دالاداعى ءدىن دىڭگەكتەرى
مۇحاممەد حايدار دۋلاتي: «قاسىم حان جايلى ايتاتىن بولساق، ول بۇكىل دەشتى قىپشاقتى ءوز بيلىگىنە باعىندىردى» ، دەپ جازادى. كوشپەلىلەرگە ءتان مەنتاليتەت قاسىم حاننىڭ اسا ءدىندار مۇسىلمان بولۋىنا ەش كەدەرگى كەلتىرگەن جوق. سول سياقتى حاننىڭ سوپىلىق ءفالساپاسىنا دا كوزقاراسى وڭ بولدى. دەرەكتەردەن قاسىم حاننىڭ بۇحارالىق شەيح ءابۋ باكىر سا'دتىڭ ءمۇريدى (شاكىرتى) بولعانى بەلگىلى. ءدىندارلىق قاسيەت قازاق حانىنىڭ ۇستانعان يدەولوگياسى مەن مەملەكەتتىك قىزمەتىنەن تىكەلەي كورىنىس تاپتى. حالىقتىڭ جادىندا قاسىم حان تۇلعاسى اسكەري سالاعا قاراعاندا بەيبىت جاسامپازدىققا جاقىندىعىمەن، تىنىشتىق سۇيگىش، ءادىل باسشىلىعىمەن ساقتالىپ قالدى. حان ەلدى ۇيىمداستىرۋ، ءتارتىپ پەن قۇقىق ماسەلەلەرىنە باسا نازار اۋدارىپ جەرگىلىكتى تۇركى- حانافيلىك داستۇرگە ساي زاڭ جيناعىن بەكىتكەن. قاراپايىم حالىق ول زاڭنامانى سۇيىسپەنشىلىكپەن «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەپ اتاپ كەتتى.
قاسىم حان موعولستان حانى سۇلتان سايدتىڭ شايبانيلەرگە قارسى بىرىگىپ اسكەري جورىق جاساۋ تۋرالى ۇسىنىسىنان سىپايى تۇردە باس تارتقان. مۇنىڭ ورنىنا ول شايباني اۋلەتىنىڭ حانى ۇبايدوللاعا ءوزىنىڭ قىزىن تۇرمىسقا بەرىپ وزبەك حاندارىمەن تاتۋلاسۋدى جانە تۋىس بولۋدى وڭ قادام دەپ سانادى. تاريحشى مۇحامەتجان تىنىشپايەۆ: «وسىنداي قۋاتى مەن اسكەري كۇشىنە قاراماستان قاسىم حان بەيبىت سۇيگىشتىگىمەن ەرەكشەلەندى» ، دەپ دۇرىس اتاعان. ءبىز حاننىڭ مىنەز- قۇلقىنا يسلامي رۋحانيات جاعىمدى اسەر ەتكەن دەپ پايىمدايمىز. سول داۋىردە قازاق ەلىنىڭ مۇسىلمان شىعىس ەلدەرىمەن رۋحاني بايلانىستارى بەرىك بولدى. قاسىم حاننىڭ ۇستازى قوجا سا'د XVI عاسىردا ورتالىق ازيانىڭ ساياسي جانە رۋحاني ومىرىندە ۇلكەن ءرول اتقارعان ءىرى قايراتكەر سانالادى. XVI- XVIII عاسىرلاردا قازاق ەلى بيلەۋشىلەرىنىڭ ورتالىق ازيا سوپىلارىمەن بايلانىسى ايتارلىقتاي تۇراقتى بولدى. بۇعان 1598-1599-جىلدارداعى اسكەري وقيعالاردىڭ ناتيجەسىندە تۇركىستان، تاشكەنت جانە فەرعانانىڭ ءبىر بولىگىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا قازاقستاننىڭ قۇرامىنا ەنۋى ناقشبانديا سوپىلىق وردەنى شەيحتارىنىڭ مامىلەگەرلىگىمەن قازاق جانە وزبەك حاندارىنىڭ اراسىندا كەلىسىمشارتپەن بەكىتىلۋى دالەل بولا الادى. جالپى، شيەلەنىستەر مەن قاقتىعىستار جيىلەپ كەتكەن تۇستا ءدىني ليدەرلەر بار جەردە تىنىشتىق پەن ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ ورنىعۋىنا جاردەمدەسە ءجۇرىپ بىتىمگەرشىلىك ءرول اتقاردى. 1512 -جىلى ماۋەرەنناھردى قايتارۋدان ءالى دە بولسا ءۇمىتىن ۇزبەگەن ءامىر تەمىر ۇرپاعىنان شىققان بابىر پارسىلارمەن وداقتاسا وتىرىپ وزبەكتەرگە (شايبانيلەرگە) قارسى شابۋىل جاسايدى.
