اتا زاڭ نەگىزىن قالاعان دانالار
ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدىڭ ارقاۋى تەرەڭدە جاتىر. بۇگىنگى كونستيتۋتسيامىزدىڭ التىن ءجىبى اتالارىمىز ۇستانعان سارا جولدان باستالادى.
ارعى اتالارىنان ساباقتاسا كەلىپ، تەكتىلىك پەن تورەلىكتىڭ تورىنە شىققان كەرەي مەن جانىبەك حاندار سوناۋ 1465-جىلى تىرشىلىك كوزى - قوس وزەن شۋ مەن تالاس القابىندا العاش رەت رەسمي تۇردە قازاق حاندىعىن قۇرىپ ەدى.
بۇل قازاق جەرىنە كوز تىگىپ، حالقىنا مۇرىن شۇيىرە قاراعان جاۋلارعا كورسەتىلگەن سۇستى سەس بولاتىن. وسىلايشا، «ەركىن»، «ەرىكتى»، «تاۋەلسىز»، «ەر»، «ازات» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن اتاۋ تۇڭعىش رەت حالىق اتاۋىنا لايىق كەلدى. قازاق ءوز الدىنا ەل بولىپ، وتاۋ تىكتى، شاڭىراعىن كوتەردى. ياعني، اتا زاڭىمىزدا جازىلعانداي، ءبىزدىڭ ءاۋ باستاعى دەموكراتيالىق باستى قۇندىلىعىمىز - بوستاندىق، ەركىندىك، تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىمدارمەن استاسىپ جاتىر.
كونستيتۋتسيامىزدا جازىلعانداي، وتكەننەن ءتالىم الا بىلگەن، ەل بىرلىگىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستى قاعيدالارىنىڭ ءبىرى ەتىپ قادىرلەگەن حالقىمىز، اۋەل باستان-اق تاعدىرى تامىرلاس قازاقستان مەملەكەتىندەگى 130 دان استام ۇلت وكىلدەرىمەن ءبىر شاڭىراق استىنا جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، ەلىمىزدىڭ باياندى بولاشاعى ءۇشىن تالماي ەڭبەك ەتۋدە.
اۋزى دۋالى اتا-بابالارىمىز، ۇلى كوش باستاۋىندا بولعان حاندارىمىز بەن بيلەرىمىز دە ۇرپاعىنا تەك قانا بىرلىكتە بولعان قازاقتىڭ باعى جاناتىنىن، باياندى ەل بولاتىنىن، اتا-بابالار ارمانىن اسقاقتاتاتىنىن ايتىپ كەتكەن. بۇگىنگى اتا زاڭىمىزدىڭ دا ءتۇپ-توركىنى وسىندا جاتىر.
قازاق حاندىعىنىڭ وركەندەۋىنە قاسىم حان، حاقنازار حان، تاۋەكەل حان، ەسىم حان، تاۋكە حان، ءابىلقايىر مەن ابىلاي حان جانە قازاق ءۇشىن جان اياماي كۇرەسكەن سوڭعى كەنەسارى حان كوپ ۇلەس قوستى. ولاردىڭ ەسىمدەرى تاريحتا التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا تاراي بەرەرى حاق.
حالقىمىز 550 جىل بويى مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتىپ، دامۋ ۇستىندە بولدى. ەل قۇرىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى جيىپ، قاپتاعان جاۋدىڭ ورتاسىنان امان الىپ شىققان كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ باستاماسىن ودان كەيىن بيلىككە كەلگەن قاسىم حان جالعاستىرىپ، جانداندىرا ءتۇستى.
جاۋىنگەرلىك، قولباسشىلىق قابىلەتىمەن قاتار، ەل بىرلىگىنە قول جەتكىزە العان قاسىم حان قازاق حاندىعى تاريحىندا كونستيتۋتسيالىق قۇدىرەتى بار «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەپ اتالىپ، ەل بىرلىگىنە، مەملەكەت تۇراقتىلىعىنا زور قىزمەت جاساعان زاڭ قابىلدادى.
وسى ىزبەن حالىققا جەتكەن ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولى» مەن ءاز-تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسىندا» زاڭنامالار ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ، بۇگىنگى كونستيتۋتسيانىڭ قابىلدانۋىنا نەگىز بولدى. قازاق قوعامىندا ەرتەدەن-اق بيلەر سوتى دەپ اتالاتىن ەل باسقارۋدىڭ تاماشا دەموكراتيالىق جۇيەسى قالىپتاسقانىن بارشامىز بىلەمىز.
