قانمەن جازىلعان كىتاپ: ۇلتتى تاربيەلەۋ ماقساتىن كوزدەيتىن، كوپشىلىك وقىرمانعا ارنالعان كىتاپتى تالاپ ەتەمىن
قازاقپارات حالىقارالىق اگەنتتىگى بۇدان بۇرىن باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» رومانىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنعان بولاتىن. شىعارما وقىرماندار تاراپىنان جوعارى سۇرانىسقا يە بولدى. ءبىز الداعى ۋاقىتتا باتىردىڭ «قانمەن جازىلعان كىتابىن» سىزدەرمەن بىرگە وقۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
وتتى جىلداردا قان كەشە ءجۇرىپ، قان-تەرىن سارقىپ، بولاشاققا امانات رەتىندە قالدىرعان جازۋشىنىڭ بۇل ەڭبەگى جاستاردى پاتريوتيزمگە، ەرلىك-جىگەرگە، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەيتىن ونەگەلى ءومىر مەكتەبى بولارى انىق.
***
باۋىرجان مومىش ۇلىمەن قايتا كەزدەسۋ
جازۋشىلارعا قىڭىرلاۋ ء«تاڭىر الدىنداعى شىندىقتى» تالاپ ەتەتىن، بۇل ايبارلى ادامعا، مەنىڭ كىتابىمنىڭ قاھارمانىنا، باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ مايدانداعى بلينداجىنا الدىڭعى پوۆەستەرىمنىڭ قولجازباسىن اكەلىپ ەدىم. ماشينكاعا باسىلعان بۋما قاعاز قۋانارلىق جاعدايدا بولماسا دا، زات سالاتىن قاپشىقتىڭ ىشىنەن الىنىپ، ستول ۇستىنە قويىلدى. باۋىرجان مومىش ۇلى - گۆارديالىق پولكتىڭ كومانديرى - قولجازبانى قولىنا العانشا، الايدا، ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى.
اقىرىندا كەروسين شامنىڭ جارىعىنا تامان قولجازبانى جىلجىتىپ، قولىنا العان ءسات تە جەتتى- اۋ، ول ءبىرىنشى بەتكە ءۇڭىلدى. ەكەۋمىز كورىسپەگەلى جارتى جىلداي ۋاقىت بولعان. وسى وتكەن ايلاردىڭ ىشىندە مومىش ۇلى ابدەن جۇدەگەن. ەكى جاعى اشاڭ تارتىپ، تاناداي ۇلكەن كوزدەرىندە سارعىش رەڭك پايدا بولعان، سۇراپىل سوعىستىڭ، تىنىمسىز كۇندەر مەن تۇندەردىڭ سالعان تاڭباسى بۇل. بىلتە شامنىڭ جارىعىمەن نۇرلانعان ەرەكشە وتكىر كوزدەرى، شىرايلى ءجۇزى ەكەۋمىز العاش ديدارلاسقان كەزدەگىدەي عاجاپ اسەر ەتتى، بالا كەزىمنەن جادىمدا قالعان ءبىر كىتاپتاعى سۋرەتتى تاعى دا كوز الدىما ەلەستەتەدى. ول العاشقى تاراۋدى لەزدە وقىپ شىقتى.
بۇل تاراۋدا كىتاپتىڭ جازىلۋ تاريحى ايتىلاتىن. باۋىرجانمەن تانىسۋ ءساتى سيپاتتالعان، مەنى ەرەكشە تاڭقالدىرعان بۇل قازاق جىگىتىنىڭ سىرت كەلبەتى، قيمىل- قوزعالىسى، مىنەز- قۇلقى تۋرالى العان اسەرلەرىم جازىلعان ەدى.