ورتالىق ازياداعى ساياسي احۋالدىڭ شيەلەنىسكەن تۇسىندا سول ءداۋىردىڭ داڭقتى سوپى شەيحتارىنىڭ ءبىرى قوجا يسلام وزىنە قازاق مەملەكەتىنەن، ناقتى ايتقاندا قاسىم حاننىڭ جانىنان پانا تابادى. دەرەككوزدە ايتىلعانداي، تانىمال، سىيلى ءدىن ۇستازىنىڭ كەلگەنىن بىلگەن قاسىم حان پاتشا بولسا دا شەيحتى الدىنان شىعىپ، كۇتىپ الىپ «وعان ۇزاق ۋاقىت بويى قوناقجايلىق كورسەتەدى» . يسلام مەن ونىڭ جانىنداعى ادامداردىڭ قازاق حاندىعىندا ۇزاق ۋاقىت بولۋى بايتاق دالادا يسلام نەگىزدەرىنىڭ بەرىك تامىر جايىپ، قازاقتاردىڭ يسلام ورتالىقتارىمەن بايلانىستارىنىڭ نىعايۋىنا وڭ ىقپال ەتكەنى ءسوزسىز. بۇدان كەيىنگى وقيعالار دا نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق. بابىردىڭ جەڭىلىسىنەن سوڭ ماۋەرەنناھردا جاعداي بىرتىندەپ قالىپقا تۇسكەننەن كەيىن شەيح ءوز وتانىنا قايتۋعا جينالادى. ءداپ سول كەزدە قاسىم حاننىڭ ورداسىنا بابىر مەن پارسىلاردى جەڭگەن ۇبايدوللانىڭ ەلشىلەرى كەلەدى. ولار ءوز بيلەۋشىسىنە قاسىم حاننىڭ قىزىن ايتتىرماق بولادى. نەكەگە رۇقساتىن بەرگەن قازاق حانى بۇحاراعا ۇزاتىپ وتىرعان قىزىن شەيح قوجا يسلامعا تاپسىرىپ تۇرىپ، ءوزىنىڭ اكەلىك قامقورلىعىن شىن كوڭىلىمەن مىنا سوزدەر ارقىلى ايتىپ جەتكىزەدى: «مەن ءوز بالامدى ءسىزدىڭ ەلىڭىزگە جىبەرىپ وتىرمىن. ءسىز، ءبىزدىڭ پىرلەرىمىزدىڭ ۇرپاعىسىز. مەنىڭ سىزدەن قىزىمنىڭ حال- جاعدايىنان حاباردار بولىپ تۇرۋىڭىزدى وتىنەمىن» . قازاقتىڭ داڭقتى حانى تاۋەكەل (تولىق ەسىمى - تاۋەكەل- مۇحاممەد ءباھادۇر حان) جان- جاقتى تۇلعا بولعان: باتىر، قولباسشى، ساياساتكەر، ءارى اقىندىق دارىن مەن ءدىني ءبىلىمى بار ادام رەتىندە كوپكە تانىلدى. اعالى- ءىنىلى تاۋەكەل مەن ەسىم مۇسىلمانشا تەرەڭ ءبىلىمدى شىعاي حاننىڭ ۇلدارى ەدى. تاۋەكەل حان پارسى ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن، ءارى سول تىلدە ولەڭ جازعان. ورىستار سىبىردە تۇتقىنعا الىپ، كەيىننەن ماسكەۋدە امانات رەتىندە ۇستاعان اتاقتى وراز مۇحاممەد تاۋەكەل حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى بولعانى بەلگىلى. اتا- اناسىنان ەرتە ايىرىلعان وراز مۇحاممەد اعاسى تاۋەكەلدىڭ تاربيەسىندە بولعان. ول دا ءدىندار بولىپ وسكەن. اراب، پارسى جانە شاعاتاي تىلدەرىندە ەركىن سويلەگەن.
