كورەيادا سوعىسقان قازاق قىزدارى

استانا. قازاقپارات - ۇلى وتان سوعىسى ميليتاريستىك جاپونيانى جەڭۋمەن اياقتالدى.

ك س ر و مەملەكەتى وداقتاستىق مىندەتتەمەلەرىن ورىنداي وتىرىپ، 1945 -جىلى 9 -تامىزدا جاپونياعا قارسى سوعىس اشقان.

كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ سولتۇستىك- شىعىس قىتايدا، موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسى اسكەرلەرىنىڭ قولداۋىمەن جاساعان جويقىن شابۋىلى كۆانتۋن ارمياسىن تىزە بۇكتىرۋگە ءماجبۇر ەتتى.

سولتۇستىك- شىعىس قىتاي، سولتۇستىك كورەيا جاپون باسقىنشىلارىنان ازات ەتىلدى. جولسىز، تاۋلى- ورماندى جورىقتا جاپونيانى تىزە بۇكتىرۋگە قاتىسقان قيىرشىعىستىق كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ قاتارىندا قازاقستاندىقتار، سونىڭ ىشىندە ورال وبلىسىنان شىققان بايلانىسشى، دەسانتشى، بارلاۋشى قازاق قىزدارى دا بولدى. ولاردى اتاپ ايتساق، ەرمەكوۆا قالامسيا، نيازعاليەۆا ءازيما، ۇمبەتوۆا ءمۇسليما، احمەتوۆا قالامپىر. ال ورالدان قيىر شىعىس مايدانىنا وسى قىزدارمەن بىرگە اتتانعان الماعامبەتوۆا قانىم مەن ەسقاليەۆا ءۇمىتاي سوعىستى سولتۇستىك كورەيا جەرىندە اياقتاپ، ەلگە جەڭىسپەن ورالعان ەدى.

قىز- كەلىنشەكتەردەن قۇرالعان اەرودروم قىزمەتىن قامسىزداندىرۋ باتالونى (باتالون اەرودرومنوگو وبسلۋجيۆانيا - ب ا و) قۇرامىندا بولعان قانىم الماعامبەتوۆا مەن ءۇمىتاي ەسقاليەۆا سوعىستى كورەيانىڭ حەدزيو قالاسىندا اياقتايدى.

ونى مايدانگەر انالاردىڭ ءوز قولدارىمەن جازعان عۇمىرباياندارى مەن اسكەري قۇجاتتار، سۋرەت دەرەكتەرى دالەلدەيدى. كورەي حالقىنىڭ الدىنداعى ينتەرناتسيونالدىق پارىزىن ابىرويمەن ورىنداۋعا قاتىسقان مايدانگەر انالار وزدەرىنىڭ بۇل ارەكەتىن ەرلىك دەپ ساناماعان. مۇنى ولار تەك وتان الدىنداعى مىندەتىمىز دەپ تۇسىنگەن. ءبىر وكىنىشتىسى جەرگىلىكتى مەرزىمدى باسىلىم بەتتەرىندە دە ولار جايلى جاريالانا بەرمەگەن. بۇل جالپى مايدانگەر قازاق قىزدارىنىڭ بارلىعىنا ءتان قاسيەت.

ەكى مايدانگەر انانىڭ سوعىستى كورەي ەلىندە اياقتاعانىن قيىر شىعىس مايدانىنا قاتىسقان جاۋىنگەر قالامسيا ەرمەكوۆانىڭ اڭگىمەسىنەن عانا ءبىلىپ، ىزدەستىرگەنىمىزدە ولار تۋرالى ۇزاق ۋاقىت ەشبىر دەرەك تاپپاي قويدىق. بۇل ىزدەنىسىمىزدى ەستىپ، حابارلاسقان اقجايىق اۋداندىق ورتالىقتاندىرىلعان كىتاپحانا ادىسكەرى اقىن ساعىنتاي ورىنعالي ۇلىنىڭ كومەگى ارقاسىندا عانا قانىم الماعامبەتوۆا مەن ءۇمىتاي ەسقاليەۆانىڭ ۇرپاقتارىن تاۋىپ، ولاردىڭ قولىندا ساقتالعان دەرەك قۇجاتتارعا قول جەتكىزدىك.

ءسويتىپ ۇرپاقتارى ارقىلى بىزگە جەتكەن دەرەكتەردىڭ اراسىندا ورالدان كورەي ەلىنە دەيىن بارعان ەكى مايدانگەر انانىڭ ءوز قولدارىمەن جازعان عۇمىرباياندارى ساقتالعان. قاعاز بەتىنە تۇسىرىلگەن تاسقا باسقانداي انىق تا، ادەمى جازۋ ۇلگىسى، سونداي- اق عۇمىربايان سوڭىنداعى ءيىرىمدى قويىلعان قولعا قاراپ، ولاردىڭ سول ۋاقىتتا جوعارى دەڭگەيدەگى ساۋاتتى بولعاندىعىن انىق اڭعارۋعا بولادى.

