قاسقىر سوققان قامشىگەر كەڭەسباي

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - التاي تاۋىنىڭ تەرىسكەيى قازاقتار مەكەندەيتىن قوبدا بەتىندە (موڭعوليانىڭ باتىسى) ەتنوگرافيالىق سالت- ءداستۇرىن جوعالپاعان ءبىرشاما ەل تۇرىپ جاتىر.

وسى وڭىردە قامشىگەرلىگىمەن تانىمال كەڭەسباي دەگەن ادام وتكەن. التايدان اۋىپ كەلىپ، باي- ولكەنىڭ ورىندەگى سارنوقتى سايىن مەكەندەگەن ەكەن. وسى جەر قازىر «كەڭەسباي سايى» اتالادى.

سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 40- جىلدارى، ياعني، ورىس- گەرمان سوعىسى كەزىندە ەلدەن جينالعان كومەك جىلقىنى شەكارا بەكەتىنە جەتكىزۋ ءۇشىن موڭعولدىڭ ءتورت سايلاۋىت جىگىتى ايداپ شىعادى. كۇشى اسىپ، ەرىككەن قاراقتار جولاي ەلدىڭ جىلقىلاردا قوسىپ ايداپ، كەيبىرىن بەرمەي ءسىڭىرىپ كەتەدى ەكەن.

وسىنداي ءبىر سايلاۋىت توپ كەڭەسبايدىڭ اۋىل شەتىندە جايىلىپ جۇرگەن ءمىنىس اتتارىن قوسىپ ايداپ كەتە بەرەدى. كەڭەسباي كۇندەلىكتى مال قايىرىپ جۇرگەن ۇزىن شىلبىر- بيشىك قامشىسىن قولىنا الىپ سايلاۋىت توپتى قۋىپ جەتەدى. «مالىمدى قايتار» دەسە انالار ەلەڭ قىلمايدى. قايتا مازاقتاپ كۇلەدى.

كەڭەسباي جارىقتىق اتتان ءتۇسىپ، ۇستىندەگى اۋىر شاپانىن شەشىپ، قاجىعاعا مىقتاپ بايلايدى، اتىنىڭ شاپ ايىلىن جاقسىلاپ تارادى. بيشىگىن ءۇيىرىپ تۇرا ۇمتىلادى. ۇزىن بيشىكتى ءدال سەرمەگەنى سونداي، شىلبىردىڭ ۇشىنداعى ءتۇيىن موڭعولداردىڭ ءدال توبىعىنان ءتيىپ، ءۇش جىگىتتى سەرەيتىپ سالادى. كەڭەسباي ءوز مالىن ءبولىپ الىپ كەتكەنشە انالار ورنىنان تۇرا الماپتى.

***

تاعى بىردە قارلى بۇرقاق ءىڭىر قاراڭعىسىندا قوراعا قاسقىر كىرىپ كەتەدى. قاسقىردان ۇرىككەن قوي- ەشكى قورانىڭ ىشىندە دۇركىرەپ قاشادى. ءبىر سويقاننىڭ بولىپ جاتقانىن اڭداعان كەڭەسباي قامشىگەر قامشىسىن الىپ قوراعا جۇگىرەدى. قاراسا ارلان قاسقىر اۋىزى قانعا ءتيىپ، انا قويدى ءبىر جۇلىپ، مىناسىن ءبىر جۇلىپ كوزى قىزارىپ، قىزىققا باتقانى سونشالىق قاسىنا جەتىپ كەلگەن كەڭەسبايدى بايقامايدى. كەكەڭ اقىرىپ ۇمتىلادى. قاسقىر جالت بۇرىلىپ جالتارىپ ۇلگەرگەنشە قۇلاشىن كەرە سىلتەگەن دىراۋ قامشى ارلاننىڭ باسىن قاق ايىرىپ ءتۇسىرىپتى.

***

ەرتە دە، ەم- دوم جوق قيىن كەزدەرى كوكجوتەل ءتيىپ اۋىرعان ادامدار قاسقىردىڭ مايىن قولداناتىن بولعان. ونىڭ سىرتىندا ەل كوكتەمدە كوتەرەم بولىپ، جوتەل تيگەن تۇيەلەرىنە قاسقىردىڭ مايىن ىشكىزگەن. بۇل شامامەن 40- جىلداردان كەيىنگى كەز. ەلدىڭ قولىنداعى مىلتىق- قارۋدى ۇكىمەت جيناپ العان ەكەن.

سودان كوكتەمدە اۋىلدىڭ ادامدارى توپ- توپ بولىپ تاۋعا شىعىپ، تاۋداعى قاسقىرلاردى قاۋمالاپ، ۇركىتىپ جازىققا تۇسىرەدى. جازىققا تۇسكەن قاسقىرلاردى استىنا جۇيرىك ات مىنگەن كەڭەسباي كۇتىپ الادى دا، توپىرلاتىپ قامشىمەن قىرىپ سالادى. قانداي ارلان قاسقىر كەڭەسبايدىڭ ءبىر ۇرعانىنان قالمايدى ەكەن. باسىنان تيسە سەسپەي قاتادى، اگەركي بەلىنەن نەمەسە ساۋىرىنان تيسە قيرالاڭداپ جۇرە الماي قالادى. ونى ارتىندا شاۋىپ كەلە جاتقاندار شوقپارمەن ۇرىپ الادى.

كەڭەسباي قامشىگەر تۋعاندا قامشىگەر بولىپ تۋعان جوق. بۇل ۇزاق جىل جاتتىعىپ، قامشى سىلتەۋدىڭ قىر- سىرىن مەڭگەرگەن. ءتىپتى جاس بالا كۇنىندە قولدان جاساعان جامان قامشىسىمەن بولماسا شىبىق قولدانىپ مالىن سوعىپ الادى ەكەن. قازىر وسى ءبىر قامشىگەرلىك ونەر قازاقتان الىستاپ بارادى.

جاناربەك اقىبي، ەتنوگراف. باي- ولكە ايماعى

«نامىس»