استرونوميا عىلىمدارىنىڭ جارىق جۇلدىزىنا اينالعان قىتايداعى قازاق عالىمى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - اسپان الەمىنىڭ شەكسىز كەڭىستىك قۇپياسى ادامزات بالاسىن ەجەلدەن-اق، ءوزىن تانۋعا ىنتالاندىرىپ، قىزىقتىرىپ كەلەدى. بۇگىنگە دەيىن بۇل ءۇردىس ءبىر ساتكە توقتاعان ەمەس.

ەرتە زامانداردا ادامداردا ۋاقىتتى، باعىت- باعداردى ءدال كورسەتەتىن بەلگىلى قۇرالدارى بولماعاندىقتان، كۇن مەن ايعا، اسپانداعى جۇلدىزدارعا قاراپ جىل مەرزىمى مەن ۋاقىتتى ايىراتىن بولعان. سوندىقتان دا، ولار وسى قاجەتتىلىك سالدارىنان اسپان دەنەلەرىنىڭ قوزعالىسىن ۇنەمى باقىلاپ وتىرعان.

باعزى قىتاي استرونومدارى ب. ە. د. Ⅱ مىڭجىلدىقتا اي مەن كۇن قوزعالىسىن زەرتتەپ تولىق كۇن جانە اي تۇتىلۋلارىن جوعارى دالدىكپەن ەسەپتەي بىلگەن. ال، ەجەلگى گرەكيادا استرونوميا ءبىرشاما دامىعان عىلىمدار قاتارىندا بولدى. قازاق حالقى ءۇشىن دە، كۇندىز كۇننىڭ، تۇندە اي مەن جۇلدىزداردىڭ وزگەرىسى مەن ورنالاسۋىنا قاراپ، وزدەرىنىڭ كوشىپ-قونۋ باعىتىن تۋرالاپ، ۋاقىتتى مەرزىمدەپ، اۋا رايىن بولجاۋدا اسپانداعى جۇلدىزداردىڭ ماڭىزى ەرەكشە بولعان.

مىسالى، اسپاندا ورنىن اۋىستىرمايتىن «تەمىرقازىققا» قاراپ، قازاقتار ساپار شەككەندە جول باعدارىن انىقتايدى. «تەمىرقازىقتى ماڭدايعا ال» نەمەسە «تەمىرقازىق سول يىعىڭدا بولسىن» دەپ جولاۋشىعا جول سىلتەگەن. قازاق ۇعىمىندا بۇرىننان قالىپتاسقان قازاقشا اتاۋ بار پلانەتالار مەن جۇلدىزدار مىنالار: «تەمىرقازىق» - پوليارلىق جۇلدىز؛ «جەتىقاراقشى» - ۇلكەن ايۋ؛ «شولپان» - ۆەنەرا؛ «ۇركەر» - پلەيادى، «اقبوزات، كوكبوزات» - كىشى ايۋداعى ەڭ ۇلكەن اقشىل جانە كوگىلدىر ەكى جۇلدىز؛ «تارازى» - وريونداعى قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان ءۇش جۇلدىز، كەيدە ونى «ءۇش ارقار» دەپ تە اتايدى.

استرونوميا عىلىمى تۋرالى قازاق تىلىندە شىققان تۇڭعىش كىتاپتى الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ جازدى. ول، 1926 -جىلى ماسكەۋدەگى «كەڭەس وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسىندا» توتە جازۋمەن جاريالانعان «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى» (استرونوميا) وقۋلىعى ەدى. ورىستىڭ اكادەميك جازۋشىسى د. گرابەنىڭ ەڭبەگىن قازاقشاعا اۋدارعان. «ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ «قىر بالاسى» دەگەن لاقاپ اتپەن جاريالاعان «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى» ەڭبەگىن تازا اۋدارما دەۋگە دە بولمايدى، نەگىزىنەن قازاق وقۋشىلارىنىڭ تالاپ- تىلەگىنە لايىقتالعان كەزەڭدىك وقۋلىق دەۋگە ابدەن بولادى. وندا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ وزىندىك دۇنيەتانىمى مەن قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىنا ءتان تۇسىنىكتەردى باياندايتىن تۇستار ءجيى ۇشىراسادى»، - دەپ جازادى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى گۇلجيھان كوبدەنوۆا ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىندە.