كىرىسپەسىن شولىپ، ول قولجازبانىڭ سوڭىنا ءۇڭىلدى، سودان كەيىن بارىپ باسىن كوتەردى، - قاراسىندا قۇپتارلىق يشارا بىلىنبەدى. - ءسىز نەلىكتەن ۇنەمى مەنىڭ قازاق ەكەنىمدى قايتا- قايتا ايتا بەرگەنسىز؟ - دەپ قاتۋلانا سۇراق قويدى. ءبىر رەت جازعاننان كەيىن جەتكىلىكتى ەمەس پە... ءسىز، بەينە ءبىر، مىنا تابيعاتتىڭ عاجايىبىنا قاراڭىزشى دەپ شاقىرعاندايسىز. ءسىز ءوزىڭىز ايالاعىڭىز كەلگەن ادامدى قورلاعانداي ەكەنسىز... بۇنىڭىز بەگەموتتىڭ ايالاعانىنا ۇقساڭقىرايدى... مەنىڭ ءجۇزىم، ءسىرا دۋىلداپ كەتكەن بولۋى كەرەك: تەر توگە دامىل كورمەي جازىپ كەلگەندەگىم وسى بولعانى ما... باۋىرجان جىميىپ كۇلدى.
- ءبىراق بەگەموتتار كوپ قوي، - دەدى ول. - امال نە، بۇل ايالاۋدى قابىل الۋعا تۋرا كەلەدى.
تاقتايلاردان شەگەلەپ جاسالىنىپ، ۇستىنە پلاش- پالاتكا توسەلىنگەن كەرەۋەتكە جانتايعان كۇيى (مەن كەدەرگى كەلتىرمەس ءۇشىن قارا كولەڭكەلەۋ تۇكپىرگە بارىپ وتىردىم)، مەن جازۋشىلارعا سيرەك كەزدەسەتىن ءساتتى باقىلاپ وتىردىم، پوۆەستىڭ قاھارمانى وسى پوۆەستىڭ ءوزىن وقىپ جاتىر، باۋىرجان مومىش ۇلى باۋىرجان مومىش ۇلى تۋرالى جازىلعان شىعارمانى وقۋ ۇستىندە بولاتىن. دەگەنمەن دە ول بۇل تۇجىرىمدى تەرىسكە شىعارار ەدى.
بىردە مەن باۋىرجاننان بالالىق، جاستىق شاعىنىڭ، جەكە ءومىرىنىڭ كەيبىر ەستە قالعان ساتتەرىن اڭگىمەلەپ بەرۋىن ءوتىندىم. ول ءاربىر ءسوزىن شەگەلەگەندەي قىسقا قايىرىپ: «جەكە ءومىردىڭ دەيسىز بە؟ نەلىكتەن؟ مۇنىڭ ماعان قاجەتى قانشا؟». «مەن سىزگە ايتىپ وتىرعان جوقپىن». «وزىمە دە ەمەس». «سىزگە ەمەس، كەلەر ۇرپاققا ايتىپ وتىرمىن. موسكۆا تۇبىندەگى سۇراپىل شايقاستار تۋرالى، پانفيلوۆشىلار باتالونىنىڭ ەرلىگى جونىندە اڭگىمە ايتىپ وتىرمىن. ال بۇعان ءوزىڭنىڭ جەكە ءومىربايانىڭدى الىپ كەلىپ تىقپالاۋ اقىماقتىق ءارى كورگەنسىزدىك بولار ەدى».
كوزىن جەتكىزە المادىم: ماعان مىنەزى قيىن ءارى ىرىق بەرمەيتىن قايسار قاھارمان كەزىككەن- ءدى. باۋىرجان قاعازعا ۇڭىلگەن بويى ءتىپ- تىك وتىر. انە- مىنە دەگەنشە كەلەسى وقىلعان بەتتى اشاڭ ساۋساعىمەن لەزدە اۋدارىپ تاستايدى. اندا- ساندا الاقانىمەن كومىردەي قارا شاشىن سيپاپ جاتقىزادى، ءبىراق قولىن السا- اق بولعانى، تۇرپىدەي شاشى تىكىرەيىپ قايتادان تۇرا كەلەدى. مەن وعان قارا كولەڭكە تۇكپىردەن قاراپ وتىرمىن. ءبىر مەزەتتە ستولدىڭ ۇستىندەگى كۇمىس پورتسيگارعا ۇمسىندى دا، ىشىنەن ءبىر شىلىم الىپ، الدەنە جونىندە ويلانىپ، تەمەكىسىن كەپتىرۋ ءۇشىن بىلتە شامنىڭ جالىنىنا توستى.