وسىنداي ءوز قولىمەن جازعان عۇمىربايانىندا قانىم الماعامبەتوۆا 1921 -جىلى ورال وبلىسى، تايپاق اۋدانى بازارتوبە اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەنىن كورسەتەدى. ءبىر جاسىندا اكەدەن، جەتى جاسىندا اناسىنان ايرىلعان ول اعاسى مۇحامبەتجان ەكەۋى تۋىستارىنىڭ قامقورلىعى ارقاسىندا ەرجەتەدى.

 

توعىز جاسىندا تايپاق اۋدانى قىزىلجار ورتا مەكتەبىنىڭ ءبىرىنشى كلاسىنا وقۋعا قابىلدانعان قانىم 1937 -جىلى 7 كلاستىق ءبىلىم الىپ شىعادى. ءسويتىپ، 16 جاسىنان ەڭبەككە ارالاسقان جاس قىز اۋداندىق قارجى ءبولىمىنىڭ حاتشى قىزمەتىن اتقارادى.

قانداي ىستەن دە قورىقپايتىن ەڭبەكسۇيگىشتىگىمەن ەرەكشەلەنگەن ول 1939 -جىلى قاڭتاردا ب ل ك ج و و ك- نىڭ جانىنداعى رەسپۋبليكالىق مەكتەپكە پيونەرلەر جەتەكشىسىن (ۆوجاتىي) دايىندايتىن 8 ايلىق كۋرسقا جىبەرىلدى. بۇل كۋرستى 1939 -جىلى تامىز ايىندا ءتامامداپ كەلگەن سوڭ، كالمىكوۆ اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتە اعا پيونەر جەتەكشى بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى. الدىنا بيىك ماقسات قويا بىلگەن قانىم مۇنىمەن قاناعاتتانبادى. 1940 -جىلى ناۋرىزدا كارگالينكا اۋىلىندا قازاق تۇتىنۋشىلار وداعى جانىنان اشىلعان ەسەپشىلەر دايىندايتىن 10-ايلىق كۋرستى وقىپ بىتىرەدى. ءسويتىپ 1941 -جىلدىڭ قاڭتار ايىنان 1942 -جىلدىڭ تامىزى، ياعني سوعىسقا اتتانعانعا دەيىنگى ارالىقتا ول كالمىكوۆ اۋىلىندا اۋداندىق اۋىلشارۋاشىلىق تۇتىنۋشىلار قوعامىندا باس ەسەپشى بولىپ ەڭبەك ەتكەن.

وسىلايشا بيىك بەلەستەرگە ءوز بەتىنشە ۇمتىلعان قانىم ەل باسىنا كۇن تۋعاندا كوپ ويلانباستان مايدانعا سۇرانىپ، اسكەري كوميسسارياتقا ءوتىنىش جازدى. بۇل جازعان ءوتىنىشى قابىلدانىپ، مايدانعا اتتانعان جاۋىنگەر قازاق قىزىنىڭ قاراتوبە اۋداندىق مۇراعات قورىندا ساقتالعان عۇمىربايانىندا: «1942 -جىلدىڭ اۆگۋست ايىندا ءوز ەركىمىزبەن سوعىسقا سۇراندىق. تايپاق اۋدانىنان مەنىمەن بىرگە 10 قىز اتتاندىق.

ورالدان 1 ەشەلون قىزدى تيەپ، قيىر شىعىسقا الىپ كەتتى. لەسوزاۆودسك دەگەن جەردە، كەيىن كيروۆ اۋدانى تەرريتورياسىنداعى ورمان ىشىندە 3 -جىل بويى اەرودروم قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋ ايەلدەر باتالونىندا (ب ا و) بولدىق. 4 -جىل بويى وزىممەن بىرگە بولعان ەسقاليەۆا ءۇمىتاي ەكەۋمىز ءومىر سوقپاعىن بىردەي كوردىك. اەرودروم كۇزەتتىك. ۇشقىش يسترەبيتەلدەردىڭ ۇشىپ كەلگەننەن كەيىنگى قىزمەتىن اتقاردىق»، - دەگەن قۇندى دەرەكتەر بەرەدى.