ەل تاريحى مەن ادەبيەتىندە دەشتى قىپشاق داۋىرىندە، جوشى ۇلىسى، قازاق ورداسى، ودان كەيىنگى پاتشالىق رەسەي ءداۋىرى كەزىندە قازاق اراسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، بيلىك ايتقان، قارا قىلدى قاق جارىپ، توبەلى بيلەر تورەلى ءسوزىن جۇرگىزگەنى ايتىلادى.
بيلەردىڭ سول كەزدەگى نەگىزگى ءرولى - زاڭگەرلىك جانە بىتىمگەرلىك. سەبەبى، ەل اراسىنداعى داۋلار بيلەر تالقىسىنا سالىنعاندا، ءبىر ءبي ايىپتاۋشى، ەكىنشىسى اقتاۋشى، ءۇشىنشىسى تورەشى بولىپ، بىرىگىپ شەشكەن. سوندىقتان، بۇگىنگى زاماننىڭ پروكۋرورى مەن ادۆوكاتى دا، سۋدياسى دا ءبي بولعان. ال بىتىمگەر دەيتىنىمىز، حالىق پەن حاننىڭ اراسىندا، ەكى ەلدىڭ اراسىندا دانەكەر، ۇيلەستىرۋشى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا ديپلومات قىزمەتىن جۇزەگە اسىرعان.
مىسالى، 1710-1711-جىلدارى قازاق-ويرات شابۋىلى كەزىندە قاندى قىرعىن ۇرىستان كەيىن بەيبىتشىلىك جولمەن بىتىمگە كەلۋ ءۇشىن ەكى جاق ءبىر- ىرىنە مامىلەگەر- ەلشىلىك جىبەرمەك بولادى. وسى جولى قازاقتان قازىبەك ءبي ەلشىلىككە بارادى. ءوز كەزەگىندە ءسوز العان قازىبەك:
«ءبىز، قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز،
سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز،
باسىمىزدان قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ،
جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ،
نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز.
ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز،
باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز،
دوستىقتى ساقتاي بىلگەن ەلمىز،
ءدام-تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز...
تانىمايتىن جات ەلگە - تانىسقالى كەلگەنبىز،
تانىسۋعا كونبەسەڭ - شابىسقالى كەلگەنبىز.
سەن قابىلان بولساڭ، مەن ارىستان - الىسقالى كەلگەنبىز،
تۇتقىر سارى جەلىممەن جابىسقالى كەلگەنبىز.
ءبىتىم بەرسەڭ - ءجونىڭدى ايت،
بەرمەسەڭ - تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت!»، - دەگەندە، جوڭعار قونتايشىسى سوزگە توقتاپ، بىتىمگە كەلگەن ەكەن. بيلەردىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتى، مىنە، وسى. «جاۋلاستىرماق - جاۋشىدان، ەلدەستىرمەك - ەلشىدەن»، «ەلشىسىنە قاراپ ەلىن تانى» دەگەن اتالى ءسوز وسىندايدا ايتىلسا كەرەك.
ءبي - داۋ-جانجالدى شەشەتىن، كەسىمدى تورەلىك ايتاتىن، ءادىل ۇكىم شىعاراتىن ادام. قازاق قوعامىندا بيلەردى سايلاۋ، تاعايىنداۋ نەمەسە بەكىتۋ دەگەن تۇسىنىك بولماعان.
ءبي قىزمەتىن جالعاستىرۋ اتادان بالاعا مۇرا بولىپ تا قالماعان. ءبيدى حالىق تاڭداعان. حالىق ءبيدىڭ تابيعات بەرگەن شەشەندىك، ءسوزۋارلىق، اقىل-پاراسات، قىزىل تىلدە ەشكىمگە دەس بەرمەس قاسيەتتەرىنە قاراپ، «دالا زاڭىنىڭ» نەگىزگى قاعيدالارى مەن نورمالارىن ءبىلۋى، وزىنە دەيىنگى اتاقتى بيلەردىڭ ۇلگىلى سوزىنەن ءنار الۋىنا اسا نازار اۋدارعان.
بالا بيلەر تاجىريبەلى، كورنەكتى، ەل الدىنداعى ايتۋلى بيلەردىڭ تاربيەسىندە بولىپ، اتقوسشىلىقتا ءجۇرىپ، تاجىريبە جيناعان. كەزەگى كەلگەندە تالىمگەر بيلەردىڭ اق باتاسىن الىپ، بيلىك ايتىپ، تۋرا بيلىگىمەن ەل اۋزىنا ىلىككەن. قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگىمەن حالىق قالاۋلىسىنا اينالعان.
