قىتاي عالىمىنىڭ زەرتتەۋىندەگى «قاسقا جولدىڭ» قۇرىلىمى

استانا. قازاقپارات - «قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى» اتتى ەنتسيكلوپەدياداعى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» تۋرالى دەرەكتەر بار.

قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى - قازاقتىڭ ۇلى حاندارىنىڭ ءبىرى قاسىم حاننىڭ (1511-1523 ج.ج.) تىكەلەي باستاماسىمەن كوشپەلى ورتادا ەجەلدەن ورنىققان ادەتتىك قۇقىقتىڭ نورمالارىنىڭ جۇيەلەنىپ، كوديفيكاتسيالانعان جيناعى.

بۇل جيناقتىڭ «قاسقا جول» دەپ اتالۋىنا قاراعاندا، ول قاسىم حاننىڭ حاندىق جۇرگىزگەن كەزەڭدە كوشپەلىلەردىڭ ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ ەڭ ماڭىزدى اتريبۋتى، ءارى ينستيتۋتسيونالدىق مەحانيزمدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە العاش جاساقتالعان بولۋى كەرەك.

قازاقتىڭ ادەتتىك قۇقىعىن زەرتتەگەن جانە زەرتتەپ جۇرگەن ءبىراز عالىمدار «قاسقا جولدىڭ» نەگىزگى قاعيدالارىن كوشپەلى قوعامنىڭ كەيىنگى كەزەڭدەرىندە قولدانىستا بولعان قۇقىقتىق نورمالار مەن پرينتسيپتەرىنىڭ نەگىزىندە زەردەلەدى. سونىڭ ىشىندە ايگىلى زاڭگەر اكادەميك س. ز. زيمانوۆ پەن قىتاي زەرتتەۋشىسى پوجىپيڭ باي سۋيچيندى ەرەكشە اتاۋعا بولادى.

س. ز. زيمانوۆتىڭ ەڭبەكتەرى «قاسقا جولدىڭ» تاريحي قيسىندىلىعىن تەوريالىق نەگىزدەۋگە ارنالسا، قىتاي عالىمىنىڭ زەرتتەۋى ناقتىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. پوجىپيڭ باي سۋيچيننىڭ پىكىرىنشە «قاسقا جولدىڭ» قۇرىلىمى تومەندەگىدەي ەرەجەلەردەن تۇرادى:

1) مال مۇلىك زاڭى. وندا مال، جايىلىم جەر تۋرالى ماسەلەلەردى رەتتەۋگە بايلانىستى نورمالار بەلگىلەنگەن؛

2) قىلمىستىق ىستەر زاڭىندا كىسى ءولتىرۋ، مال توناۋشىلار سياقتى قىلمىستى جازالاۋدىڭ نورمالارى كورسەتىلگەن؛

3) اسكەري مىندەتتى وتەۋ زاڭىندا اسكەري قوسىن قۇرۋ جانە اسكەري مىندەت وتەۋ تۋرالى قاعيدالار بەرىلگەن؛

4) ەلشىلىك زاڭىندا ەلشىلىكتىڭ نەگىزگى قۇقىقتىق پارىزدارى مەن مىندەتتەرىن بەلگىلەيتىن نورمالار نەگىزدەلدى؛

5) ازاماتتىق ىستەر زاڭىندا ءولىم-جىتىمگە بايلانىستى، سونداي-اق، ءارتۇرلى مەرەكەلىك شارالاردى، سالتتار مەن عۇرىپتاردى اتقارۋعا قاتىستى قۇقىقتىق نورمالار بەرىلدى.

وكىنىشكە وراي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتالمىش زاڭدار جيناعىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسى دا، ونى دايەكتەيتىن جازبا ەسكەرتكىشتەر دە تابىلماي وتىر. سوندىقتان، جوعارىدا اتالعان جانە باسقا دا زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ بولجامدىق قانا ءمانى بولاتىندىعى تۇسىنىكتى جايت.