جالپى قيىر شىعىس مايدانىنا ورالدان اتتانعان جاۋىنگەر قىزداردىڭ سانى دەرەكتەردە ءار ءتۇرلى ايتىلادى. قيىرشىعىستىق جاۋىنگەر قىزدار اراسىندا قازىر كوزى ءتىرى قالامسيا انا: «1942 -جىلى سوعىسقا ورالدان 200 قىز اتتاندىق»، - دەسە، جوعارىدا قانىم الماعامبەتوۆانىڭ عۇمىربايانىندا: «ورالدان 1 ەشەلون قىزدى تيەپ، قيىر شىعىسقا الىپ كەتتى»، - دەيدى...

1942 -جىلى جازدا قيىر شىعىس مايدانىنا اتتانعان جاۋىنگەر قىزداردىڭ اتى-ءجونى، جالپى سانى، ۇلتتىق قۇرامى، ولاردىڭ كەيىنگى تاعدىرىن انىقتاۋ تىڭ ىزدەنىستەردى كۇتەدى.

مايدانگەر قانىم انا جاۋىنگەرلىك ءومىر جولدارىن ەسكە الا وتىرىپ: «قيىر شىعىستاعى جاۋىنگەرلىك قىزمەت پەن اسكەري جاتتىعۋلار وڭاي بولعان جوق. تاڭعى ساعات 6 دان كەشكى 11 گە دەيىن جاڭبىر، قار، سۋىق كۇندەرى مىلتىق اتۋ، قانجار سۇعۋ، جەر باۋىرلاپ ەڭبەكتەۋ، وزەننەن سوعىسىپ ءوتۋ جاتتىعۋلارىن جاسادىق. بايلانىس اپپاراتىن مەڭگەرۋ ساباقتارىن ۇيرەندىك. اپتاسىنا 2 رەت 20-40 شاقىرىمعا جۇگىرىپ، اسكەري تولىق جاتتىعۋ مىندەتىن ورىندادىق»، - دەپ جازادى.

سونداي-اق ول: «1945 -جىلى سەنتيابردە جاپون ميليتاريستەرىنە قارسى سوعىس باستالىپ كەتكەندە ءبىزدىڭ باتالوندى كورەيانىڭ حەدزيو دەگەن قالاسىنداعى اەرودرومنىڭ كۇزەتى مەن قىزمەتىنە اۋىستىردى»، - دەيدى. دەرەك بويىنشا، كورەي ەلىنىڭ حەدزيو قالاسىندا 40 مىڭ جاپون تۇتقىندارى قاماۋدا وتىرعان.

ءسويتىپ جاۋىنگەر قانىم الماعامبەتوۆا سوعىستى كورەيا جەرىندە اياقتاپ، 1945 -جىلى جەلتوقساندا ەلگە ورالادى. جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن Ⅱ دارەجەلى «ۇلى وتان سوعىسى» وردەنى جانە جوعارعى باس قولباسشىنىڭ العىس حاتىمەن ماراپاتتالدى.

 سوعىستان كەيىن بەيبىت ومىرگە ارالاسقان مايدانگەر قانىم الماعامبەتوۆا ءوزىنىڭ 7 -جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلعانى جونىندە عۇمىربايانىندا بىلاي دەپ جازادى: «1946 -جىلدىڭ يۋلىنەن 1948 -جىلدىڭ يانۆارىنا دەيىن قاراتوبە اۋىلىندا باس بۋحگالتەر بولىپ جۇمىس جاسادىم. 1947 -جىلعى 14 دەكابردەگى اقشا رەفورماسى كەزىندە جىبەرگەن قاتەلىكتەرىم ءۇشىن سوتتالدىم. 1955 -جىلدىڭ فيەۆرالىندا 1953 -جىلعى مارتتاعى ۋكاز بويىنشا قۇتقارىلدىم. سوتتالۋىما بايلانىستى 1948 -جىلى پارتيا قاتارىنان شىعارىلدىم»، -  دەيدى (ول مايداندا جۇرگەندە، 1943 -جىلى پارتيا قاتارىنا الىنعان ەدى -  ب. ب. ) وسىلايشا تاعدىر تالكەگىنە ءتۇسىپ، جازاسىن وتەپ كەلگەن كەشەگى مايدانگەر قانىم ەندى جىمپيتى اۋدانىنىڭ اقوبا اۋىلىنا ەسەپشى قىزمەتىنە جىبەرىلەدى.

كەيىن، 1958-1960 -جىلدار ارالىعىندا الماتى قالاسىنداعى كەڭشار ەسەپشىلەرىن دايىندايتىن 2 -جىلدىق كۋرستى سىرتتاي وقىپ، ءتامامداعان ول زەينەت دەمالىسىنا شىققانعا دەيىن قاراتوبە اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باس ەسەپشىسى بولىپ ەڭبەك ەتتى.