بيلەردىڭ كەسىم-ءبىتىمى كوپشىلىكتىڭ كوز الدىندا، اشىق اسپان استىندا ايداي انىق بوپ جاريالاناتىن. ءبي شەشىمىن سۇلتاندار مەن ستارشىندار جۇزەگە اسىراتىن. ءبي دۇرىس ۇكىم شىعارماعان جاعدايدا ءوزىنىڭ ابىرويىنان ايىرىلىپ، وعان جۇگىنۋشىلەر بولمايتىن دا، سول كەزدەن باستاپ ول ءوزىنىڭ «ءبي» دەگەن اتاعىنان ايىرىلاتىن.
ال ەشكىمگە بۇرا تارتپاي، دۇرىس شەشىم شىعارسا، ەڭبەگى ءۇشىن كىنالى جاقتىڭ ەسەبىنەن سىياقى الاتىن. سىياقىنىڭ مولشەرى داۋدا وندىرىلەتىن مۇلىكتىڭ وننان ءبىر بولىگىنە تەڭ بولاتىن. بيلەردىڭ اۋزىنان شىققان دانالىققا تولى وي-تولعامدار ەل اۋزىندا تارالىپ، جاتتالسا، ونداعى نەگىزگى وي ەلدى جاقسىلىققا، دۇرىس جولعا جەتەلەگەن.
ادىلدىگىمەن، تۋراشىلدىعىمەن جۇرت كوڭىلىنەن شىعىپ وتىرعان بيلەر، ەڭ الدىمەن، ەل بىرلىگى مەن تاتۋلىعىن ويلادى. بيلەر ينستيتۋتى قازاق جەرىنىڭ بەرەكەسى، وتان سۇيگىشتىك، ەرلىك جانە ار-وجدان سياقتى ماڭىزدى قاسيەتتەردى جوعالتپاۋعا جانە ادامي قۇندىلىقتاردى ساقتاۋعا ۇيرەتىپ وتىردى.
ادىلەتتىڭ اق تۋىن جەلبىرەتەر بيگە قويىلار تالاپ قاشان دا قاتاڭ. بۇل تۋرالى اكادەميك سالىق زيمانوۆ ءوزىنىڭ ءتورت تىلدە شىققان «قازاقتىڭ بيلەر سوتى - بىرەگەي سوت جۇيەسى» دەگەن كىتابىندا: «قازاقتىڭ بيلەر سوتى وزىنە جۇگىنگەن تاراپتاردىڭ داۋلارىن قاراستىرا وتىرىپ، تاراپتاردىڭ اراسىندا، رۋدىڭ اراسىنداعى بىتىمگەرشىلىككە جانە بىرلىككە قول جەتكىزۋگە تىرىساتىن. بيلەر سوتىنىڭ وسى اسقاق مۇراتتارىنىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن بيلەر دالا دانالارىنىڭ مەكتەبىنەن وتۋگە، الدىڭعى ۇلى بيلەردىڭ سىنىنان سۇرىنبەۋگە ءتيىس بولعان» دەپ جازعان.
بۇگىنگىنىڭ ءبيى - ءبىرىنشى كەزەكتە حالىققا سوت تورەلىگىن شىنايى ءارى تۋراشىلدىقپەن جۇزەگە اسىرۋدا ءادىل بيلىگىمەن تانىلعان، سوتتىق فۋنكتسيانى اتقاراتىن مەملەكەتتىك قىزمەتشى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى سوتىنىڭ ءتوراعاسى قايرات ءمامي 2014-جىلعى 26- ناۋرىزدا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «جول - ايقىن، ماقسات - بەلگىلى، مۇددە - ءبىر» اتتى سۇحباتىندا: «سۋديالار قاۋىمداستىعىنىڭ قاينار كوزى، التىن باستاۋى بيلەر سوتى دەپ باعالاعان ءجون. دالانىڭ داناگوي دانىشپاندارى تولە ءبي، قازىبەك ءبي، ايتەكە ءبي، ءتىپتى ولاردان دا بۇرىن ءومىر سۇرگەن ءبىزدىڭ داڭقتى بابالارىمىز قازاق قوعامىنىڭ، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ دامۋىنا باعاسى جوق ۇلەس قوسىپ، ال رۋلار مەن تايپالاردىڭ اراسىندا قالىپتاسقان داۋلاردى شەشۋدىڭ قايتالانباس جولدارىن كورسەتىپ، ۇلگىلەرىن تانىتتى.
