ءبىز قالاي «ەستىرتىپ» ءجۇرمىز؟
دەگەنمەن، «ورنىندا بار وڭالار» دەگەندەي، بالاسى ارتىڭدا قالىپ ءجون-جورالعىسىمەن جاقسىلاپ جونەلتكەنى دۇرىس بولعان ەكەن.
شىنداپ كەلگەندە، مارقۇم ءۇشىن ەندى ءبارىبىر. بۇنىڭ بارلىعى تىرىلەر ءۇشىن جاسالاتىن نارسەلەر عوي...
ءولىم - جاراتىلىستىڭ بۇلتارتپاي بۇعاۋلايتىن تۇزاعى. بىرەۋگە ەرتە، بىرەۋگە كەش كەلەدى. ۋاقىت شىركىن ميدىڭ ينە كوزىندەي تەسىگىنەن قۇمساعاتتاي سىرعىپ وتە شىعادى. سونى انىق بىلە ءجۇرىپ ءومىر ءسۇرۋ - ادامزاتتىڭ ۇلىلىعى. قالاي دەسەڭ دە، ءولىمنىڭ اتى - ىزعارلى، ءتىپتى اسارىن اساپ، جاسارىن جاساپ، نەمەرە، شوبەرە، تۋاجات ءسۇيىپ وتسە دە، تىرشىلىكتەن ادام قايتپايدى. قۋراي سىندى دەي المايسىڭ. سۋىق قارا جەرگە، قاراڭعى كورگە، ماڭگى جالعىزدىققا اتتانادى. اينالاسىنداعىلاردى ءدىر ەتكىزىپ، ءبىر ءسات الدى-ارتىڭا كوز جىبەرۋگە ءماجبۇر ەتەدى».
ءومىر بار جەردە، ءولىم بار. بۇل - اقيقات. اقيقاتتان الشاق كەتە المايتىنىمىز دا انىق. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ ءبىز سوڭعى كەزدەرى كوپتەگەن ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدان ايرىلىپ قالدىق. ءولىمدى ەستىرتۋدىڭ ءوزىنىڭ ءجون-جورالعىسى بار ەمەس پە ەدى؟ ءبىز ونى نەگە ۇمىتتىق؟
قازاق ەشقاشان قايتىس بولعان جاندى تىكە ايتپاعان، ەستىرتۋ جولىمەن جەتكىزگەن. بىرەۋدىڭ تۋىسى قايتىس بولسا، نە بولماسا جاقىنى ومىردەن وتسە، ەڭ الدىمەن، سول ءۇيدىڭ ماڭايىنداعى ۇلكەندەرگە حابار بەرەدى ەمەس پە؟ اۋىل ادامدارى باس قوسىپ، ادامى قايتقان ۇيگە بارىپ، ورنىعىپ وتىرىپ، ورنىقتى اڭگىمە باستاعان. سوزگە شەشەن جان عانا الىستان وراعىتىپ، كوڭىلدى جۇباتاتىن، ويدى ورنىقتىراتىن ءسوز ايتقان. ءاربىر ءسوزىن سالماقتى جەتكىزگەن. بۇل - قازاقتىڭ «ەستىرتۋ» سالتى.
ەستىرتۋ دەگەندە، ەرىكسىز ەسكە «اقساق قۇلان» كۇيى تۇسەدى. «اقساق قۇلان» كەيىن انيماتسيالىق فيلمگە اينالدى. قازاق مۋلتيپليكاتسياسىنىڭ اتاسى اتانعان امەن قايدار «اقساق قۇلان» اڭىزىنىڭ جەلىسىندە مۋلتفيلم ءتۇسىردى. اڭىز بويىنشا، شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جوشى حان اڭ اۋلاۋعا شىعىپ، قاسيەتتى جانۋار سانالاتىن قۇلانداردىڭ ءبىرىن قالدىرماي، ساداعىمەن اتادى. سوندا بالاسىنان ايرىلعان «اقساق قۇلان» جوشىعا قارسى شابادى. بالاسىنىڭ ۇزاق ۋاقىت حابارسىز كەتكەنىنەن سەسكەنگەن شىڭعىس حان «قايعىلى حابار اكەلگەن ادامنىڭ كومەيىنە قورعاسىن قۇيامىن» دەپ ءامىر بەرەدى.
