىر كۇنى ەسىك جاقتا وتىرعان ءبىر جىگىت:
اسقار تاۋ، سەندە ءبىر ءمىن بار - اسۋ بەرمەيسىڭ،
تاسقىن سۋ، سەندە ءبىر ءمىن بار - وتكەل بەرمەيسىڭ.
بيلەر، سەندەردە ءبىر ءمىن بار - باسقاعا ءسوز بەرمەيسىڭ! - دەپ تۇرىپ كەتەدى.
شاقىرشى اناۋ قارا جىگىتتى، - دەيدى قازىبەك.
جىگىتتى شاقىرىپ كەلگەن سوڭ:
- شىراعىم قاي بالاسىن، اتى- ءجونىڭ كىم؟ - دەيدى بيلەر.
اكەمدى سۇراساڭىز - جەتەسىز،
شەشەمدى سۇراساڭىز - نەكەسىز.
تۋا سالعان ءبىر بالامىن،
تەگىمدى سۇراپ نەتەسىز؟ - دەيدى جىگىت.
- بالام، ءسوزىڭ جەتتى، ەندى تورەلىگىن ايتىپ وسى داۋدى ءوزىڭ يە بولا عوي!، - دەيدى تولە بي.
سوندا قارا جىگىت تۇرەگەپ تۇرىپ:
- التى اتاسىن ارقالار جۇرگەندى سىزدەردەن كوردىم، جەتى اتاسىن جەتەكتەپ جۇرگەندى سىوزدەردەن كوردىم. ەسكىرىپ كەتكەن داۋ ەكەن! ءبىراق قۇر قايتساڭىزدار، اعالىق نازالارىڭا قالارمىن. ەردىڭ قۇنى ءجۇز قارا قوي. كىشى ءجۇز سانىن جۇزگە تولتىرىپ تايىنشا- تورپاق بەرسىن، سوعان رازى بولىڭدار! - دەيدى. ەكى جاعى دا وسى تورەلىككە توقتاپ، رازىلاسىپ تارايدى.
وسى كەلتىرىلگەن مىسالدان، ايتەكە ءبيدىڭ داۋ بويىنشا ەسكىرۋ مەرزىمىنىڭ وتكەندىگىن العا تارتقاندىعىن كورۋگە بولادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 71-بابى ەسكىرۋ مەرزىمىنىڭ وتۋىنە بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋدى قاراستىرادى.
تاعى ءبىر مىسال، توقتامىس زامانىندا ءبىر ادامنىڭ جەتى بالاسى بولعان ەكەن. ءوزى ءولىپ، جالعىز ەشكىسى، جەتى بالاسى قالىپتى.
سوندا ءتىرى جۇرگەن ەشكىنى جەتەۋى ۇلەسىن الىپ مەنشىكتەسىپتى. باسىن بىرەۋى الىپتى. ەكى كوزىن بىرەۋى الىپتى. ءتورت اياعىن تورتەۋى الىپتى. وزگە دەنەسىن بىرەۋى الىپتى. سوندا ەڭ كەنجەسىنە تيگەنى ەشكىنىڭ ارتقى اياعىنىڭ بىرەۋى ەكەن. سول كەنجەنىڭ سىباعاسىنا تيگەننىڭ اياعى اقساپ، يەسى وعان بۇرىش، توتىيايىن سالىپ، شۇبەرەككە وراپ قويسا، شۇبەرەك بىرەۋدىڭ شىعارىپ تاستاعان كۇلىن باسقاندا، ىشىندە قالعان وتتان تۇتانىپ، سونان بىرەۋدىڭ ەگىنىنە جايىلىپ، وت الىپ، ەگىن ورتەنىپ كەتىپ، ەگىن يەسى جەتەۋمەن داۋلاسىپ، توقتامىسقا كەلگەن. توقتامىس حان شۇبەرەك وراعاندى كىنالى قىلىپ، ەگىننىڭ تولەۋىن جالعىز سوعان بۇيىرىپتى. ول بەيشارا زارلاپ بوتاداي بوزداپ كەلە جاتقان سوڭ، اسىق ويناپ جۇرگەن ەدىگە ءجون سۇراپتى. سونان ول باستان- اياق اڭگىمەسىن ايتقان سوڭ، جەتەۋىن بىردەي شاقىرىپ الىپ: - حان بۇنىڭ تورەسىن بىلمەي بەرگەن ەكەن. مۇنىن تورەسى ول ەمەس، مىناۋ: باس باستاماسا، كوز كورمەسە، ساۋ ءۇش اياق جۇرمەسە، ءوزى جۇرۋگە جاراماي قالعان، كوتەرىپ جۇرگەن اقساق اياق قايدا بارادى.
