ءتۇرلى- ءتۇستى تاكسيلەر
«زاڭداستىرىلماعان تاكسي قىزمەتىن قولداناتىن ازاماتتارعا قاراقشىلىق شابۋىلداردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى، سونىمەن قاتار زاڭسىز تاكسيلەرمەن كۇرەس ماقساتىندا قاۋىمداستىق ۇكىمەتكە جەڭىل تاكسيلەردىڭ سىرتى سارى تۇسكە بويالۋى قاجەتتىگى تۋرالى ۇسىنىس جولدايدى» دەدى قاۋىمداستىق ءتوراعاسى شاكۋوۆ.
كۇنى كەشە قابىلدانىپ، ەندى قايتادان تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزىلگەلى جاتقان «جول قوزعالىسى تۋرالى» زاڭدى «قوپارىپ» جاتقان جۇرتقا ۇسىنىس جاساعان قاۋىمداستىق تاكسيلەردى ءبىر تۇسكە بوياۋ ارقىلى، ولاردىڭ قىزمەتىن دە دۇرىس جولعا قويۋعا بولاتىندىعىنا كامىل سەنەدى. شىن مانىندە، تاكسي قىزمەتى رەتتەلەر بولسا، قوعامدا قانشالىقتى وزگەرىس بولادى؟ بۇل سونشالىقتى جاڭالىق اكەلە قويماس، ءبىراق جولاۋشىلاردىڭ قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلەرى، مادەنيەت قالىپتاسارى انىق.
«تاكسي» فرانسۋزدىڭ«Taximètre» سوزىنەن شىققان كورىنەدى. بىلاي ايتقاندا، «باعا ەسەپتەگىش». ماسەلە ونىڭ سوزىندە ەمەس، وزىندە بولىپ تۇر. ويتكەنى قازىر ارناۋلى مەكەمەلەردىڭ اتىنان تاكسي قىزمەتىن اتقاراتىن كولىكتەردەن باياعىداي ساقىلداعان ەسەپتەۋىش قۇرالدى كورە المايسىز. زاماندى اقشا بيلەگەن تۇستا، كولىكتەگى بار ەسەپتەۋىشكە دە سەنبەيسىز. ال دامىعان ەلدەردە ەسەپتەۋىشتىڭ ەسەبىنە دە، تاكسيلەردىڭ وزىنە دە سەنىم كۇشتى. نەگە؟
وركەنيەتتى ەلدەردە تاكسي قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ ورتالىعى باسقارادى. سوندىقتان جۇرگىزۋشىلەر بايلانىس قۇرالدارىمەن تولىق قامتاماسىز ەتىلگەن، ولاردىڭ جەكە قاۋىپسىزدىگى دە قامتاماسىز ەتىلەدى. ماسەلەن، جاپونيادا تاكسيلەر قىزمەتى GPS ارقىلى باسقارىلادى. سارى تۇسكە بويالىپ، كولىك توبەسىنە ورناتىلعان سارى «شاشكالار» جولاۋشىلار تاسىمالداۋعا ارنالعاندىعىن ايعاقتايدى. جولاۋشىلاردىڭ تەلەفون قوڭىراۋى نەمەسە سايت ارقىلى جاسالعان تاپسىرىسى ورتالىققا تۇسكەن سوڭ، ول تاكسوپاركتەرگە تاراتىلادى. قالانىڭ كەز كەلگەن جەرىنە جەتكىزەتىن كولىكتىڭ بىزدەگىدەي ورتاق كەمشىلىگى قىزمەتتىڭ قىمباتتىعى، كولىكتەردىڭ بوس بولماي قالۋى. دەگەنمەن، قازاقستانداعى جاعدايمەن سالىستىرعاندا، قىزمەت كورسەتۋ مادەنيەتى جوعارى.
