ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەت
سونىمەن قاتار ول اتا جولىمەن ۇلىق حان بولىپ تا ەسەپتەلدى. ول و باستان- اق اكەسى بولاتتىڭ جانە تولە ءبيدىڭ جانىندا ءجۇرىپ، قالماققا قارسى سوعىس بارىسىندا ءوسىپ- جەتىلدى. سوندىقتان دا ول، ەل باسقارۋدا تولە ءبيدىڭ قالماققا قارسى سوعىستا رەسەيگە سۇيەنۋدى كوزدەگەن ساياساتىن ۇستاندى. ابىلمامبەتتىڭ وسى باعىتتاعى العاشقى قادامى، ياعني ورىستارعا وداقتاس رەتىندە ادال بولۋعا كەلىسىپ انت بەرۋى العاش، 1740 - جىلى ورىنباردا ورىن الدى.
وسىندا ول، وزىمەن بىرگە 128 ورتا ءجۇزدىڭ رۋباسىلارى مەن سۇلتاندارىن جانە ءبىراز قازاق اۋىلدارىن ەرتىپ كەلىپ، پاتشا وكىلى ۋرۋسوۆقا ورىسپەن بىرگە بولاتىندارىن مالىمدەپ، انت بەردى. مۇنىڭ قالاي بولعانىن ا. ي. ليەۆشين تومەندەگىشە تاپتىشتەپ جازىپ قالدىرعان.
....
ابىلمامبەت حاننىڭ قاسىنداعى ابىلاي سۇلتانمەن بىرگە قۇراندى ءسۇيىپ انت بەرگەندە، جاراتقان يەمنەن شىن مانىندە نەنى جالىنىپ سۇراعانى ورىستارعا ارينە، تۇسىنىكسىز بولىپ قالدى. مۇندايدا، قولدارىن قۇرانعا تيگىزگەن قازاق امىرشىلەرىنىڭ شىن مانىندە، جاساعان يەمنەن ورىستىڭ ەمەس، قازاقتىڭ اماندىعىن سۇراپ جالىنعانى ءسوزسىز. قيىنعا تاپ بولىپ، تۇمسىقتارى تاسقا تيگەن قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ امالسىزدىقتان تۋىنداعان ارەكەتى بولدى بۇل.
رەسەيگە بوداندىققا انت بەرۋگە حان مەن سۇلتاندى ماجبۇرلەگەن شىعىستاعى قالماقتاردىڭ جويقىن جورتۋىلدارىنا قارسى كۇرەستە ارقا سۇيەر تىرەك ىزدەۋلەرى ەدى. مۇندا قازاق امىرشىلەرىنىڭ جەكە باسىنا قاتىستى قيىنشىلىقتار دا كورىنىس بەردى. مىسالى، ابىلمامبەت كەيىننەن وزىنە ورىنبور ءامىرشىسى نەپليۋيەۆ جىبەرگەن اۋدارماشى ورازالينگە ەليزاۆەتا پاتشايىمعا انت بەرۋگە ءوزىن ماجبۇرلەگەن نارسە، قالدان سەرەننىڭ قىسىم ۇستىنە قىسىم جاساپ، ءوزىنىڭ ۇلىن اماناتقا بەرۋدى قايتا- قايتا تالاپ ەتۋى بولعانىن اشىپ ايتتى.
بۇل تۇستا ورتا ءجۇز قازاقتارى ءۇشىن قالايدا قالماقتاردى توقتاتۋدان ماڭىزدى نارسە بولعان جوق. ولارعا قارسى تۇرۋدىڭ قازاققا وڭاي بولماسى كەلەسى جىلى- اق بەلگىلى بولدى. باشقۇرتتاردىڭ كوسەمى قاراساقال 1741 - جىلى قازاق جەرىنە قاشىپ كەلىپ، ءوزىن ەلگە قالماق سەۋان رابداننىڭ بالاسى شونا لاۋزانمىن دەپ تانىستىردى. ول شىن مانىندە باشقۇرت ەمەس، قاراقالپاق ەدى. ول ءوزى جايسىز جاعدايدا جۇرسە دە، بيلىك قۇمارلىق ىنتا بۇكىل ساناسىن جايلاپ العان ەدى. بۇل تۇستا ونىڭ كوزدەگەنى جانە كوكەيىن تەسكەنى قالماق قونتايشاسىنىڭ تاعى بولدى. قالماققا حان بولۋدى ويلاستىرعان قاراساقال قازاقتارمەن بىرگە جوڭعارلارعا قارسى جويقىن جورىقتارعا قاتىستى.