تاۋەكەل حاننىڭ باۋىرىمەن جازىسقان حاتتارى ورىس تىلىندەگى اۋدارما نۇسقادا ساقتالعان. ءتۇپنۇسقادا حات اراب گرافيكاسىمەن قازاق تىلىندە جازىلعان. XVII- XVIII عاسىرلاردا باسقا دا قازاق حاندارى سياقتى تاۋەكەل حان دا يسلامدى تۋ ەتىپ قالماقتارمەن كۇرەسكەن. تاۋەكەل حانعا باعىنعان قازىرگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن ورتالىق ازيانىڭ كوپتەگەن قالالارىندا ول دىنباسىلارمەن جاقىن بايلانىس ورناتىپ، مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر سالدىرعان. تاريحتان تاۋەكەل حاننىڭ بۇحارا حانى ءابدوللانىڭ شارتتى تۇردەگى ۆاسسالى بولىپ، وعان ادال قىزمەت ەتكەنى بەلگىلى. ابدوللا حان تاۋەكەلگە وداقتاستىعى مەن ادال دوستىعىنا ءوزىنىڭ العىسى رەتىندە سامارقاندتاعى ءبىر باي ۋالاياتتى سىيعا تارتقان. تاۋەكەل حان سونداي- اق شىعىس تۇركىستاننىڭ مۇسىلمان قالالارىمەن ساياسي جانە ءدىني بايلانىستا بولعان. يسلام تۇرعىسىنان العاندا تاۋەكەل حاننىڭ قاراپايىم ءدىندار ادام بولىپ قانا قويماي، دىنگە تەرەڭ ۇڭىلۋگە تىرىسقانى، تاساۆۋۋف (سوپىلىق) جولىنا ءتۇسۋى نازار اۋدارتادى. قازاق بيلەۋشىسىنىڭ ءدىندارلىعى جايلى مالىمەتتەر مۇحاممەد اۋەزدىڭ «زيا ءال- قۋلۋب» («جۇرەكتەر ساۋلەسى» ) اتتى اگيوگرافيالىق شىعارماسىندا ساقتالعان. وندا تاۋەكەل حاننىڭ 120 ادامىمەن (ۇلدارى، تۋىس سۇلتاندار) شەيح قوجا ىسحاقتىڭ مۇريدتەرى قاتارىنا ەنگەنى جايلى باياندالادى. بۇل وقيعا 1598 -جىلى سامارقاند ماڭىندا بولعان. قازاق حانى ەسىم (تولىق اتى - ەشمۇحاممەد) قاشقار مەن ورتالىق ازياداعى قوجالار جانە دىنباسىلارمەن تىعىز بايلانىس ورناتقان بيلەۋشى. XVIII عاسىردان باستاپ شىعىستان، جوڭعارلار مەن قىتايلار تاراپىنان ءورشي تۇسكەن جالپى قاۋىپتى سەزىنۋ قازاق جەرى مەن شىعىس تۇركىستان مۇسىلماندارىنىڭ رۋحاني بىرىگۋىنە جول باستادى.