مۇنىڭ تولەۋىنە بۇل كىنالى ەمەس. باستايتۇعىن باس يەسى، كورەتۇعىن كوز يەسى، جۇرەتۇعىن ساۋ ءۇش اياق يەسى - سولار كىنالى، - دەيدى. مۇنى ولار توقتامىس حانعا ايتىپ، جۇرت بۇل ءسوزدى قوستاپتى.
ەگەر حاندى - مەملەكەتتىك بيلىك ورگانى دەپ قارايتىن بولساق، وندا بۇل كەلتىرىلگەن مىسالدان، ءبىز حاننىڭ بەرگەن تورەلىگىنە رازى بولماعان بالا شاعىم كەلتىرگەنىڭ جانە ەدىگە بي حاننىڭ تورەلىگىن بۇزعاندىعىن، ەدىگەنىڭ شەشكەن شەشىمىن حالىق قولداعانىڭ كورە الامىز. بيلەر تاپقىرلىعىمەن ەرەكشەلەنە بىلگەن. قاجەت بولعان جاعدايدا ايلانى دا قولدانعان.
كۇندەردىڭ كۇنىندە حانعا ءبىر قىز كەلىپ ءبىر جىگىتتىڭ ۇستىنەن ارىز ايتادى: «قولىمنان التىن جۇزىگىمدى تارتىپ اكەتتى ءھام ءوزىمدى قورلاپ كەتتى»، - دەپ.
سول ۋاقىت جىگىت تە كەلىپ - «ەي، تاقسىر، بۇل وتىرىك ماعان ناقاقتان جالا قىلىپ وتىر. مەن بۇعان ەش نارسە دە قىلعان ەمەسپىن ءھام التىن جۇزىگىن العان دا ەمەسپىن» - دەدى. حان قايران بولادى، ءۇش كۇنگە دەيىن بيلىك ايتا المايدى.
سوندا الگى اسىراپ العان بالاسى ەدىگە تۇرىپ: - اتا بۇلارعا بۇلايشا ءبىر ايلا قىلىڭىز: ءبىر تاقيانى الىڭىز، جىگىت پەن قىزدى شاقىرىپ تاقيانى قىزدىڭ قولىنا بەرىڭىز دە ەكەۋىنە ايتىڭىز: «ەگەر قولىڭنان شىعارىپ تاقيانى جىگىت تارتىپ السا، سەنىڭ ايتقانىن وتىرىك، ەگەر تارتىپ الا الماسا سەڭىن ايتقانىن راس بولعانى» ، - دەپ، رۇقسات بەرسەڭىز سونان كەيىن بيلىك ايتىپ كورەرمىز دەيدى بالا.
حان بالانىڭ ايتقانىنشا قىلادى دا قىزدىڭ قولىنا تاقيانى بەرىپ مىقتاپ ۇستاتىپ جىگىتكە تارتقىزادى. جىگىت قانشاما تىرىسىپ تاقيانى الامىن دەگەنمەن قىزدان تارتىپ الا المايدى. اقىرىندا حان ەكەۋىن دە ەرتىپ ەكى جەرگە وتىرعىزىپ قويىپ بالادان بيلىك سۇرايدى. بالا تۇرىپ: - «ەي، اتا، بۇل قىزدىكى بەكەر، جالا. جىگىت ونىڭ قولىنداعى جۇزىگىن تارتىپ العان بولسا، بۇل تاقيانى دا تارتىپ الار ەدى، ونى تارتىپ الا المادى.
سوندىقتان، قىزدىڭ ءسوزىنىڭ ءبارى جالعان، ءبارى وتىرىك»، - دەپ ءبىتىم قىلادى دا جىگىتتى بوساتىپ جىبەرەدى.
ءبي - ەل قامقورشىسى، حالىق جاناشىرى بولعان. جانتاي دەگەن باي مالشىسىمەن توبەلەسىپ، سول توبەلەستە بايدىڭ ءبىر كۇرەك ءتىسى سىنادى. جالشى «سەنەن شىعامىن» دەپ اقىسىن سۇرايدى. باي ء«تىسىمدى سىڭدىردىڭ، سونىڭ تولەۋى ءۇشىن الدىم» دەپ اقىسىن بەرمەيدى. ەكەۋى قازىبەككە كەلەدى.
