قازاق حاندىعى ادەت-عۇرىپ زاڭىنىڭ ىزگى جۇيەسىن قالىپتاستىردى - ت. سادىقوۆ
بۇل تۋرالى ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، پروفەسسور تىلەگەن سادىقوۆ رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بۇگىنگى سانىندا جازادى.
اق وردا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالدى. حاندىقتى قۇرۋشى جانىبەك پەن كەرەي اق وردانىڭ ايگىلى حانى ىرىس حاننىڭ نەمەرەسى (باراق حاننىڭ بالاسى) ەدى. جانىبەك پەن كەرەي قۇرعان قازاق حاندىعى قازاقتىڭ ءوز الدىنا حالىق بولىپ قالىپتاسۋىنا جول اشتى. ەكى عاسىر بويىنا تاريحتا وشپەس ءىزىن قالدىرعان اق وردا ءداۋىرىن قازاق حالقىنىڭ تاريحي دامۋىنداعى ماڭىزدى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى دەۋىمىز كەرەك.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى مەن كۇشەيۋىندە ەرەكشە دامىعان ەكى ءوڭىر: تۇركىستان مەن جەتىسۋ اۋماعىنىڭ ساياسي ماڭىزى ەرەكشە بولدى. جەتىسۋ مەن شىعىس قازاقستان؛ وڭتۇستىك قازاقستان مەن سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى اعىسىنىڭ بويىنداعى قالالار جانە ورتالىق قازاقستان وڭىرلەرى قازاق ەتنوگەنەزىنىڭ ءۇش ۇلكەن تورابى.
ХVI عاسىردىڭ تاريحشىسى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ءوزىنىڭ «تاريح- ي راشيدي» دەگەن ەڭبەگىندە: «870 (1465) جىلدارى. دەشتى قىپشاقتا تۇگەلدەي ءابىلقايىر بيلىك جۇرگىزدى. جوشىنىڭ ۇرپاقتارى جانىبەك پەن كەرەي حان ءابىلقايىردىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا (جەردى، مالدى ءبولىپ بەرۋ، قاراپايىم كوشپەلى حالىقتىڭ جەرىن تارتىپ الۋ، ت. ب.) قارسى جورىق جاساپ، ودان قاشىپ موعولستانعا كەتىپ قالعان ەدى.
موعولستان حانى ەسەنبۇعا ولاردى قۇرمەتپەن قارسى الىپ، موعولستاننىڭ باتىس جاعىنداعى شۋ وزەنى القابىندا قوزىباسى دەگەن جەردى بەرەدى. ولار بۇل ايماقتا تىنىش ءومىر ءسۇردى. ءابىلقايىر حان قايتىس بولعان سوڭ وزبەك ۇلىسى ءبىر- بىرىمەن شايقاسىپ، ارالارىندا ۇلكەن كەلىسپەۋشىلىك تۋدى. جۇرتتىڭ كوپشىلىگى كەرەي مەن جانىبەك حاننىڭ جانىنا كەتىپ قالدى. ولاردىڭ سانى 200 مىڭ ادامعا جەتتى. قازاق سۇلتاندارىنىڭ العاش بيلىك جۇرگىزۋىنىڭ باسى 870 (1465-1466) جىلدان باستالادى...» دەپ جازعان بولاتىن. وسى جىلدارى قازاق حاندىعىنىڭ حالىق سانى 200 مىڭ ادامعا جەتىپ، العاشقى قازاق حانى كەرەيدەن كەيىن ەل بيلەگەن جانىبەك، بۇرىندىق حاندار كەزىندە مەملەكەت شەكاراسى سىر بويىنا، ارال تەڭىزىنە دەيىن سوزىلدى.
قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى ىرگەتاسىن قالاپ، بارلىق قازاق رۋلارىنىڭ باسىن قوسىپ تاريح ساحناسىندا جەكە قازاق ەسىمىمەن اتالاتىن تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ساياسي بيلەۋشىلەرى - كەرەي مەن جانىبەك حاندار 1465 -جىلى شۋ مەن قوزىباسى جەرىندە قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعاندىعى جونىندە ەلباسى ن. نازاربايەۆ: «كەرەي مەن جانىبەك 1465 -جىلى العاشقى حاندىقتى قۇردى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى سول كەزدەن باستاۋ الادى. بالكىم، ول بۇگىنگى شەكاراسىنداعى، بۇكىل الەمگە وسىنشا تانىمال ءارى بەدەلدى، وسى ۇعىمنىڭ قازىرگى ماعىناسىنداعىداي مەملەكەت بولماعان دا شىعار. ءبىراق، بۇلاي دەپ سول كەزەڭدەگى باسقا دا بارلىق مەملەكەتتەر تۋرالى دا ايتۋعا بولادى. ەڭ ماڭىزدىسى، سول كەزدە وعان نەگىز قالاندى، ءبىز - بابالارىمىزدىڭ ۇلى ىستەرىن جالعاستىرۋشىلارمىز»، دەپ ناقتىلاپ ايتقان ەدى. سوندىقتان دا بۇدان بىلاي وتاندىق تاريحشىلار قاۋىمداستىعى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جىلىن 1465 -جىل دەپ كورسەتىپ، بۇل ماسەلە توڭىرەگىندەگى سان الۋان پىكىرلەرگە نۇكتە قويىلۋى ءتيىس ءتارىزدى.
ХV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قۇرىلعان قازاق حاندىعى ەۋرازيا كەڭىستىگىندە قالىپتاسقان مەملەكەتتەردىڭ جالعاسى رەتىندە، ولاردىڭ ەل باسقارۋ قاعيدالارىن، سالت- ءداستۇرىن، مادەنيەتىن بويىنا ءسىڭىرىپ، جەتىلدىرە وتىرىپ - ۇلتتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باستاۋى بولدى.
«قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» سياقتى قازاقتىڭ ءوز زاڭ ەرەجەلەرى جۇمىس ىستەدى. رۋ ارالىق داۋ- دامايلار بيلەردىڭ ارالاسۋىمەن شەشىلدى.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا قۇقىقتىق تانىمى مەن ساناسىندا حالىقتىڭ ادەت زاڭىنىڭ مادەني- الەۋمەتتىك، ساياسي قۇقىقتىڭ ماڭىزى وتە جوعارى. تاۋكە حان تۇسىندا جۇيەگە ءتۇسىپ قابىلدانعان ادەت زاڭى ەل ومىرىندە ماڭىزدى قىزمەت اتقاردى. جەتى ارنا بولىپ، ەل ءومىرىنىڭ جەتى سالاسىن تۇتاس قامتىعان ادەت زاڭىنىڭ جۇيەسى حالىق، مەملەكەت، جەكە ادام تىرشىلىگىنىڭ بارلىق باعىتى بويىنشا قاعيدالار مەن ەرەجەلەردى قالىپتاستىردى.
قازاق حالقىنىڭ ادەت- عۇرىپ نورمالارىنىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى، قولدانىلاتىن جازالاردىڭ تىم قاتال ەمەس، ياعني ىزگىلەنگەنىنەن ايقىن كورىنەدى. سوندىقتان دا بولار، قازاق دالاسىندا تۇرمە، اباقتى، باس بوستاندىعىنان ايىرۋ دەگەن جازالاۋ شارالارى بولماعان. ونىڭ ەسەسىنە تاۋكە حان تۇسىنداعى «قانعا قان» ۇستانىمىنىڭ ورنىنا بيلەردىڭ ىقپالىمەن قۇن تولەۋ ينستيتۋتى كەڭىنەن قولدانىلعان. قۇن تولەۋ نەگىزىندە كىسى ولتىرگەنى نەمەسە ادامنىڭ دەنەسىن جاراقاتتاعانى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر مولشەردە مورالدىق- ماتەريالدىق تولەماقى تولەۋ ۇستانىمى جاتىر.