ورتا جۇزگە ايگىلى كوكجارلى كوكجال باراق سۇلتاننىڭ ءوز بەتىنشە قالماققا قىرعىن جورىق ۇيىمداستىرۋى دا قالماقتى قازاققا وشىكتىردى. قازاقتىڭ قالماقتى بارىمتالاپ كەتكەنىن ەستىگەن قالدان سەرەن ءوز ەلىن توناۋشىلارعا قارسى 15000 ادامدىق اسكەر اتتاندىردى. بۇدان اسىرەسە، ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتاننىڭ قول استىنداعى ەل كوپ ازاپ شەكتى. وسىعان بايلانىستى ابىلمامبەت ورىستارعا ورتا ءجۇزدىڭ كوشۋ ايماعىنا بەكىنىس قالا سالىپ بەرۋ تۋرالى ءوتىنىش جاسادى. ونىڭ مۇندايعا بارۋىنا ءدال وسى تۇستا ورىستاردىڭ ءابىلقايىرعا جايىق بويىندا ور بەكىنىسىن سالىپ بەرۋگە كەلىسىم بەرۋى دە ىقپال ەتتى.
الايدا مۇنداي وتىنىشكە، قالماق پەن قازاق ءبىرىن- ءبىرى قىرا ءتۇسسىن، قاي جەڭگەنى مەنىكى دەپ ويلاعان ورىس جاعى قۇلشىنىس تانىتا قويعان جوق. وزدەرىنىڭ قولباسشىسى سەپتەن باسقارعان قالماقتار بولسا قازاققا جاساعان جاۋاپ جورىقتارىندا اسا قاتال بولىپ، قولعا تۇسكەن ەرەسەكتەردىڭ ءبارىنىڭ باسىن الۋمەن بولدى. وسىندايدا قازاق تاعى دا قاپىدا قالدى. قالماقتىڭ جورىق اسكەرلەرى ەكى ءجۇز اداممەن ءشىدىرتى جانە شىلىك بويىندا اڭ اۋلاپ جۇرگەن ابىلاي سۇلتاندى اڭداۋسىزدا تۇتقىنعا ءتۇسىردى. ونىمەن بىرگە اڭ قۋىپ جۇرگەن باراق سۇلتان دا، قوق باتىر دا قالماق قولىنا تۇتقىن بولدى.
وسىنداي كەزدەيسوق ولجاعا ماستانعان قالماقتار ەندى حان ورداسىنا جورىق ۇيىمداستىردى. ولار ورتا جۇزگە وڭتۇستىك ارقىلى اتتاندى. الايدا قالماقتان قاتەر كۇتىپ، ولاردىڭ ءار قادامىن اڭدىپ وتىرعان قازاقتار ولجاباي باتىردىڭ باستاۋىمەن سەپتەن اسكەرىنىڭ وڭ بۇيىرىنەن تۇرە ءتيىسىپ، ولاردى وڭدىرماي تالقاندادى. الايدا بۇل ۇلكەن جانجالدىڭ باسى عانا بولىپ شىقتى. ورتا ءجۇزدىڭ ابىلمامبەت باسقارعان قالماققا قارسى وسى شايقاسى ءۇش جىلداي ۋاقىتقا سوزىلدى. مۇندايدا قارا ەرتىستەن ءوتىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ ىرگەسىنە ءتونىپ تۇرعان قالماقتان قاۋىپتەنگەن ناۋرىزباي باتىر باستاعان قالىڭ قول بەس قارۋى ساقاداي ساي بولا تۇرا، ارقا توسىندەگى باۋىرلارىنا قول ۇشىن سوزىپ، كومەككە بارا المادى. ورىستار مۇندايدا ەكى ءجۇزدى ساياسات ۇستانىپ، قازاقتى دا، جوڭعاردى دا قولداي قويماي، سونىمەن قاتار ولار جوڭعارلاردىڭ باتىستاعى ەدىل قالماقتارىمەن بىرىگىپ كەتۋ مۇمكىندىگىن بولدىرماۋعا كۇش سالدى. وسىنداي ويمەن ورىستار 1742 - جىلى جوڭعار قالماقتارىنا مايور ميللەر باستاعان ەلشىلىك اتتاندىردى. ونىڭ ماقساتتارىنىڭ ءبىرى ابىلاي سۇلتاندى تۇتقىننان بوساتۋ ەدى.