شىلىمىن تۇتاتقاننان كەيىن ءلام- ميم دەمەستەن، ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاستان قولجازبانى وقي بەردى. ءبىر ءسات تاعى دا باسىن كوتەردى، - بۇل جولى باسىن شۇعىل كوتەرگەن، - باۋىرجان پلانشەتىنەن قالامىن الىپ، ماشينكاعا باسىلعان جولداردىڭ شەتىن الا قيعاشتاتا الدەبىر نارسەلەردى جازا باستادى. ونىڭ جازعان ەسكەرتپەلەرىنىڭ ءبارىن كەلتىرىپ جاتپايمىن. قولجازبانى وقىپ شىققاننان كەيىن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولعان اڭگىمەنىڭ كەيبىر جەلىسىن عانا قىسقاشا ايتا كەتەيىن.
- موسكۆا، موسكۆا تۇبىندەگى شايقاستىڭ تىنىسى سەزىلمەيدى، - دەدى باۋىرجان. - تاريحي كەزەڭ - 1941 -جىلدىڭ وكتابر ايى بەرىلمەگەن. ادەتتەگىدەي ونىڭ پىكىرى كۇرت، كەيدە ءجونسىز ءۇزىلدى- كەسىلدى بولاتىن. - سودان كەيىن... ءسىزدىڭ قورقىنىشتى تۇسىندىرۋىڭىزبەن مەن كەلىسە المايمىن. - مەنىڭ دەيسىز بە؟ نەلىكتەن مەنىڭ؟ مەن ءسىزدىڭ ويلارىڭىزدى جازدىم. - ابدەن مۇمكىن... شامامەن مەن وسىلاي ايتۋىم دا مۇمكىن. ءبىراق مىنا جازىلعان جولداردان ويدىڭ دورەكى، ورەسكەل، ءجونسىز بولىپ شىققانىن كورىپ تۇرمىن. ويتكەنى ماحابباتتىڭ ءتۇرى مەن دارەجەسى سياقتى، قورقىنىشتىڭ دا ءارتۇرلى ءتۇرى مەن دارەجەسى بولادى، شامالى ءارى ۇلكەن قورقىنىش بولادى، ال مىنا جەردە (ول قولجازبانى نۇسقاپ) بولسا، ادامداردىڭ بويىن بىردەن حايۋاندارعا ءتان قورقىنىش بيلەپ الا جونەلگەن، - سونشاما قاتتى قورقىنىش، زارە- قۇتى ۇشۋشىلىق، - سودان كەيىن جاۋىنگەرلەر بىردەن- اق قورقىنىشىن جەڭىپ، باتىلدانىپ شىعا كەلەدى.