قاسىم حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي ىقپالى كۇشەيدى. ايتۋلى تاريحشى مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ: «قازاق حاندىعى مەن سۇلتاندارى اراسىندا قاسىم حانداي قۇدىرەتتى ەشكىم بولعان ەمەس»، دەۋى قاسىم حاننىڭ قايراتكەرلىك تۇلعاسىنا بەرىلگەن ۇلكەن باعا ەكەنى انىق.
قاسىم حاننىڭ ەل باسقارعان كەزەڭدە حالىق سانى ءبىر ميلليون ادامنان اسىپ، ەل شەكاراسى ەدىلگە دەيىن سوزىلدى.
مەملەكەتتىڭ استاناسى جايىق بويىنداعى سارايشىق قالاسىندا ورنىققان. بۇدان كەيىن تاريحقا «الاساپىران» اتاۋىمەن ەنگەن 1538 -جىلعى حاقنازار بيلىگىنە دەيىنگى كەزەڭدە قازاق حاندىعى بىرنەشە ۇساق حاندىققا بولىنگەنمەن، حالىقتىڭ بۇتىندىگى بۇزىلماعان. حاقنازار، شىعاي، تاۋەكەل، ەسىم حاندار ءداۋىرى كەزىندە قازاق حاندىعى 1538-1628 -جىلدارى ءوزىنىڭ اۋماعىن سىر بويى قالالارىمەن، ورتا ازيا يەلىكتەرىمەن كەڭەيتتى.
XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قالىپتاسا باستاعان تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا ءوزىن كورشىلەرىنە مويىنداتقان ورتالىق ازياداعى ىرگەلى ەلدىڭ بىرىنە اينالدى. بيلەرمەن اقىلداسا وتىرىپ جاساعان «جەتى جارعى» نەگىزىنەن كوشپەلى قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىس- تىرشىلىگىنە، قارىم- قاتىناستارىنا، مورالدىق ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلگەن.
ءاز تاۋكە «جەتى جارعى» ارقىلى قازاق حالقىنىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىن ارتتىرۋعا ەرەكشە ءمان بەرگەن. تاۋكە حان تۇسىندا تۇركىستان قالاسى قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان. ونىڭ تۇسىندا حان كەڭەسى، بيلەر كەڭەسى قۇرىلىپ، جۇمىس ىستەگەن. بۇل سول كەزدەگى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بەرىك قۇرىلىمى ەدى. قازاق دالاسىنداعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ كەمەلدەنىپ دامۋى وسى كەزەڭمەن تۇسپا- تۇس كەلەدى. كەلەر جاۋدىڭ الدىن الۋ باتىرعا جۇكتەلسە، داۋدىڭ الدىن الۋ بيلەرگە مىندەتتەلگەن. ولاردىڭ ەڭ باستى قىزمەتى - ەلدى بىرلىككە ۇيىتۋ، بەرەكەگە شاقىرۋ، ىنتىماققا ىڭعايلاۋ، حان مەن قاراشا اراسىنا دانەكەر بولۋ. حاننان قىسىم كورگەن قاراشا بيلەردەن ادىلدىك ىزدەگەن. حانى قاتىگەز بولسا دا، ءبيىنىڭ تۋراشىلدىعىن حالىق قاتتى قالاعان. ءبيدىڭ حالىققا حاننان گورى جاقىن تۇرۋى سودان بولسا كەرەك.
قازاق حاندىعىن باياندى ەتۋ، ونى دامىتۋ بارىسىندا ابىلاي حاننىڭ ەل الدىنداعى اتقارعان تاريحي قىزمەتى ولشەۋسىز.