قازىرگى زامانعى استرونوميا اسپان دەنەلەرىن زەرتتەۋدىڭ تاسىلىنە قاراي بىرنەشە بولىمگە بولىنەدى. استرومەتريادا اسپان وبەكتىلەرىنىڭ ورىندارى مەن قوزعالىسى انىقتالادى. جەردىڭ اينالۋ زاڭدىلىقتارى زەرتتەلەدى، استرونوميالىق تۇراقتى شامالاردىڭ ماندەرى انىقتالادى. سفەرالىق استرونوميادا اسپان نىساندارىنىڭ ورنى مەن قوزعالىسى ماتەماتيكالىق تاسىلدەرمەن انىقتالادى. ال تاجىريبەلىك استرونوميادا بۇرىش ولشەيتىن اسپاپتاردىڭ جاڭا تەوريالارى جاسالىپ، ۋاقىتتى، گەوگرافيالىق كوورديناتتاردى (بويلىق پەن ەندىكتى)، بەلگىلى ءبىر باعىتتاعى ازيمۋتتاردى انىقتاۋ ادىستەرى جۇيەلەنەدى.

اسپان مەحانيكاسىندا بۇكىل الەمدىك تارتىلىس كۇشىنىڭ اسەرىنەن بولاتىن اسپان دەنەلەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە جاساندى دەنەلەردىڭ قوزعالىسى، سونداي-اق اسپان دەنەلەرىنىڭ تەپە- تەڭدىك جاعدايى زەرتتەلەدى. جۇلدىزدىق استرونوميادا ءبىزدىڭ گالاكتيكانى (جۇلدىزارالدى) قۇرايتىن جۇلدىزدار جۇيەسى، ال گالاكتيكا سىرتى استرونومياسىندا باسقا گالاكتيكالار جانە ولاردىڭ جۇيەلەرى قاراستىرىلادى.

قۇرامىنا استروفوتومەتريا، استروسپەكتروسكوپيا، ت. ب. بولىمدەر ەنەتىن استروفيزيكا اسپان دەنەلەرىندە، ولاردىڭ جۇيەلەرىندە جانە عارىشتىق كەڭىستىكتە بولىپ جاتاتىن فيزيكالىق قۇبىلىستار مەن حيميالىق پروتسەستەردى زەرتتەيدى. راديواسترونوميادا عارىشتان كەلگەن راديو تولقىنداردىڭ قاسيەتتەرى جانە ولاردىڭ كەڭىستىكتە تارالۋى زەرتتەلەدى. جەردىڭ جاساندى سەرىكتەرى، عارىشتىق كەمەلەر مەن عارىشتىق تەلەسكوپتاردىڭ (مىسالى، امەريكالىق «حاببل» تەلەسكوپى) جاسالۋى استرونوميالىق زەرتتەۋلەردى اتموسفەرادان تىس جۇرگىزۋگە جول اشتى.

ءبىز، تومەندە ءدال وسىنداي ادامزات بالاسى تالاي عاسىر بويى سىرىنا ءۇڭىلىپ، قۇپياسىن اشىپ تاۋىسا الماي كەلە جاتقان، سان قاتپارلى، اسا كۇردەلى عىلىمدى مەڭگەرگەن قازاق عالىمى جايلى تىڭ اقپارات ۇسىنباقپىز.

جارقىن ەسىمبەك ۇلى 1967 -جىلى قىتايدىڭ التاي قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1985-1990 -جىلدارى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىندە وقىعان. 2006 -جىلى بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە استرونوميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتاعىن الدى. 2008-2009 -جىلدارى ا ق ش-تىڭ گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى سيمپسون استروفيزيكا زەرتتەۋ ورتالىعىندا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىستى.

بۇگىنگى كۇنى ول قىتاي عىلىم اكادەمياسى شىڭجاڭ استرونوميا وبسەرۆاتورياسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، اسپيرانتتار مەن دوكتورانتتاردىڭ جەتەكشىسى سياقتى جاۋاپتى جۇمىستار اتقارىپ، جەمىستى ەڭبەك ەتۋدە. 1997 -جىلى جارقىن ەسىمبەك ۇلى جەتەكشىلىك جاسايتىن «تۇراقتى جۇلدىزداردىڭ پايدا بولۋى جانە ونىڭ وزگەرىسىن زەرتتەۋ» عىلىمي توبى ءۇرىمجى قالاسىنان 100 ك م قاشىقتىقتاعى، تەڭىز دەڭگەيىنەن 2080 م بيىك ءۇستىرت جەرگە 25 مەترلىك راديواسترونوميالىق تەلەسكوپ ورناتىپ، «نانسان» زەرتتەۋ بازاسىن قۇردى.