ورىستار ابىلايدى بوساتۋ ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسىن كۇشەيتە تۇسەتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. الايدا ماسەلە كوتەرگەنىمەن، ورىستار بۇل ىستە تياناقتىلىق كورسەتە قويمادى. ابىلايدى بوساتۋعا باعىتتالعان ناقتى ارەكەتتى ابىلمامبەت حاننىڭ ءوزى باستادى. ول ءوزى باستاپ، ورتا ءجۇزدىڭ باسقا دا يگى جاقسىلارى قوستاپ بالالارىن قالدان سەرەنگە اماناتقا بەردى. قالدان بۇعان دا قاناعاتتانباي، قازاق باسشىلارىن وزىنە شاقىردى. الايدا قاز داۋىستى قازىبەك بي باستاپ قازاقتار جاعى ونىڭ شاقىرۋىنان باس تارتتى. كەلىسسوزدەردىڭ ناتيجەسىندە جانە ورىستاردىڭ ارالاسۋىمەن اقىرى ءبىر جىلداي تۇتقىندا وتىرعان ابىلاي ءوزىنىڭ سەرىكتەرىمەن 1743 - جىلى تۇتقىننان بوسانىپ ەلگە قايتتى. ابىلايمەن ول كەزدە ءالى حان ەمەس ابىلمامبەت سۇلتاننىڭ جاقىنداسۋى كەيىننەن اڭىراقاي اتانىپ كەتكەن دالاتاۋدا بولعان شايقاستان باستالعان ەدى. وسى قالماققا قارسى جانكەشىتى ۇرىستا بۇرىن تولە ءبيدىڭ ۇيىندە تۇيە باعىپ، سابالاق اتانىپ جۇرگەن ءابىلمانسۇر جاۋعا قارسى شاپقاندا اتاسى قانىشەر ابىلايدىڭ ەسىمىن ۇران عىپ، ەكپىندەگەن بەتىندە ون ەكى قالماقتى شاۋىپ ءتۇسىرىپ، قاھارماندىعىمەن ەرەكشەلەنىپ، ەل نازارىن وزىنە ەرىكسىز اۋداردى. ءابىلمانسۇردىڭ وسى ەرلىگىنە قاتتى سۇيسىنگەن تورەلەر اراسىندا ابىلايعا جاقىن تۋىس ابىلمامبەت تە بار ەدى.
وسى وقيعادا تابىسقان ابىلمامبەتپەن، كەيىننەن ابىلاي اتانىپ كەتكەن ءابىلمانسۇردىڭ ارالارى مۇنان سوڭ، ەشقاشان دا سۋىعان جوق. ءوزى حان بولسا دا ابىلمامبەت ناقتى بيلىكتى ابىلايعا بەردى. جالپى، ابىلمامبەت جاراتىلىسىندا قايىرىمدى دا اقنيەت، قۋلىق- سۇمدىق اتاۋلىدان ىرگەسىن اۋلاق سالعان تۋراشىل ادام ەدى. ونىڭ وسى قاسيەتتەرى دە ادىلدىك ىزدەگەن ابىلايدى وعان جاقىنداتا ءتۇستى. ءوزى قالماققا قارسى ەلدى ۇيىمداستىرۋعا كۇش سالا تۇرسا دا، بۇل ىستە ەلەۋلى تابىستارعا جەتە الماعان ابىلمامبەت، ابىلاي ءتارىزدى قان مايداندا باتىر رەتىندە دە كوزگە تۇسە العان جوق. بۇل، ارينە، ونىڭ ابىرويىن اسقاقتاتا قويمادى. ول زاماندا ءوزى جەكە ەرلىگىمەن ەلگە تانىلماعان، ماسەلەنىڭ ءبارىن حان ورداسىندا وقشاۋلانا وتىرىپ شەشەتىن قايراتكەرگە ەل قۇرمەت كورسەتە قويمايتىن ەدى. ونىڭ ۇستىنە شىنايى بيلىك بۇل تۇستا ابىلمامبەتتىڭ ەمەس، ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ، قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ قولىندا ەدى.