وسىلايشا، دۇنيە وزگەرىپ، قانشاما عاسىرلار ارتتا قالسا دا ادال ءسوز ءادىل بيلىكتىڭ جاڭعىرىعى ءبىزدىڭ جاڭا داۋىرىمىزدە دە ءالى ەستىلىپ تۇر. ەندەشە، وزدەرىنىڭ ءومىر جولدارىن سوت جۇيەسىمەن بايلانىستىرىپ، سۋديالىق قىزمەتتى تاڭداپ العان ءاربىر ازامات جاڭا زاماننىڭ ءادىل ءبيى اتانۋ ءۇشىن اتالعان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان سۋسىنداپ، ءتيىستى قورىتىندى جاساعانى ءجون.
«ءوز ەلىمنىڭ باسى بولماسام دا، سايىنىڭ تاسى بولايىن» دەپ العا ۇمتىلىپ، مەجەلى ماقسات پەن اسىل مۇراتقا جەتۋدى كوزدەگەن ازامات سۋديالىق قىزمەتتى ابىرويمەن اتقارۋى ءتيىس»، - دەپ، قازىرگى سۋديالاردىڭ دا ايتۋلى حالىق بيلەرىندەي ەل الدىندا بيىك بەدەلگە يە بولۋىن ءتالىم ەتكەن.
قازاقتىڭ زەرتتەۋشى عالىمدارىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى ق. ساتبايەۆ: «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بولسا، بيدە قىرىق كىسىنىڭ ارى مەن ءبىلىمى بار»، - دەيدى. راسىندا دا، ءبي مەملەكەت اتىنان سويلەيتىندىكتەن، زاڭ مەن ار-وجدانىن باسشىلىققا الىپ، شەشىم شىعارۋى كەرەك. بيلەر كەسىمى حالىق كوڭىلىندە كۇمان تۋعىزباستاي سەنىمدى بولۋى شارت.
مىسالى، تانا بيگە باتا بەرگەندە مالايسارى ءبي: «شىراعىم، ءۇش ءسوز بار، سونى ۇمىتپاي جۇرسەڭ، حالقىڭ سوڭىڭنان قالماس. ۇمىتساڭ، ارتىڭا ەرمەس. ول ءۇش ءسوز: ۇيات، بورىش، وبال!»، - دەگەن ەكەن. بۇل عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان بيلەرگە قويىلاتىن نەگىزگى تالاپ.
ادام تاعدىرىن قولىنا العان ءبي شەشىم شىعارماستان بۇرىن، ءوزىنىڭ ادام ەكەنىن، سوندىقتان دا ۇيات، بورىش، وبال دەگەن سوزدەردىڭ ءمانىن ۇمىتپاۋى ءتيىس. «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەگەن تولە ءبي بابامىزدىڭ كەسىمدى ءسوزى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كەز كەلگەن سۋديا ءۇشىن بەرىك ۇستانىم.
ءبي ءىستىڭ اق-قاراسىن انىقتاماي، تۋعانىنا تارتىپ تۇرسا، ونىڭ ادىلدىگى قايسى. بيدە تۋعان بولماۋ كەرەك دەگەن وسى. قازاقتىڭ ءبىرتۋارى، حالىق باتىرى، ۇلى وتان سوعىسىندا جاساعان ەرلىكتەرىمەن اتى اڭىزعا اينالعان باۋىرجان مومىش ۇلى: «ءادىلىن سۇراسا، اتاڭنىڭ بولسىن ايىبىن ايت»، - دەپ، ادىلدىكتىڭ اق جولىن تۋ ەتەدى. قاي ەلدى، قاي زاماندى الساڭىز دا، سوت جۇيەسىنە قاراپ، قوعامداعى بيلىك جايى، ونىڭ حالىق مۇددەسى الدىنداعى ادالدىعى تۋرالى پىكىر قالىپتاسادى.
مىنە، وسىلاردى سارالاي كەلگەندە ايتارىمىز، ەجەلگى انتيكالىق داۋىردەن بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان بيلەر ءداستۇرى زامان وزگەرگەن سايىن، وزگەرىپ، جاڭارىپ وتىرعانىمەن، نەگىزى، مىندەتى، تالاپتارى سول قالپىندا. قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىم جۇيەسىنىڭ، اتا زاڭىنىڭ، قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان بيلەردىڭ ورنى قاشان دا بيىكتە دەيمىز.
دوسجان ءامىروۆ،
شىعىس قازاقستان وبلىستىق سوتىنىڭ ءتوراعاسى.
وسكەمەن.
«ەگەمەن قازاقستان»