ءۇش ءجۇزدىڭ قولداۋىنا يە بولعان ابىلاي حان رۋ-رۋعا بولىنگەن قازاق حالقىنىڭ باسىن قۇراپ، ءبىر ورتالىققا باعىنعان حاندىق جۇيەنى قۇرۋعا ۇمتىلدى. بۇل ماقسات تۇركى داۋىرىنەن بەرى كەلە جاتقان اتاقتى بيلەۋشىلەردىڭ باستى مۇراتتارىنىڭ ءبىرى ەدى. سوندىقتان ول ىشكى جانە سىرتقى جاعدايدى ەسكەرىپ قازاق قوعامىنىڭ ساياسي جۇيەسىنە رەفورمالار جۇرگىزە باستادى. ابىلاي حان قازاق حالقىنىڭ ىشكى ماسەلەلەرىن شەشۋدە سىرتقى كۇشتەر - رەسەي مەن قىتايدىڭ ىقپالىنسىز جانە سىرتقى ماسەلەنى ءبىر ورتالىقتان حاندىق بيلىكتىڭ باسقارۋى ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدى قولعا الدى.
ءباھادۇر حان ابىلاي ورتا ازيا ايماعىنداعى گەوساياسي جاعدايدىڭ كۇرت وزگەرگەن ۋاقىتىندا بيلىك قۇرا وتىرىپ، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن ساقتاي ءبىلدى. ەلدى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان قورعاۋدا، ەكى الىپ يمپەريا اراسىندا قازاققا ءتيىمدى ساياسات جۇرگىزىپ، ەلدىڭ ىنتىماعى مەن ىشكى بىرلىگىن نىعايتۋعا، ەل دەربەستىگىن ساقتاپ قالۋعا بارىنشا كۇش سالدى.
ابىلاي حان توتەنشە جاعدايلارعا يكەمسىز حان كەڭەسىنىڭ قۇزىرىن ىقشامداپ، ءداستۇرلى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ وكىلەتىن تەجەۋ ارقىلى مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ تەتىكتەرىن تىكەلەي ءوز قولىنا الدى. حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا كورشىلەردى توناۋ- تالاۋدان ەمەس، ەلارالىق ساۋدا قاتىناستارىن دامىتۋعا ىقىلاستى بولدى. بۇحارا، قوقان، حيۋا، جوڭعار حاندىقتارىمەن ايىرباس ساۋدا جاساپ، شەتەلدىك ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ كەلىپ- قايتۋىن قاتاڭ باقىلاۋعا قويدى.
ەلدىڭ تىنىشتىعى مەن بىرلىگىن ساقتاپ قالۋدى باستى ۇستانىمى ەتىپ العان ابىلاي حان كورشىلەس ەلدەرمەن بەيبىت قارىم- قاتىناس ورناتىپ، قازاق ديپلوماتياسىنىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتتى. بۇل تۋرالى ەلباسى ن. نازاربايەۆ: «اقىلدى حان جالاڭ قىلىش، جاداعاي ۇراننىڭ زامانى وتكەنىن وزگەلەردەن بۇرىن اڭعارىپ، ەل بولاشاعى تاتۋ كورشىلىك پەن اعايىننىڭ اۋىزبىرشىلىگىندە ەكەنىن سەزە ءبىلدى»، دەپ اتاپ وتكەن بولسا، زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ: «قازاقتىڭ دەربەس ەل بولۋىنا، ءارى- بەرىدەن سوڭ سول قازاقتىڭ قازاق بولۋىنا، باسى قوسىلىپ ءبىر جەڭنەن - قول، ءبىر جاعادان - باس شىعارۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن ابىلايدان ارتىق ادام بولماس» ، دەپ جازدى.
ابىلاي حان XVIII عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسىن قالپىنا كەلتىرىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىردى. قازاق حاندىعىنىڭ قۋاتىن ارتتىرىپ، ىرگەلى ەلگە اينالدىردى. XIX عاسىردا قازاق جەرىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى كۇشەيگەن تۇستا قازاق حاندىعىن قالپىنا كەلتىرىپ، 1841 -جىلى حاندىق بيلىكتى قولىنا العان ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى كەنەسارى بولدى. ءبىراق حاندىقتىڭ عۇمىرى قىسقا بولعانى بەلگىلى. الايدا، XIX عاسىردا رەسەيدىڭ قازاقستاندى وتارلاۋ ساياساتى حاندىق بيلىكتى جويعان بولاتىن.