وسىلايشا ءومىر قيىندىعىن كوپ كورگەن مايدانگەر انا 1995 -جىلى ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىستىڭ 50 -جىلدىعىنا ارنالعان مەرەكەلىك شارادا سويلەگەن سوزىندە: «بىرەۋ جەتىپ، بىرەۋ جەتە الماعان بۇل قۋانىشتى كۇندى ءبىز، مايدانگەرلەر، كوڭىلىمىز تولقىپ قارسى الامىز. ءبىز كورگەن قاسىرەتتى، كەيىنگى ۇرپاق كورمەسىن»، - دەگەن انالىق تىلەگىن جولداعان ەدى.

جوعارىدا ايتىلعانداي قانىم انانىڭ ءوز قولىمەن جازعان عۇمىربايانىندا: «تايپاق اۋدانىنان مەنىمەن بىرگە 10 قىز اتتاندىق. 4 -جىل بويى وزىممەن بىرگە بولعان ەسقاليەۆا ءۇمىتاي ەكەۋمىز ءومىر سوقپاعىن بىردەي كوردىك»، - دەپ جازعان ەدى.

ەندى وسى دەرەك بويىنشا ءبىز قانىم الماعامبەتوۆانىڭ مايدانداس قۇربىسى ءۇمىتاي ەسقاليەۆانى ىزدەستىرىپ، ەشبىر دەرەك تاپپاي جۇرگەنىمىزدە، بىزگە تاعى قول ۇشىن بەرگەن جوعارىدا ايتىلعان ساعىنتاي ورىنعالي ۇلى بولدى. ول ورال قالاسىندا مايدانگەر انانىڭ ۇرپاقتارى تۇراتىندىعىن ايتتى. وسىلايشا ورال وبلىسىنىڭ الىس تۇكپىرىندەگى اۋىلدان 1942 -جىلى مايدانعا بىرگە اتتانىپ، سوعىستى سولتۇستىك كورەيا ەلىندە اياقتاپ، ەلگە امان ساۋ ورالعان تاعى ءبىر قازاق قىزىنىڭ ۇرپاعىنا جولىقتىق.

ءسويتىپ، ورال قالالىق №3 ەمحانانىڭ رەنتگەنولوگ دارىگەرى ءماجيت حالىقبەرگەن ۇلى اناسى ءۇمىتاي ەسقالييەۆانىڭ جاۋىنگەرلىك قۇجاتتارىمەن بىرگە بىزگە ەكى قۇندى دەرەكتى تابىس ەتتى. ونىڭ ءبىرى ءۇمىتاي ەسقالييەۆانىڭ مايداندا ءجۇرىپ، 1943 -جىلدىڭ 2 تامىز كۇنى ورىس تىلىندە جازعان عۇمىربايانى.

ەكىنشىسى، 1945 -جىلى 10 قازاندا كورەيانىڭ حەدزيو قالاسىندا ءبىر توپ مايدانداستارىمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتى. ءبىز بۇل دەرەك سۋرەتتى قازىرگى كەزدە ورال قالاسىندا تۇراتىن، قيىر شىعىس مايدانىنا قاتىسقان جاۋىنگەر انا قالامسيا ەرمەكوۆاعا اپارىپ كورسەتكەن ەدىك. 95 جاستاعى جادى مىقتى مايدانگەر انا 40 شامالى ورىس ۇلت وكىلدەرىنىڭ اراسىندا تۇرعان ءۇش قازاق قىزى الماعامبەتوۆا قانىم مەن ەسقاليەۆا ءۇمىتايدى جانە شىعىس قازاقستاندىق (بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپ وسكەن) ەرعازيەۆا ءسابيلانى كورسەتىپ، اتى-جوندەرىن مۇدىرمەي ايتىپ بەردى.

ەسقاليەۆا ءۇمىتاي 1943 -جىلعى 2 -تامىز كۇنگى وقۋشى داپتەرىنىڭ 2 بەتىنە جازعان عۇمىربايانىندا تۋعان جىلى، تۋعان جەرى، ءبىلىمى، سوعىسقا دەيىن اتقارعان قىزمەتىن قاعازعا تولىق تۇسىرگەن.