ەرتەدەگى ريمدە دوڭگەلەكتى اربا تاكسيلەر پايدا بولعاندا، «تاكسومەتر» دوڭگەلەككە ورناتىلعان ەكەن. قازىر بۇل قۇرالدىڭ جەتىلدىرىلگەنى سونشالىقتى، ءار مەتردى قۇر جىبەرمەيدى. ودان قالا بەرسە، وتىرعان ۋاقىتىڭىزعا 200 تەڭگە ارتىق قاراجات تالاپ ەتەتىندەر بار. 1636 - جىلى لوندوندا العاشقى «تاكسيستەر» ليسەنزيا الىپتى. ال وركەنيەتكە بەت العان ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كولىگى بار كەز كەلگەن ادام ليسەنزياسىز- اق جولاۋشى تاسىمالداۋدى ادەتكە اينالدىرعان.
1891 - جىلى نەمىس وقىمىستىسى ۆيلگەلم بريۋن ءبىرىنشى زاماناۋي تاكسومەتر ويلاپ تاپقان سوڭ عانا بۇل قىزمەتكە وزگەرىس ەنگەن. 1907 - جىلى اعىلشىن استاناسىندا تاكسومەترمەن جابدىقتالعاندا، جۇرت تەك سوعان ءمىنۋدى سانگە اينالدىرىپتى. بىزدە، وكىنىشكە قاراي، ارناۋلى تاكسيگە مىنگەننەن گورى، جەكە كولىكتەرگە وتىرىپ، اقشاسىن دا ارزان تولەگەندى جاقسى كورەمىز. الايدا، قاۋىپسىزدىگىمىزدى ويلاي بەرمەيمىز.
نارىق حالىقتى قىمبات باعالارمەن قورقىتىپ تاستاعان. ال سول قىمبات زاتىڭىزدىڭ دا نەمەسە كورسەتىلگەن قىزمەتىڭىزدىڭ دە پايداسى مەن ساپاسىن ەسكەرمەيمىز. ايتالىق، ءسىز مىنگەن كولىكتىڭ يەسى رۋلدە ماس كۇيىندە، اناشا شەگىپ الىپ وتىرۋى نەمەسە تۇنىمەن ۇيىقتاماعان دا بولۋى مۇمكىن. جۇرەگى اۋىراتىن، قويانشىق دەرتى بار ازاماتتار دا كولىك باسقارىپ ءجۇر. ولار بىردە بولماسا بىردە ءوزى عانا ەمەس، جولاۋشىلاردىڭ دا تۇبىنە جەتۋى مۇمكىن. مۇنداي وقيعالار الەمنىڭ ءار شالعايىندا بولىپ تۇرادى. اينالىپ كەلگەندە، تاكسي قىزمەتىن دۇرىس ۇيلەستىرۋ مەن باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگى زور.
ماسەلەن، نيۋ- يوركتە تاكسيلەر سارى تۇسكە بويالعان. اق- قارا ءتۇستى شاحمات بەلگىسى سالىنعان كولىكتەر كوشەنىڭ رەڭىن كىرگىزىپ قانا قويمايدى، جولاۋشىلارعا مادەنيەتتى قىزمەت كورسەتۋدى دە جاقسى مەڭگەرگەن.
ءبىز وتكەن عاسىردىڭ 30-50 جىلدارى كەڭەس وداعىندا پايدا بولعان تاكسي قىزمەتىنەن ءالى ارىلا الماعان سەكىلدىمىز. تەك شەتەلدىك كولىكتەردى پايدالانىپ جۇرگەنىمىزگە ريزامىز. ماسەلەن، الماتىنىڭ اۋەجايىنان نەمەسە 1 - الماتى تەمىرجول بەكەتىنەن ورتالىققا تاكسي جالداپ كورىڭىزشى. ولار ءبىرىنشى كەزەكتە قاۋىپسىزدىگىڭىزدى ايتپايدى، الاتىن قاراجاتىن ايتادى. كۇندىزدىڭ وزىندە 2 مىڭ سۇرايتىنداردىڭ تۇنگى باعاسى - 3-4 مىڭ تەڭگە. جولاۋشىلار ءۇشىن ءجيى توبەلەس تە بولىپ تۇرادى. ءتىپتى كولىكتەردىڭ قايسىسى شىن تاكسي ەكەنىن دە ايىرا المايسىز.. .