بۇل جونىندە اكادەميك ماناش قوزىبايەۆ: «حالقىمىزدىڭ بىرلىگىنىڭ جوعارى دەڭگەيگە ۇزاق ۋاقىت كوتەرىلمەي كەلۋىنىڭ ەلەۋلى ءبىر سەبەبى، وتارشىلىققا بايلانىستى. ەكى ۇلى يمپەريانىڭ قىسپاعىنا ءتۇسىپ، جالتاقتاپ وسكەن حالىق ساقتىققا ۇيرەندى. قورقىتۋ مەن ۇركىتۋ، اتۋ مەن شابۋ، اتاستىرۋ مەن شاتاستىرۋ ونىڭ ۇلتتىق جان دۇنيەسىنە باسىبايلىلىق پسيحولوگيانىڭ ۇرىعىن ۇزبەي سەپتى. وتارشىلار تۇركىتەكتەس حالىقتاردىڭ، ودان قالدى قازاقتىڭ رۋلىق- تايپالىق، جۇزگە ءبولىنۋ قۇرىلىمىن وتە شەبەر پايدالانىپ، ءبىرىن- بىرىنە ۇزبەي ايداپ سالدى. قازاق جۇرتىنا سۋداي ءسىڭىپ، بيلىككە، حاندىققا، سۇلتاندىققا دانىككەن تورە تۇقىمى بىرىمەن- ءبىرى قىرىق پىشاق بولىپ قانا قويماي، قالىڭ ەلدى دە بولشەكتەپ، تاق تالاسىنا، باق تالاسىنا تارتتى. يمپەريالىق ساياساتشىلار قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس جۇزدىگىن ورىس مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمىنا بولشەكتەپ جىبەردى. وتارشىلار حالىقتىڭ تەرريتوريالىق- ەكونوميكالىق بىرلىگىن جويۋدى، شوقىندىرۋدى ءبىر ءسات ەستەن شىعارمادى»، دەپ قازاق حالقىنىڭ اۋىزبىرلىگىنىڭ ىدىراۋىنا تىكەلەي اسەر ەتكەن جاعداي پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ساياساتى ەكەندىگىن اتاپ كورسەتەدى.
كەنەسارىنىڭ پاتشا وكىمەتى ورىندارىنا جازعان حاتتارىندا جانە قازاقتىڭ ءارتۇرلى رۋلارىنا ارناعان ۇندەۋلەرىندە ابىلاي ەسىمى ءجيى اتالاتىنىن كورەمىز. كەنەسارى «اتاسى ابىلايعا ءتيىستى جەرلەر ءۇشىن» كۇرەسەتىندىگىن جانە «اتاسىنىڭ جولىمەن جۇرەتىندىگىن» اشىق جانە بۇكپەسىز جاريالادى. ءوزىنىڭ ۇندەۋلەرىندە ول «ابىلاي تۇسىندا قازاقتار ەركىن جانە بەيبىت ءومىر سۇرگەندىگىن» ەسكە سالىپ وتىردى. ابىلاي ەسىمى كەنەسارى اسكەرىنىڭ جاۋعا شاپقانداعى ۇرانى بولدى» - دەپ جازادى ە. بەكماحانوۆ.
ۇلت- ازاتتىق كۇرەستى تابىستى جۇرگىزۋ ءۇشىن كەنەسارى حان ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن حاندىق قۇردى. حاننىڭ جانىنان جوعارى كەڭەسشى ورگان - وزىنە بارىنشا ادال بەرىلگەن باتىرلاردان، بيلەردەن، سۇلتاندار مەن جاقىن تۋىستارىنان تۇراتىن ارنايى كەڭەس قۇرىلدى. كەنەسارى حاندىقتى ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامدارى - جاساۋىلدار ارقىلى باسقاردى. جاساۋىلدار سوت ىسىمەن، شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىمەن، ديپلوماتيالىق جۇمىستارمەن، الىم- سالىق جيناۋمەن جانە اسكەري ىستەرمەن اينالىستى.