قول استىنداعى جاۋىنگەرلەر قايعىلى حاباردى جەتكىزۋگە قورقىپ، مازار باسىندا كۇي شەرتىپ وتىرعان كۇيشىنى الىپ كەلىپتى. كۇيشى شىڭعىس حاننىڭ ەلگە جاساعان جورىعىنان باستاپ، جوشى حان ولىمىنە دەيىن دومبىرانىڭ سىرلى ۇنىمەن جەتكىزەدى. دومبىرانىڭ قۇلاعىنان توگىلگەن زارلى كۇي شىڭعىس حاننىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتادى. وسىلايشا، ءۇش ىشەكتى، كومەيسىز دومبىراعا بالقىتىلعان قورعاسىن قۇيىلىپ، سودان بەرى دومبىرا اسپابىندا كومەي تەسىگى پايدا بولىپ، ەكى ىشەكتى دومبىرا اتانىپتى. بۇل اڭىز ەكى ىشەكتى دومبىرانىڭ پايدا بولۋىن اسىرەلەپ جەتكىزگەنىمەن، ەكىنشى جاعىنان، قازاقتىڭ داستۇرىندە بار «ەستىرتۋ» سالتىنىڭ جاندى مىسالى.
ودان بولەك، ابىلايدىڭ سەنىمدى سەرىگىنە اينالعان بوگەنبايدىڭ ءولىمىن ۇمبەتەي جىراۋ حانعا قالاي جەتكىزىپ ەدى؟ جىراۋلار پوەزياسىنان جاقسى تانىس بۇل جىر بىلاي باستالماۋشى ما ەدى:
- ەي، ابىلاي، ابىلاي،
ءسوزىمدى تىڭدا تاعى دا-اي!
وزىڭنەن ءبىراز جاسى ۇلكەن،
دومپەك تاۋداي باسى ۇلكەن،
جاسىڭدا بولعان سىرلاسىڭ،
ۇلكەن دە بولسا قۇرداسىڭ،
سەكسەننەن اسا بەرگەندە،
قايرىلماس قازا كەلگەندە،
باتىرىڭ ءولدى - بوگەنباي! - دەي كەلىپ، ونىڭ ومىردەگى جاقسىلىقتارىن جىرعا قوساتىن. سول ارقىلى حانعا باسۋ ايتىپ، ومىرگە تالاي بوگەنباي سىندى حاس باتىرلاردىڭ كەلەتىنىن ايتىپ جۇباتقان.
بابالارىمىز شوقاننىڭ ءولىمىن شىڭعىسقا قالاي جەتكىزىپ ەدى؟ كەلدىبەك جاندوس ۇلى شوقان ءولىمىن شىڭعىسقا:
«ۇلى ولمەگەن رۋدا جوق،
قىزى ولمەگەن قىرىمدا جوق.
قاتىنى ولمەگەن حالىقتا جوق،
اعاسى ولمەگەن ايماقتا جوق.
ءىنىسى ولمەگەن ەلدە جوق،
اكەسى ولمەگەن الەمدە جوق.
شەشەسى ولمەگەن پەندە جوق.
اققۋ ۇشىپ كولگە كەتتى،
دۋاداق ۇشىپ شولگە كەتتى.
قۇداي بىزگە ءبىر گاۋھار تاس بەرىپ ەدى،
ونى يەسى ءوزى اكەتتى.
شوقان دەگەن بالاڭىز
ءبارىمىز باراتىن جەرگە كەتتى» دەيتىن ەستىرتۋدى كەز كەلگەن ادام ايتا بەرمەيدى. ونى دا كوپتى كورگەن، ءجون-جوسىقتى، ءسوزدىڭ قادىرىن بىلەتىن ادامدارعا تاپسىراتىن بولعان.
مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ەستىرتۋ سالتى تۋرالى مىسالداردىڭ جۇزدەن ءبىرى عانا. قازىر شە؟ ءبىز نەگە بۇل سالتتان بەزىنىپ كەتتىك؟ قازىر ءولىمدى قالاي ەستىرتىپ ءجۇرمىز؟ اكەسىنىڭ، اتاسىنىڭ، باباسىنىڭ ءولىمىن جەتكىزۋدىڭ تاپتىرماس قۇرالى - الەۋمەتتىك جەلىلەر بولىپ الدى. فەيسبۋك، ينستاگرام، ۆكونتاكتە جەلىلەرىندە قايعىنى دا قۋانىشپەن جەتكىزۋگە شەبەر بوپ الدىق. ول ءولىمنىڭ كىسىسى قايتقان ۇيگە قالاي اسەر ەتەتىنىن ءبىر ءسات جادىمىزدان شىعارىپ العان سەكىلدىمىز.