لوندوندا تاكسيلەر قارا تۇسكە بويالسا، پولشادا - ءتۇرلى- ءتۇستى، گونكونگتە ءارتۇرلى، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە - كرەم ءتۇستى، سينگاپۋردە - كوگىلدىر، تايلاندتا قىزعىلت رەڭدى تاكسيلەر قىزمەت كورسەتەدى. ءبارىبىر ولاردىڭ قىزمەتىنە كولىككە مىنگەن جولاۋشى عانا ناقتى باعا بەرە الادى. ءبىراق الاياقتىق - سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي. ايتپاقشى، كەڭەس وداعىندا تاكسي جۇرگىزۋشىلەرى قالتالى ازاماتتاردىڭ قاتارىندا بولعان. قازىر دە جامان ەمەس. بەنزينگە تولەيتىن اقشانى شىعارىپ تاستاعاندا، كۇنىنە كەمى 10 مىڭ تەڭگە تاباتىندار بارشىلىق.
سوندىقتان دا بولار، الماتى مەن استانا سەكىلدى قالالاردا ويدان- قىردان جينالعان جۇرگىزۋشىلەر كوپ. ءتىپتى وزبەكستان، قىرعىزستان سەكىلدى ەلدەر مەن وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل، قاراعاندى، ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋ وبلىسىنان كەلىپ، جەكە كولىك جالداپ الىپ، تاكسي قىزمەتىمەن اينالىسىپ جۇرگەندەر جەتكىلىكتى. بۇل از بولسا، جۇزدەگەن ازامات جەكە كولىكتەرىن جالعا بەرىپ، قالانى شىر اينالدىرىپ العان. بۇعان وزگە قالالاردى ايتپاعاندا، الماتى مەن استانا قالاسىنان مىسال كوپ. وسىنىڭ ءبارى ەلىمىزدە تاكسي قىزمەتىنىڭ ءالى كۇنگە رەتتەلمەگەنىن، قالىپتى تىرشىلىكتىڭ جوقتىعىن ايعاقتايدى.
«سارى ءتۇس جەڭىلدىك پەن قۋانىشتى، سابىرسىزدىقتى، نۇر ساۋلەنى بىلدىرەدى. قۋانىشتىڭ، كۇن شاپاعاتىنىڭ نىشانى. سارى ءتۇس ادامدى بولاشاققا باعىتتايدى، جاڭالىققا تالپىندىرادى، زاماناۋيلىققا، دامۋشىلىققا قۇشتار ەتەدى. بۇل ءتۇستى تاڭداعان كەز كەلگەن ادام قيىندىقتى تەزىرەك جەڭۋگە قۇلشىنىپ، تەزىرەك بوساپ شىعۋدىڭ امالىن ىزدەپ تۇرادى. وزگەرىستى ءجيى قالاپ تۇرادى» دەيدى عىلىم. ال قازىر «اقشا شاقىرادى» دەگەن جەلەۋمەن جارنامالاردى دا سارىعا اينالدىرعان اعايىن جەتكىلىكتى. بۇل جاعىن ەسكەردى مە، الدە ەسكەرمەدى مە، ءبىراق الداعى ۋاقىتتا كوشەنىڭ كوركىنە اينالاتىن سارى تاكسيلەر تاعدىرىمىزدى شەشپەسە دە، تۇرمىسىمىزدىڭ تۇزەلۋىنە ەپتەپ بولسا دا سەپتىگىن تيگىزسىن دەلىك. ەڭ باستىسى - ادالدىق.
ءۇندىستانداعى ريكشا، بانگوكتاعىداي موتوتاكسي قولدانا الماسپىز. «تاكسي» تۋرالى ءان شىعارعانىمىزبەن، كينو تۇسىرگەنىمىزبەن الەمنىڭ الدىنا شىعا الماسىمىز انىق. ءدال قازىر بىزگە كەرەگى - ادال تاكسيلەر.