سونداي-اق ول 1942 -جىلى قيىر شىعىستاعى اسكەري بولىمگە كەلگەن ۋاقىتىن كورسەتىپ جانە ءوزىنىڭ كوماندير مەن كومسومول ۇيىمى تاراپىنان ەشبىر سوگىس الماعاندىعىن، الەۋمەتتىك تەگى كەدەي ەكەنىن، ءوزىنىڭ جانە اتا- اناسىنىڭ دا بۇرىن سوڭدى ءىستى بولماعاندىعىن ايتىپ، شەت ەلمەن دە بايلانىسىنىڭ جوق ەكەنىن جازعان. سوعان قاراعاندا ول بۇل عۇمىرباياندى شتابتىڭ اسكەري قاجەتتى تالابى بويىنشا جازعان دەپ بولجام جاسايمىز.

دەمەك، وسى دەرەك بويىنشا ەسقالييەۆا ءۇمىتاي 1921 -جىلى باتىس قازاقستان وبلىسى، تايپاق اۋدانى، كالمىكوۆ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءبىر جاسىندا اكەسىنەن، ال 1934 -جىلى ون ءۇش جاسقا قاراعان شاعىندا اناسىنان ايرىلىپ، اعاسى ورازدىڭ قامقورلىعىندا وسەدى. 1930 -جىلى كالمىكوۆ اۋىلىنداعى مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى كلاسىنا بارعان ول 1937 -جىلى وسى مەكتەپتەن 7 كلاستىق ءبىلىم الىپ شىعادى. 1940 -جىلى ورال قالاسىنداعى 3 جىلدىق پەداگوگيكالىق تەحنيكۋم ءبىتىرىپ، اۋىلعا كەلگەن ءۇمىتاي اۋداندىق تۇتىنۋشىلار وداعىندا ەسەپشى بولىپ ەڭبەك ەتەدى.

1941 -جىلدىڭ تامىزىنان باستاپ، 1942 -جىلى مامىر ايىندا مايدانعا اتتانعانشا اۋدانداعى وسواۆياحيمدا نۇسقاۋشى بولىپ، اۋىل ادامدارىنا اۋە شابۋىلى مەن حيميالىق قارۋ تۇرلەرىنەن قورعانۋدىڭ ءادىس- امالدارىن ۇيرەتۋ جۇمىستارىمەن اينالىسادى. 1942 -جىلى 24 -شىلدەدە قىزىل ارميا قاتارىنا الىنادى. ءماجيت حالىقبەرگەن ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ءۇمىتاي ورازدىڭ كەگىن الامىن دەپ ءوز ەركىمەن مايدانعا اتتانادى. 1941 -جىلى سوعىس باستالعاندا الدىڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ مايدانعا اتتانعان اعاسى وراز گوسپيتالدا جاتقانى جونىندەگى حاتىنان سوڭ حابار- وشارسىز كەتكەن ەدى...

مىنە، ءسويتىپ قيىر شىعىس مايدانىنا اتتانعان ءۇمىتاي 35-ارميا قۇرامىنداعى 120 - اەرودروم قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋ ايەلدەر باتالونىندا (ب ا و) اۆتوماتشىلار روتاسىندا بايلانىسشى بولادى. 1945 -جىلى قىركۇيەك ايىندا سولتۇستىك كورەيانىڭ حەدزيو قالاسىنا اۋىستىرىلىپ، 1945 -جىلى جەلتوقساندا قۇربىسى قانىم الماعامبەتوۆا ەكەۋى امان-ساۋ ەلگە ورالادى.

 

جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن سەرجانت ەسقاليەۆا ءۇمىتاي جوعارعى باس قولباسشى ستاليننىڭ اتىنان  جازىلعان  العىس حاتىنا يە بولدى.

سوعىستان كەيىن بەيبىت ءومىر تىرلىگىنە ارالاسقان مايدانگەر انا كالمىكوۆ اۋىلىندا ۇزاق جىلدار بويى ساۋدا سالاسىندا ەڭبەك ەتتى. سوعىس ارداگەرى، سەرجانت قۇلشىقوۆ حالىقبەرگەنمەن وتاۋ قۇرىپ، 1 قىز، 2 ۇل تاربيەلەپ ءوسىردى. بالالارىنىڭ بارلىعى جوعارى ءبىلىمدى. قىزى سۆەتلانا مەن ۇلى ءماجيت اقتوبە مەديتسينالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن دارىگەرلەر.

دەمەك، ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان، تاعدىرلارى ءبىرى-بىرىنە ۇقساس وسى ەكى مايدانگەر انانىڭ ءومىرى بۇگىنگى جاس ۇرپاقتى ادامگەرشىلىككە، وتانشىلدىققا تاربيەلەۋدەگى ماڭىزدى قۇرال، ۇلگى- ونەگە بولىپ تابىلسا دەيمىز.

باقتىلى بورانبايەۆا، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

ورال قالاسى
«تۇركىستان» گازەتى