قازاقتىڭ ەكى باس بيلەرىنىڭ ءوزىنىڭ تۋعان ىنىسىندەي بولىپ كەتكەن ءابىلمانسۇرعا ىنتا- ىقىلاستارى ەرەكشە ەكەندىگىن، ونىڭ ۇستىنە اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن سۇلتاندار مەن باتىرلار اراسىندا ونىڭ بەدەلىنىڭ ايتارلىقتاي وسكەنىن ابىلمامبەت بايقاپ وتىردى. وسىندايدا ول، قالماق قالدان سەرەننىڭ قولىنداعى تۇركىستان قالاسىنا قول جەتكىزىپ، قازاقتىڭ باس حانى اتانۋدى كوزدەدى. بالاسى ءوزىنىڭ قولىندا اماناتتا بولعاندىقتان، قالدان سەرەن دە وعان تۇركىستانعا بارۋعا كەدەرگى جاساي قويمادى. وسىلايشا ابىلمامبەت ءوزىنىڭ ورداسىن 1743 - جىلعا قاراي تۇركىستانعا كوشىردى. ونىڭ ۇستىنە ول، ورىسپەن جاقىنداسۋدا وزىنە ىلعي دا باقتالاس بولعان ءابىلقايىر حاننىڭ ايلا- شارعىلارىنان دا شارشاعان ەدى.
راسىندا، كىشى ءجۇزدىڭ ۇلكەن بولىگىن جانە ورتا ءجۇزدىڭ ءبىرازىن ءوزىنىڭ ىقپالىندا ۇستاپ وتىرعان ابىلقايىرمەن ارىپتەس بولۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس ەدى. وسىندايدا 1748 - جىلى « ابىلقايىرمەن ەگەسكەن باراق سۇلتان ونى ءولتىرىپ كەتتى. بۇل قاندى وقيعا ابىلمامبەتتىڭ حان رەتىندەگى مەرەيىن ۇستەم ەتىپ، ول ەندى ۇلىق حان اتاندى. الايدا مۇنىڭ ءوزى ونىڭ بەلسەندىلىگىن كوتەرە قويعان جوق. ەلدىڭ ءبارىنىڭ نازارى حان ورداسىندا وتىرعانى بولماسا ەل ىسىنە ارالاسۋدان قالعان ەمەس، قالماققا قارسى كۇرەستى ناقتى باسقارىپ جۇرگەن ءابىلمانسۇر سۇلتان مەن ابىلمامبەتتىڭ ۇلى ابىلپەيىزگە اۋدى. دەگەنمەن، بيلىكتىڭ بىرنەشە ادامنىڭ قولىنا ءبولىنۋى قازاقتىڭ جاۋعا قارسى كۇرەسىن شۇعىل دا، باتىل ۇيىمداستىرۋعا كەدەرگى بولدى. مۇنى تولە بي مەن قاز داۋىستى قازىبەك بي دە تۇسىنە باستادى. ولار بيلىكتى ابىلايدىڭ قولىنا توپتاستىرۋ جولدارىن قاراستىردى. الايدا ابىلمامبەتكە ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن ءابىلمانسۇر ونىڭ استىنداعى تاقتى يەمدەنۋگە ۇمتىلا قويمادى. وسىلايشا قاۋىپتى كەزەڭدە باسشىلىقسىز قالعان ەل قوجىراي باستادى.
تالاس وماربەكوۆ، ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى ورتالىق ازياداعى ءداستۇرلى وركەنيەتتەردى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ق ر ۇ ع ا قۇرمەتتى اكادەميگى