دەگەنمەن، كوشپەلى ورتادا ۇرپاق ارالىق-ەتنيكالىق اقپاراتتىڭ بەرىلىس ءتاسىلىنىڭ، وسىعان بايلانىستى سوتسيۋمدە سان الۋان فۋنكسيا اتقارعان اقپاراتتىق ءورىستىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە وراي قاسىم حان بيلىك جۇرگىزگەن كەزەڭدە «قاسقا جول» رەسمي قۇجاتتالسا دا، جازبا تۇردە ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلمەۋى ابدەن مۇمكىن.

ءبىراق، سوتسيۋم ءۇشىن ايىرىقشا ماڭىزدى وسى سياقتى ۇستانىم-جولداردىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىسىن قامتاماسىز ەتەتىن كوشپەلى ورتادا ەجەلدەن ورنىققان ايىرىقشا الەۋەتتى مەحانيزم - ول قوعامدىق تاجىريبە بولىپ تابىلادى. ياعني، ادەتتىك قۇقىقتىڭ نورمالارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە، «قاسقا جول» سىندى كوديفيكاتسيالانعان ەرەجەلەر جيناعىنىڭ دا قولدانىسىن ۇدايى قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن قوعامدىق تاجىريبە.

قوعامدىق تاجىريبەنىڭ قوردالانىپ، تۇلەۋ ءۇردىسىن قامتاماسىز ەتەتىن، البەتتە، الەۋمەتتىك ورتا، سول ورتاداعى ينستيتۋتسيونالدىق قاجەتتىلىك.

كوشپەلى ورتانىڭ ادەتتىك قۇقىق سالاسىنداعى سان الۋان ينستيتۋتسيونالدىق ۇدەرىستىڭ ەڭ باستى سۋبەكتىلەرى - قازاق بيلەرى مەن ولاردىڭ تاجىريبەسى «قاسقا جول» سياقتى ادەتتىك قۇقىقتىڭ قاعيدالارىنىڭ قولدانىسىن ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىسىن قامتاماسىز ەتكەن نەگىزگى فاكتور بولدى.

ويتكەنى، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنىڭ»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىنىڭ»، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىنىڭ» قوعامدىق تاجىريبە ارقىلى ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ وتىرعان نەگىزگى قاعيدالارى قازاق بيلەرىنىڭ ءىس- رەكەتىندە ۇنەمى نەگىزگە الىنىپ وتىرىلدى (ق. ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى / ەسىم حان سالعان ەسكى جول؛ جەتى جارعى).

قازاق توڭكەرىسىنە دەيىنگى ءار كەزەڭدەردە «قارا قىلدى قاق جارعان» دەيتىن ايگىلى بيلەردەن جەتكەن دەرەكتەردە ولاردىڭ ءبىرىنشى كەزەكتە سۇيەنگەنى اتالمىش «جولدار» مەن جەتى جارعى ەكەندىگى جاي ايتىلماسا كەرەك. بۇل جايتتى قازاقتىڭ ادەتتىك قۇقىعىن زەرتتەۋ بارىسىندا قازاق بيلەرىمەن كەزدەسكەن ورىس عالىمدارى دا دايەكتەيدى.

دەمەك، «قاسقا جول»، «ەسكى جول» جانە جەتى جارعىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارى ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ىدىراتار ىقپالىنا قاراماستان قازاق بيلەرىنىڭ قوعامدىق تاجىريبەسىندە ۇدايى قولدانىستا بولدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

وسى رەتتە ەرەكشە ەكشەپ ايتار بىرەر جايت - «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنىڭ» نورمالارى، جوعارىدا ايتىلعان قوعامدىق تاجىريبەنىڭ ۇرپاق ارالىق بەرىلىس فۋنكسياسىنا بايلانىستى، كەيىنگى «ەسكى جول» مەن «جەتى جارعىعا» تۇتاس ەنگىزىلدى دەپ ايتۋعا بولادى. مۇنداي بايلام كوشپەلى قوعامنىڭ سان عاسىرلىق ەكولوگيالىق نەگىزدىلىگىنە، تاريحي ۋاقىت پەن تاريحي كەڭىستىكتە وزگەرمەيتىن جانە وزگەرۋگە ءتيىستى ەمەس الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تابيعاتىنا، مادەني- ۋحاني بولمىسىنا بايلانىستى تۋىندايدى.

ازىرلەگەن: دوسجان مەيىرىم،

el.kz