دۇرىس ەمەس! جانە دە سونىمەن بىرگە ءسىز سولداتتىڭ الار ورنىن تومەندەتىپ تە جىبەرگەنسىز. مەن قارسىلىق ءبىلدىردىم. ءبىراق باۋىرجان ايتقانىنان قايتپادى. يا، تومەندەتكەنسىز. ناپولەوننىڭ مىنانداي قاناتتى ءسوزى بار: «ادامداردى قورقىنىش پەن جەكە مۇددە باسقارادى». كەيبىر تۇستاردا ادامدى وسىلاي تۇسىنۋگە ءسىز دە ويىسىڭقىراپ كەتەسىز. ماعان تاناداي ويلى كوزدەرىمەن قادالا قاراپ، ول قايتالاپ: ادامداردى قورقىنىش پەن جەكە مۇددە باسقارادى.. . ال يدەال شە؟ ال ادامگەرشىلىك ار- ۇيات، ابىروي، پاتريوتيزم، جولداستارىمەن قايعى- قاسىرەت پەن قاۋىپ- كاتەردى بىرگە بولىسۋشىلىك، كۇرەستە ءوزىن- ءوزى مەرت ەتۋگە باس تىگۋشىلىك قايدا؟ مۇنىڭ ءبارى بوس ءسوز بولعانى ما؟
ونسىز ءبىز جاۋدى جەڭە الار ما ەدىك؟ باۋىرجاننىڭ ماعان كوڭىلى تولمادى، ءوزىنىڭ ايتىپ بەرگەن اڭگىمەلەرىنە دە رازى بولمادى. نەلىكتەن دەپ سۇرادى ول، - جەڭىلىستىڭ سۋرەتىن بەرمەگەنسىز؟ بۇل جونىندەگى قاسىرەتتى ويدى نەگە جەتكىزبەگەنسىز؟ بۇل سىزگە ايتىلماپ پا ەدى؟ اقتالۋ ماقساتىندا مەن ءوزىمنىڭ كەيبىر وي- پىكىرلەرىمدى ايتتىم.
باۋىرجان تۇتىگىپ كەتتى: ەگەر ادەبي مايدان، - دەپ ول كەسىپ ايتتى، - سۋ جۇرەكتەردى اتىپ تاستايتىن شىن مانىندەگى مايدان بولسا، ءسىز ومىرمەن الدەقاشان- اق قوشتاسقان بولار ەدىڭىز. مەنىڭ رەنىشىمدى بايقاپ قالىپ، ول قايتا جىميىپ، كۇلىپ: اسىرەسە، ەگەر مەن وندا كوماندير بولسام، - دەپ قوسىپ قويدى. مەن: - ءسىز «زناميا» جۋرنالىنىڭ رەداكتورىنا جازعان حاتىڭىزدا ءتاڭىر الدىنداعى شىندىق تۋرالى ەسكە العاندا نە ايتايىن دەپ ەدىڭىز؟ ويتكەنى ءسىز قۇدايعا سەنبەيسىز عوي، - دەدىم.
- نەگە سەنبەيمىن؟ مەن دىنگە سەنەتىن اداممىن. عاجاپ. قالجىڭداپ تۇرعان جوق پا؟ ونى كىم ءبىلسىن، - ەرەكشە شىرايلى قارا تورى جۇزىنەن شىن ايتىپ، بولماسا قالجىڭداپ تۇرعانى اڭعارىلمايدى. - يا، - دەپ ول سابىرلى قالىپپەن ءسوزىن جالعاستىردى، - مەن قۇدايعا سەنەمىن. جانە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتەمىن. ءسىزدىڭ مەنىمەن ىلەسىپ جۇرگەنىڭىزگە ءبىرسىپىرا ۋاقىت بولدى. وسىنى بايقاماعانىڭىز با؟ - جوق. بىردە- ءبىر رەت بايقاعان ەمەسپىن. - ول كۇلىپ جىبەردى. - قايداعى قۇدايدى ايتىپ وتىرسىز؟!
شىنىن ايتقاندا، مەن ار- ۇيات تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقپىن با؟ ال ارسىز جانداردى سۋقانىم سۇيمەيدى. اڭگىمە توركىنى قايدا دەڭىز! مۇنى عوي، ارينە، بايقاعانمىن. ءبىرىنشى پوۆەستى ابدەن ەگجەي- تەگجەيلى قاراپ شىققان مىنەزى قيىن بۇل اداممەن ءبىز كەلەسى پوۆەستكە كىرىسىپ كەتتىك» . ەكىنشى پوۆەست ەكى رەت قايتا جازىلدى، ءقازىر ءۇشىنشى رەت قايتا وڭدەلىپ، جازىلۋ ۇستىندە.