ادالدىق دەمەكشى، قىتايدا تاكسي جۇرگىزۋشىسى چجاو لەي كولىگىنىڭ ارتقى ورىندىعىنان تاۋىپ العان 170 مىڭ يۋاندى (27 مىڭ دوللار) يەسىنە قايتارىپ بەرگەن. ول قاعازعا ورالعان اقشانى تاكسي كومپانياسىنىڭ قوجايىنىنا اپارىپ بەرىپ، يەسىن تابۋدى ءوتىنىپتى. كوپ ۇزاماي، اقشانىڭ ىزدەۋشىلەرى دە تابىلا كەتتى. ولار جاس جىگىت پەن بويجەتكەن قىز بولىپ شىقتى. قوماقتى قاراجاتقا عاشىقتار اۆتوسالوننان سۋ جاڭا كولىك الماق بولعان كورىنەدى.
قولتىعىنا قىسقان ءبىر بۋما اقشانى تاكسي ىشىندە قالاي ءتۇسىرىپ العانىن وزدەرى دە بىلمەيدى. جوعالعانى تابىلعان قىتايلىق جاس ازامات قۋانعانى سونشالىق، ادالدىق تانىتقان تاكسي جۇرگىزۋشىسىنە 10 مىڭ يۋان (1600 دوللار) ۇسىنىپتى. ءبىراق چجاو لەي ەشقانداي ەرلىك جاساماعانىن ايتىپ، سىياقىدان باس تارتقان.
ا ق ش- تىڭ لاس- ۆەگاس قالاسىندا دا تاكسي جۇرگىزۋشىسى جولاۋشىلار ۇمىتقان 300 مىڭ دوللاردى يەلەرىنە قايتارىپ بەرگەن ەدى. تاكسي جولاۋشىسى بۇل اقشانى كازينودان ۇتىپ العان ەكەن.
وسى سەكىلدى ويعا قالدىراتىن وقيعالار جەتكىلىكتى. ءبىزدىڭ تاكسي جۇرگىزۋشىلەرى دە وسى سەكىلدى ادال، جومارت بولسا دەيمىز دە. ايتپاقشى، استانادا تاكسي جۇرگىزۋشىسى كولىگىندە قالىپ كەتكەن زاتتى يەسىنە ەكى جىلدان كەيىن قايتارىپتى. بۇل تۋرالى بارلىق باسىلىم جازدى. نۇرمۇحامەد بايعارايەۆ بۇل وقيعانى Facebook جەلىسىندەگى پاراقشاسىندا بايانداپ بەرگەن. ول استانادا بايتەرەككە قاراي تاكسي توقتاتقان. جولدىڭ قۇنىن كەلىسۋ كەزىندە تاكسي قىزمەتكەرى ودان 500 تەڭگە سۇرايدى، بۇل ۋاقىتتا نۇرمۇحامەد 400 دەيدى. سوندا وعان «تاكسيشى 500 بەرسەڭ، مەنىڭ ماشينەمە وسىدان 2 جىل بۇرىن تاستاپ كەتكەن زاتىڭدى قايتارام» دەگەن.
«وتىرا بەرىپ، بىردەن وي كەتتى «نە تاستاپ كەتۋىم مۇمكىن، قالتادان تاكسيدە ادەتتە سوتكا ءتۇسۋشى ەدى، بالكىم قايتارار». ول بولسا، باگاجنيكتى اشىپ، بىرنارسەنى اكەلە جاتتى. كەلىپ، ءوز ورنىنا جايعاسىپ، «وسىدان 1-2 جىل بۇرىن مەد. سەنتر جاققا سەندەردى اكەپ تاستادىم، قاراسام بالانىڭ مىنا ءبىر پار ەتىگى قالىپ قويىپتى. كەلبەتىڭدى ەسىمە ساقتاپ قالدىم، «ءاي، بىر كەزدەسەر، سوندا قايتارام» دەپ ويلادىم، مىنە، ال جەر دومالاق» دەمەسى بار ما» دەيدى استانا تۇرعىنى.
قىزىق وقيعا، توسىن جاڭالىق. وسىنداي جاقسىلىقتار ەلىمىزدە كوپ بولسا، جولاۋشى تاسىعان جىگىتتەر ادال ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا تەك العىس ارقالاپ جۇرسە، نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە؟
ەندەشە، جولىڭ بولسىن، جولاۋشى!
جولداسبەك دۋاناباي
«ايقىن» گازەتى