ءبىر عانا مىسال. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن اۋىلداعى اعايىننىڭ ۇيىندەگى جەڭگەمىز قايتىس بولدى. جاسى قىرىقتان ەندى عانا اسقان كەلىنشەكتىڭ ارتىندا شيەتتەي التى بالا قالدى. ۇلكەندەرى ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ، جوعارى مامان بولسا، سوڭى مەكتەپتە وقيتىن. ءۇشىنشى قىزدارى الماتىعا وقۋعا تۇسكەن. ءبىرىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتى اتانعانىنا دا كوپ بولا قويماعان قىزعا اناسىنىڭ ءولىمىن قالاي ەستىرتكەن دەيسىزدەر عوي. اۋىلداعى جەڭگەلەرىنىڭ ءبىرى قىزدىڭ ۇيالى تەلەفونىنا حابارلاسىپ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي «تەز جەت. اناڭ قايتىس بولدى» دەپ دۇڭك ەتكىزگەن. سۋىق حاباردى ەستىگەن ساتتە ەسىنەن ايرىلىپ قالا جازداپتى.
سول حاباردان كەيىن ۇزاق اۋىردى. دارىگەرلەر وعان «اقىل-ەسى اۋىتقىعان» دەگەن دياگنوز قويىپتى. جالعىز اكەسى قىزىن جەتەكتەپ، بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى قالمادى. باقسى-بالگەردى دە كوپ ارالادى. الايدا قىزدىڭ وڭالاتىن ءتۇرى بولمادى. ورىمدەي قىز كۇن ۇزاققا شاشىن جايىپ الىپ، ەسىك الدىندا وتىراتىن. بىردە ءتۇن ىشىندە ۇيىنەن شىعىپ كەتكەن بويجەتكەندى تاڭ اتا اناسىنىڭ مازارىنىڭ باسىنان تاۋىپ الدى.
بۇل كورىنىس اۋىلداعى ادامداردىڭ بارىنە ۇلكەن ساباق بولدى. قىزىنىڭ اۋىر تاعدىرىنا سەبەپ بولعان جەڭگەسىمەن دە قاتىناس ءۇزىلدى. كەيىنىرەك اكەسى بالالارىن الىپ، وزگە اۋىلعا كوشىپ كەتتى. ول قىزدىڭ كەيىنگى تاعدىرى بىزگە دە جۇمباق: قايدا كەتتى، اۋرۋىنان ايىقتى ما، جوق پا، تاعى بەلگىسىز.
ءبىر ادامنىڭ قاتەلىگى ءبىر ارۋدىڭ جولىن كەستى. الگى جەڭگەي قازاقتىڭ ءجون-جورالعىسىن، ادەت-عۇرپىن بىلگەندە، مۇنداي قاتەلىككە جول بەرمەس ەدى. مۇنداي مىسالدار ەلىمىزدە كوپتەپ سانالادى قازىر. ءولىمدى ەستىرتۋدىڭ جولى بار ەكەنىن جادىمىزدان شىعارىپ العاندىقتان، وسىنداي تراگەدياعا جول بەردىك.
قازىر ەستىرتۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى بار: ول - الەۋمەتتىك جەلىلەر. بۇل جەلى قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ دا ءولىمىن جارتى الەمگە پاش ەتتى. قازاق ءامىرحان بالقىبەگىنەن ايرىلعاندا دا، تالاسبەك اسەمقۇلوۆتاي دارابوزىن اتتاندىرعاندا دا، ءاشاعاسى مەن ديداعاسىنىڭ قازاسىن دا الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ەستىدى. توبەدەن تۇسكەندەي ەتىپ، «پالەنشە قايتىس بولدى» دەپ، ف ب- عا جازا سالۋ سانگە اينالدى.
سوڭعى ەكى جىلدا قازاقتىڭ ارىستارىمەن الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى قوشتاستىق. بۇل جەلىلەر سوڭعى كۇندەرى قۋانىشتان گورى، قايعىنى كوبىرەك جەتكىزەتىن الاڭعا اينالىپ بارادى. ءولىمدى دە قۇرمەتتەۋدەن شەتتەپ بارامىز. الەۋمەتتىك جەلىلەر قايعىنى «سەنساتسياعا» اينالدىرۋدىڭ تاپتىرماس قۇرالى بولىپ الدى. قايعىلى جايتتاردىڭ كوبەيگەنى سونشالىق، ولىمنەن دە قورىقپايتىن بوپ بارامىز. ءتىپتى ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالعانداي. سەلت ەتپەيمىز. سەزىم دە جوق بويىمىزدا. ۇرەيلەنبەيمىز دە...