قازىرگى كەزدە بۇل ورتالىق تەحنيكالىق بازاسىن بارىنشا كەمەلدەندىرىپ، سولتۇستىك جارتى شاردىڭ قۇسجولى جۇيەسىندەگى اممونيا مولەكۋلاسىن باقىلاۋدى باستادى. بۇل الەمدە ءالى زەرتتەلمەگەن تىڭ تاقىرىپ بولىپ وتىر. سونداي- اق جاس عالىمنىڭ بىلىكتىلگىن مويىنداعان قىتاي عىلىم اكادەمياسى وزدەرىنىڭ «باتىس نۇرى» جوباسىنا دا جەتەكشىلىك جاساۋىن مىندەتتەگەن. وسى ۋاقىتتاردا تالانتتى قازاق عالىمى تۇماندىق استروفيزيكا، استروحيميا، راديوتەحنيكا، راديوتەلەسكوپ پارامەترىن ولشەۋ، كومپيۋتەردە استرونوميالىق باعدارلاما جاساۋ سياقتى زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپ ەلەۋلى تابىستارعا قول جەتكىزدى.

قىتاي قازاقتارىنان شىققان تۇڭعىش استرونوميا دوكتورى جارقىن ەسىمبەك ۇلى 2007-2012 -جىلدار ارالىعىندا قىتاي مەملەكەتتىك جاراتىلىستانۋ عىلىمي قورى ۇسىنعان «1,3 سانتيمەتر قابىلداعىش جۇيەگە زەرتتەۋ جۇرگىزۋ جانە قۇسجولى جۇيەسىندەگى اممونيا مولەكۋلاسىن سپەكتر سىزىعى ارقىلى باقىلاۋ» جوباسىن ءساتتى ورىنداپ شىقتى. وسىدان كەيىن، 2014 -جىلدان باستاپ، 5 -جىلدىق «قۇسجولى ەكۆاتورىنداعى اممونيا مولەكۋلاسىن باقىلاۋ جانە زەرتتەۋ» عىلىمي جوباسىن زەردەلەۋگە كىرىستى. سونىمەن بىرگە قازىرگى كۇنى ءوزى باسشىلىق جاسايتىن عىلىمي توپتىڭ 20-دان استام زەرتتەۋشىسى جانە دوكتورانتتارىمەن بىرىگىپ «قۇسجولى جۇيەسىندەگى تىعىز تۇماندىقتىڭ كەڭ كولەمدە قالىپتاسۋىن باقىلاۋ جانە زەرتتەۋ» عىلىمي جۇمىسىمەن دە اينالىسۋدا. بۇل دا الەمدە تۇڭعىش رەت جاسالىپ جاتقان زەرتتەۋ سانالادى.

استرونوميا دوكتورى جارقىن ەسىمبەك ۇلى ا ق ش، اۆستراليا، يسپانيا سىندى الەمنىڭ 20 دان استام ەلىندە حالىقارالىق عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ، عىلىمي ماقالالارىن وقىدى. ونىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى قىتايداعى بەدەلدى عىلىمي باسىلىم «عىلىم سالاسىنداعى قىتايلىقتار» جۋرنالىندا ارناۋلى تانىستىرىلدى. وسىنداي ۇلاعاتتى ەڭبەكتەرى ءۇشىن 2010 -جىلى قىتاي عىلىم اكادەمياسىنىڭ «ۋاڭ كۋانچىڭ» اتىنداعى سىيلىعىمەن ماراپاتتالدى.

«قيىن ءىس جوق جاھاندا، ىقىلاس قويعان ادامعا» دەمەكشى، استرونوميا سالاسى ءبىز ءۇشىن تىلسىم سەزىلگەنىمەن، ىقىلاس قويعان ادام بۇل عىلىمنىڭ دا بيىك بەلەسىن بىلىمىمەن باعىندىرا الاتىندىعىن جاستارىمىز ۇعىنۋى ءتيىس. ەلباسىمىز ماقسات ەتكەن دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ ءۇشىن قازاق جاستارى وسىنداي وزىق تەحنيكالىق ماماندىقتارعا دەن قويىپ، الەمدىك باسەكەدە بيىك بەلەستەردەن كورىنە ءبىلۋى كەرەك. ال، قارىم- قابىلەتىمەن عارىش كوكجيەگىنە كوز تىككەن، وي ساناسى اسپان الەمىن شارلاپ، قۇپياسى كوپ استرونوميا عىلىمىندا جاڭالىق اشىپ جۇرگەن قازاق عالىمىنا اقجول تىلەيمىز!
اۆتور: باقىتجول كاكەش (2015- جىل)