العاش رەت بەك مەندە 1943 -جىلدىڭ سەنتيابرىندە بولدى، ول ماعان «زناميا» جۋرنالى رەداكتورىنىڭ جازعان حاتىن الا كەلگەن ەدى (حاتتى وقيدى) . مەن بەكتىڭ قولجازباسىن قاراپ شىعىپ، ءوز ەسكەرتپەلەرىمدى جاسادىم، ءوزىمنىڭ بارلىق قولجازبالارىمنىڭ كوشىرمەلەرىن ءتۇسىرىپ الىپ، ونى بەككە تابىس ەتتىم. ونىمەن بايىپتى تۇردە اڭگىمەلەسىپ، كەيبىر ماسەلەلەردى قوسىمشا ايتىپ بەردىم. رەداكتورعا سوعىس تۋرالى، ادامزاتتىڭ باسىنان وتكىزىپ جاتقان قايعى- قاسىرەتى تۋرالى شىندىقتى، تەك قانا شىندىقتى جانە دە سوزدىكتە جازىلعان شىندىقتى ەمەس، شىن جۇرەكتەن، كوڭىل كۇيدەن شىققان شىندىقتى ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە اسەر ەتەر قاراپايىم سوزدەرمەن ادەپ جانە سوعىس زاڭى - قاندى تاجىريبەسى جونىندە ايتۋ كەرەك دەپ جازدىم.
بەكتىڭ «ادام جانە ۇرىس» دەگەن كىتابى ۇرىس پەن ونىڭ پسيحولوگياسىن ورتالىق ماسەلە ەتىپ الا وتىرىپ، ايتىلعان ماسەلەلەردى اسكەري كوزقاراس تۇرعىسىنان بارلىق شيەلەنىستى جاقتارىمەن ساۋاتتى تۇردە كورسەتە ءبىلۋى قاجەت، بۇل كىتاپ وقۋشىلار ءۇشىن اقىل- ويمەن سوعىس جونىندەگى اقيقاتتى تانۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن اسكەري اعارتۋشىلىق (تەك رومان عانا بولماي) قۇرال بولىپ تابىلادى.
مەن مۇنى نەگە جازدىم، سەبەبى بەكتىڭ جازعان ءبىرىنشى تاراۋى ماعان مۇلدە ۇنامادى. شىندىق تۋرالى، سوعىس حاقىندا ايتقان كەزىمدە، مەن ءامىرى كۇشتى اللانىڭ الدىنداعى شىندىقتى ايتامىن، ويتكەنى ادام بارلىق ۋاقىتتا دا ءوز تۋمالاستارىنىڭ الدىندا ادال بولا بەرمەيدى. مۇنداي قاتال تالاپ جالعىز بەككە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بارلىق ادەبيەتشىلەرگە دە قويىلىپ وتىر، ويتكەنى كەز كەلگەن كىتاپتىڭ باستى ماقساتى - اعارتۋ. كىتاپ جازۋ ءۇشىن جازۋشى جازاتىن سالاسى بويىنشا ەڭ ءبىلىمدى ادام بولۋى قاجەت.
تاقىرىپ اسكەري تاقىرىپ ەكەن - كىتاپ اۆتورىنىڭ ماقساتى وقۋشىلاردى اسكەري ونەرمەن اعارتۋ بولماق، مىنە، سوندىقتان دا مەن بۇل كىتاپ اسكەري- اعارتۋشىلىق سيپاتتاعى شىعارما دەپ ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋىم سوندىقتان، مەنىڭ بەكتەن ونىڭ كىتابىنىڭ رومان ەمەس، اسكەري اعارتۋشىلىق قۇرال بولۋىن تالاپ ەتۋىم سوندىقتان ەدى. مەنى دۇرىس تۇسىنۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن. مەن ۇستىنە سۇر شينەل كيگەن سولداتتارعا ارنالىپ جازىلعان ءبىر جاقتى اسكەري كىتاپتى ەمەس، ۇلتتى تاربيەلەۋ ماقساتىن كوزدەيتىن، ياعني ءبىرىنشى كوماندير بۇل انا جانە ءبىرىنشى سولدات - بۇل قۇنداقتا جاتقان نارەستە، اتا- انانىڭ بەرگەن جاقسى ءتالىم- تاربيەسى - جاۋىنگەرلىك قاسيەتتەردى تاربيەلەۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىنىن اشىپ كورسەتەتىن كوپشىلىك وقىرمانعا ارنالعان كىتاپتى تالاپ ەتەمىن.