جانتاي تۇرىپ: «مىناۋ مەنىڭ جالشىم ەدى، وزىممەن توبەلەسىپ ءبىر كۇرەك ءتىسىمدى سىندىردى. بۇنىڭ قۇنىن سۇراسام بەرمەيدى. جالعا جۇرگەن اقىمدى بەر دەپ ءجۇر»، دەيدى. سوندا جالشى تۇرىپ:
مەن جالعا ءجۇردىم جانتايعا،
ءبىر تاي الماق بولىپ التى ايعا.
بۇل اسىنا جارىتپادى،
مەن كۇشىمە جارىتپادىم،
سودان بارىپ توبەلەس تۋدى،
جازىم بولىپ كۇرەك ءتىسى سىندى.
- بايدىڭ اتى باي ەمەس پە، اقىمدى بەرمەيدى، ۇيىنەن قۋادى. ءبي اتا، ادىلدىگىڭىزگە جۇگىنگەلى كەلدىم، - دەپ، ءسوزىن اياقتاپتى:
- اس ادامنىڭ ارقاۋى ەدى. جانتاي اسقا جارتىپاعان سوڭ جالشىعا كۇش قايدان دارىسىن. «اش كىسى ۇرىسقاق» دەگەن توبەلەستىڭ شىعۋىنا دا ءوزىڭ سەبەپ بولعانسىڭ. سوندىقتان مىنانىڭ اقىسىن بەر، كۇرەك ءتىسى قۇنسىز. ەركەكتىڭ ەت جەيتىن ءتىسى امان بولسا، ءبىر كۇرەك تىستەن كەلەر كەمشىلىك جوق. ال ايەلدىڭ كۇرەك ءتىسى ءارى كوركى، ءارى ءجىپ قياتىن قارۋى، - دەيدى.
كەلتىرىلگەن بۇل مىسالدان، قارسى تالاپ قويۋ ينستيتۋتىنىڭ ەلەمەنتتەرىن كورىگە بولادى، ياعني جالشى - جالعا جۇرگەندەگى قۇنىن سۇراسا، باي، قارسى تالاپ قويىپ سىڭعان ءتىسىنىڭ قۇنىن سۇرايدى.
زاڭنىڭ 15-بابىنا سايكەس، ءوز قىزمەتىن كاسىبي ەمەس نەگىزدە جۇزەگە اسىراتىن مەدياتورلارمەن قاتار مەدياتسيانى جەرگىلىكتى قوعامداستىقتىڭ جينالىسى (جيىنى) وسىنداي ماقساتتا سايلايتىن جەرگىلىكتى قوعامداستىقتىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى مول، ابىرويلى جانە ءمىنسىز بەدەلى بار مۇشەلەرى جۇرگىزە الادى.
زاڭنىڭ وسى ءبىر نورماسى مەدياتوردى سايلاۋدى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ بيلىگىنە بەرىپ، جەرگىلىكتى قوعامداستىقتىڭ جينالىسى ونى كىم بولسا سوعان تاپسىرماي، ءجون- جوبانى بىلەتىن، قازىلىق جاساي الاتىن، تاجىريبەسى بار، ابىرويلى جانە ءمىنسىز بەدەلدى ادامدارعا جۇكتەۋى قاجەتتىگىن كورسەتەدى.
بۇگىنگى كۇنى ول تاجىريبەدە ورىن الىپ تا وتىر. زاڭ گازەتىنىڭ بەتتەرىندە تۇركىستان قالاسى، شوباناق اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى ەلگە سىيلى ازاماتتاردى سايلاپ قويعاندىعى ايتىلىپ كەتكەن بولاتىن. بيلەر حالىق اراسىنان شىققان، حالىقتىڭ سەنىمىنە يە بولعان ۇلكەن كەمەڭگەر تۇلعالار بولعان. وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى، كۇمىس كومەي، جەز تاڭداي حالىق شەشەندەرى حالىق اراسىنان قازىر دە تابىلادى. سوندىقتان، مەدياتسيا ينستيتۋتىن ەنگىزۋ ارقىلى ءبىز التىن عاسىرداعى بيلەر ينستيتۋتىن جانداندىرعاندايمىز.
گۇلدانا شاراپاتوۆا استانا قالاسى سارى ارقا اۋداندىق سوتىنىڭ سۋدياسى