قاشقارداعى ءاپپاققوجا، ىسحاققوجا جانە باسقا شەيحتارى قازاقتار مەن قىرعىزدار اراسىندا بيىك بەدەلگە يە بولدى. بۇل كەزدە شىعىس تۇركىستان قالالارىندا قوجا سوپىلار رۋحاني عانا ەمەس، ساياسي رولگە دە يە بولعان. شىعىس تۇركىستاندا ورشىگەن بيلىك ءۇشىن كۇرەستە اتاقتى قوجا ىسحاقتىڭ ۇرپاعى دانيال قوجا باستاعان جەرگىلىكتى قوجالار قازاق حانى ەسىمدى تاققا وتىرۋعا شاقىردى. سولايشا، ەسىم حان قىسقا ۋاقىتقا شىعىس تۇركىستاندى بيلەۋگە قول جەتكىزدى. تاۋەكەل حان سياقتى ەسىم حان دا يسلامعا ۇلكەن ىنتامەن قارادى. حان مەملەكەتتىڭ استاناسى تۇركىستان قالاسىندا يسلامي وقۋ- بىلىمگە ۇلكەن قامقورلىق كورسەتتى. 1627 -جىلى تۇركىستانعا حيۋادان قۋىلعان بەلگىلى يسلام عالىمى، تاريحشى ءابىلعازى ءباھادۇر كەلەدى. ەسىم حان ونىڭ قىزمەت ەتۋىنە جاعداي تۋعىزادى. قاسىم مەن تاۋكە حاننىڭ زاڭدارى سياقتى ەسىم حاننىڭ دا «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەپ اتالعان زاڭ جيناعى حانافي مازھابىنىڭ مەتودولوگياسىنا نەگىزدەلگەن بولاتىن. باسقا دا بەلگىلى قازاق حاندارى يماندى، يسلامدى بەرىك ۇستانۋشى بولدى، ولاردىڭ قاتارىندا: تاۋكە، ابىلمامبەت، ابىلاي ء(ابىلمانسۇر) ، ءابىلقايىر، جولبارىس، جاڭگىر، ت. ب. «جەتى جارعى» تەرمينىنە كەلسەك، «جارعى» دەگەن دىبىستىق جاعىنان وزگەرىسكە ۇشىراعان ارابشادان الىنعان «شارعى» ، ياعني «شاريعات» دەگەن ءسوزدى بىلدىرەدى. وسى مۇسىلمان زاڭدار جيناعىن قۇراستىرۋعا باسشىلىق ەتكەن ءباھادۇر، ءارى ءدانىشپان حان ءاز- تاۋكە (تولىق ەسىمى تاۋەكەل) بارلىق مەملەكەت ماسەلەلەرىن شاريعات پەن دالا ادەتىنىڭ بىلگىرلەرى تولە ءبي، قازىبەك ءبي، ايتەكە بيلەرمەن كەڭەسىپ وتىرىپ شەشتى.
مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتى ونىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ جالعاسى ەكەنى زاڭدى. بۋدداشىل جوڭعارلارمەن اراداعى ۋشىققان كۇرەستە تاۋكە حان باستاعان قازاق مۇسىلمان قاۋىمى يسلام ءدىنىن وزدەرىنە تىرەك كوردى. قازاق حالقىنىڭ سىرتقى جاۋلاردان ءوز تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ۇزاققا سوزىلعان (XVII- ⅩⅩع. باسى) كۇرەس جولىنا ءتۇسۋى - حالىقتىڭ يسلام ءدىنىن ۇستانۋىن ودان ءارى نىعايتىپ، ەتنوستىق بىرەگەيلىك مازمۇنىندا ءدىني كومپونەنتتىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ ارتۋىنا ىقپال ەتتى دەپ پايىمداعان دۇرىس. تاريحتىڭ قىسىلتاياڭى، اۋرۋ- ىندەتتىڭ كوبەيۋى، قان كەشۋ، تۋعان جەردەن، اعايىن- تۋىستان ايىرىلۋ - وسىنىڭ بارلىعى ءدىني سانا- سەزىمدى تەرەڭدەتىپ، پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ادامداردى ءومىردىڭ شىنايى ءمانىن ىزدەۋگە، ماڭگىلىك دۇنيەنى سەزىنۋگە يتەرمەلەيتىنى بەلگىلى. ءوز كەزەگىندە يسلام حالىقتىڭ ەتنوستىق جاعىنان جۇمىلا تۇسۋىنە ۇنەمى جاردەم بەرىپ، جەڭىسكە رۋحتاندىردى، قوسىمشا كۇش- جىگەر بەردى.
نازيرا نۇرتازينا، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى الەۋمەتتىك تاريح كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى. الماتى.
«ەگەمەن قازاقستان»