حاكىم اباي «بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە، قارالى ول» دەپ نەگە جىرلادى ەكەن؟ قارا جامىلىپ، ارۋلاپ شىعارىپ سالىپ، قايعىنى بىرگە ءبولىسسىن دەگەن شىعار. ءبىز سولاي قۇرمەت كورسەتە الىپ ءجۇرمىز بە؟ ونىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن ايتىپ، ونەگەلى ىستەرىن ۇلگى ەتىپ، ومىردەن وتكەن جاننىڭ جاقسىلىعىمەن ءبولىسۋ ارقىلى قايعىنى ازايتادى.
«قايعىنى بولىسسەڭ ازايادى، قۋانىشتى بولىسسەڭ كوبەيەدى» دەگەن تەگىن ءسوز ەمەس.
قازىر زامان وزگەردى مە، ادام وزگەردى مە؟ ءسىرا، ادام وزگەرگەن شىعار. قوعامدى وزگەرتەتىن دە ادامداردىڭ وزدەرى ەمەس پە؟ ادامدار وزگەرگەنى سونشا، ۇلتقا ءتان عادەت-عۇرىپتاردىڭ ءبارىن جادىنان شىعارىپ الدى. ايشىلىق الىس جەرلەرگە سارت ەتكىزىپ جەدەلحات جىبەرۋ دە سانگە اينالدى.
جاقىنىنىڭ ءولىمىن تىلدەي قاعازدان وقىعان جاننىڭ نەندەي كۇي كەشەتىنىن دە سەزگىمىز كەلمەيدى. مۇنداي ساتتە جۇرەگى ناشارلاردىڭ ءوزىنىڭ دە و دۇنيەگە اتتانىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ولاي بولماعان كۇننىڭ وزىندە، قارا بۇلتتاي قايعىنى قاس-قاعىم ساتتە قايىسپاي كوتەرە ءبىلۋ دە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.
بۇعان ەردىڭ ەرى عانا شىداس بەرۋى مۇمكىن. سوندىقتان قازانى جەتكىزۋدە اباي بولعانىمىز ابزال. اسىرەسە، قاپيادا مەرت بولعان جانداردى ەستىرتۋدىڭ جولى تىپتەن اۋىر. ويتكەنى قايعىلى حاباردى ەستۋ كەز كەلگەنگە وڭاي ەمەس. توي ۇستىندە وكپەلەسكەندەر ولىمدە تاتۋلاساتىنى دا سوندىقتان. ءتىرى جانعا توپىراقتى ءبىر ءولىم بۇيىراتىنى ءسوزسىز. سول ارقىلى تىرىلەر تىرلىگىنە تاۋبە ەتىپ، جارىق دۇنيەنىڭ قادىرىن دە سەزىنەدى.
سوندىقتان ەستىرتۋ عۇرپىن ەسكىنىڭ قالدىعى دەپ ەمەس، ەلىمىزدىڭ اسىل سالتى دەپ جاڭعىرتقانىمىز ابزال بولار. سوزبەن جۇبانىپ، سوزگە الداناتىن حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز. كەسىپ ايتاتىن، كەسىمدى سوزدەردىڭ ءبارى ۇمىتىلعان. جۇباتاتىن دا، جىلاتاتىن دا ءسوز ازايدى. ءسوزدىڭ قادىرى كەتىپ بارادى. ءسوزدىڭ قادىرى بولماعان جەردە، ادامنىڭ دا قادىرى بولمايدى.
سوزگە توقتاماعان جۇرتتىڭ، سوزبەن توقتاۋ ايتا الماعان جۇرتتىڭ كەلەشەگى دە كۇماندى. شەشەندەر، دانالار، داناگوي قارتتار ازايعان مىنا قوعامدا «ەستىرتىڭىز» دەپ كىمگە مۇڭ ايتامىز؟!
ءبىز ءوزى قالاي ەستىرتىپ ءجۇرمىز؟!
گۇلزينا بەكتاس
«ايقىن»