جاساۋىلدار، سونىمەن قاتار، ورتالىق وكىمەت بيلىگى بەرگەن نۇسقاۋلاردىڭ مۇقيات ورىندالۋىن، مال جايىلىمدارىنىڭ دۇرىس ءبولىنىپ، ءتيىمدى پايدالانىلۋىن باقىلادى، حالىقتىڭ كوڭىل- كۇيىن دە قاداعالادى. حان بيلىگى قىزمەتىنىڭ وڭدى ناتيجەلەرى رەتىندە ونىڭ قول استىنداعى حالىق اراسىندا الاۋىزدىق پەن بارىمتا الۋ جويىلدى. كەنەسارى حان يدەياسى - كەنەسارى حان بيلىك قۇرعان قازاق قوعامىندا ءدىن، ساۋدا اينالىمى، شارۋاشىلىق، تارتىپتىلىك، زيالىلار كەڭەسى تىكەلەي ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋگە باعىتتالدى. ۇلى تۇلعانىڭ تاريحي قىزمەتتەرىنە كۋا بولعان نىسانباي جىراۋ:
«كەنەسارى كەتكەن سوڭ،
يەسىز قالدى تاعىمىز.
ارتىڭدا قالعان جەتىم ەل،
كەتتى ەلدىك ءسانىمىز. اقىرىندا، الەۋمەت،
وسىنداي بولدى حالىمىز»، دەپ قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنى جوقتادى.
رەسەي يمپەرياسى وتارلىق ساياساتىنىڭ اۋىرتپالىعىن ارقالاعان قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق اڭساعان ارمانى ءاردايىم بيىك بولدى. قازاق دالاسىنداعى بوداندىق بۇعاۋعا قارسى نارازىلىق تۋىندادى. ەركىندىكتى اڭساعان، ازاتتىقتى ارقاۋ ەتكەن جىرلار تۋىندادى. قازاق قوعامىنىڭ بولمىسى وزگەرىپ بارا جاتقانىنا نازا بولعان، وتارلىق ەزگىدەن تۋىنداعان قايشىلىقتاردان ەلدى ساقتاندىرۋدى ماقسات تۇتقان ولەڭ- جىرلار كەڭ تارالدى. دۋلات باباتاي ۇلى، شورتانباي قاناي ۇلى، مۇرات موڭكە ۇلى سىندى «زار زامان» اقىندارى شىعارمالارىندا ساياسي ءومىر شىندىعى كورىنىس تاپتى. شوقان ءۋاليحانوۆ، اباي قۇنانباي ۇلى سىندى ويشىل، اعارتۋشىلار وزدەرىنە دەيىن ءومىر سۇرگەن اقىن- جىراۋلار ءداستۇرىن جالعاستىرا وتىرىپ، جاڭا زامانعا ساي جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاستىرىپ، وقۋ، ءبىلىم ارقىلى ەلدى وركەنيەتكە جەتكىزۋگە كۇش سالدى.
«كوك تۇمان - الدىڭداعى كەلەر زامان» دەپ ۇلى اباي ايتىپ وتكەندەي، XX عاسىردىڭ باس كەزىندە وتارلىق ەزگىنىڭ قىسپاعىنا تۇسكەن قازاق حالقىن اۋىر قوعامدىق داعدارىستان شىعارىپ، باسقا ەلدەرمەن بىرگە وزىنە لايىق جول تابۋ مىندەتى تۇردى. ونى جۇزەگە اسىرۋدى عاسىر باسىنداعى دەربەس الەۋمەتتىك- ساياسي كۇش ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ العاشقى بۋىنى ءوز موينىنا الدى. تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسى الاش زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسىنىڭ نەگىزى بولدى.
قازاق زيالىلارى جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا وركەنيەتتى قوعامدىق دامۋ باعدارلاماسىن ۇسىنا وتىرىپ، وزدەرى اتقارىپ وتىرعان ءىستىڭ تاريحي ءمانىن جاقسى ءتۇسىندى. «كەيىنگى ءۇرىم - بۇتاق نە العىس، نە قارعىس بەرە جۇرەتىن الدىمىزدا زور شارتتار بار»، - دەگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ وسى تاريحي كەزەڭدەگى جاۋاپتىلىقتى تەرەڭ سەزىندى. عاسىر باسىنداعى الاش ارىستارىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا باعىتتالعان ارەكەتى سول كەزدەگى ءومىر تالابىنان تۋىنداعان بىردەن- ءبىر تۋرا شەشىم بولاتىن.
ءبىراق، قازاق ەلى 1917 -جىلى ولار ۇسىنعان جولعا تۇسە العان جوق. ال، بولشيەۆيكتەر پارتياسى ۇسىنعان دامۋ جولى قازاق ەلى ءۇشىن ازابى مول جول بولدى.
وتكەن تاريحتى تارازىلاساق، قازاق حالقىنىڭ كۇرەسى ونداعان عاسىرعا سوزىلاتىن كۇردەلى ساياسي- تاريحي كەزەڭدەردەن تۇراتىنىن كورەمىز. بۇل ماسەلە قازاق حالقىن قۇراعان رۋ- تايپالار كەزەڭىنەن باستاۋ الىپ، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، ونىڭ ساياسي دامۋى، الەۋمەتتىك جانە رۋحاني دامۋى، حالىقتىڭ ۇلتتىق پسيحولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرى سان رەت تاريح تەزىندەگى قاتاڭ سىناقتاردان ءوتتى.
«قانى سۋداي اققان، سۇيەگى تاۋداي بوپ جاتقان، بەك ۇلدارى قۇل بولىپ، پاك قىزدارى كۇڭ بولعان» ەلدىڭ جاعدايىن كۇرت وزگەرتىپ، ء«ولىمشى حالىقتى تىرىلتكەن، جالاڭاش حالىقتى، كەدەي حالىقتى باي ەتكەن، از حالىقتى كوپ قىلعان، تاتۋ ەلگە جاقسىلىق قىلعان» كۇلتەگىن سىندى باتىرلار ازاتتىق، ەركىندىك ءۇشىن قاسىق قانى قالعانشا كۇرەستى. ەل بولۋ ءۇشىن تاق باسىنداعى قاعاندارى مەن دانا ابىزدارى تۇركى ەلىن ساقتاۋ جانە دامىتۋ ماسەلەسىنە ساياسي تۇرعىدان قاراپ، ەل تاۋەلسىزدىگىن ءومىردىڭ ءمانى سانادى.
وشپەيتىن ماقسات- مۇراتتارىمىز بەن مادەني- رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا نەگىزدەلگەن، قازاق حالقى مەن ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان وزگە دە ۇلتتاردى ءبىر ارناعا توعىستىراتىن ەلباسى ۇسىنعان «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسى وتكەنىمىزدەن ءتالىم الا وتىرىپ، بولاشاعىمىزدى باياندى ەتۋ جولىنداعى مۇراتىمىزدىڭ ءبىرى.
ەلدىڭ ەلدىگى، حالىقتىڭ باقىتى جاراستىقپەن ءومىر كەشە بىلۋدە ەكەنىن ۇرپاققا وسيەت ەتىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتىپ، الەمدىك قاۋىمداستىقتا ءوز ورنىمىزدى ورنىقتىرۋدىڭ، باستى كەپىلى - بىرلىگى جاراسقان بۇگىنگى مەملەكەتىمىز ەكەنىن قازىرگى ءومىرىمىز كورسەتىپ بەرىپ وتىر.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 2015 -جىلعى 18 -ماۋسىم