مەنىڭ تۇزەتۋ ەنگىزۋىمنەن كەيىن، ەگەر بەك مەنى ءتۇسىنىپ، ويىمدى كوركەمدەپ جازا العان بولسا، وندا پوۆەستىڭ ەكىنشى ءبولىمى، بەكتىڭ ماعان وقۋعا ۇسىنعان قولجازباسىنداي قىرسىز، سىلبىر بولىپ شىقپاسا كەرەك-تى، ءارى مەن ەكىنشى بولىمگە سىزدەردىڭ ايتارلىقتاي قوياتىن كىنالارىڭىز بولا قويماس دەگەن سەنىمدەمىن.
بەكتىڭ جازىلىپ جاتقان تريلوگياسى پروگرامماسىنىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرى بويىنشا ءبىز سىزدەرمەن پىكىرلەس بولا الامىز عوي دەگەن ۇمىتتەمىن، اۆتورعا سوعىستىڭ، ۇرىستىڭ پروبلەماتيكالىق ماسەلەلەرىن شەشۋدە كىتاپتىڭ ءبىرتۇتاس ءارى قۇندى بولىپ شىعۋىنا، ءبىزدىڭ سۇيىكتى، جۇرەگى تازا، كوڭىلى قۇشتار، ءبىراق اڭعال وتانداستارىمىزدىڭ سانا- سەزىمىندەگى ارپالىستى سول كۇيىندە بەرە سالماي، ياعني شىندىقتى ءۇستىرت بايانداماي، تەرەڭ بەينەلەۋىنە كومەكتەسۋگە قۇدايىم كۇش- قۋات پەن دەنساۋلىق بەرسىن. ءبىزدىڭ اڭگىمەلەرىمىزدىڭ ۇساق تەحنيكالىق دەتالدارىن سىزدەرگە ءادىل ەتىپ ايتىپ بەرۋ بەككە تاپسىرىلدى.
ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ «جاعىمپازدانۋ قىزمەتى» تۋرالى جانە تاعدىردىڭ تالكەگىنە قالدىرىلعان «قاھارماندار» (كوپشىلىك جاعدايدا اۋىر جاعدايعا دۋشار بولىپ ءسوزسىز قازاعا ۇشىرايتىن) جونىندە، ءومىر دەگەنىمىز - ۇرىستاعى قوزعاۋشى كۇش ەكەنى حاقىندا ەگجەي- تەگجەيلى سىزدەرگە ايتىپ بەرۋىن سۇرارسىزدار. قازىرگى جازۋشىلاردىڭ بويىندا جازىلۋى قيىن دەرت بولىپ تۇرعان - قاھارمانداردىڭ ءولىمىن جاپپاي ادەمى ەتىپ كورسەتۋشىلىكتىڭ جالپى ىسكە پايدا كەلتىرمەك تۇگىلى، ۇلكەن زيان كەلتىرەتىندىگى، وقىرماندار مەن الەم الدىندا ۇلكەن جاۋىنگەرلىك كوللەكتيۆتىڭ- جاۋىنگەرلىك سەرىكتەستىكتىڭ قۇرىلىمى مەن ۇيىمىنىڭ بەدەلىن تۇسىرەتىندىگى جونىندە ايتىپ بەرۋىن وتىنىڭىزدەر.
ەگەر مەن جازۋشى بولسام، وندا بۇل اڭگىمەدە كەيىپكەردىڭ ولۋىنە جول بەرمەس ەدىم. ادام ءتىرى قالۋ ءۇشىن بارلىق شارالاردى قولدانىپ، جانتالاسادى، ارپالىسادى. وقىرمان وسى تاقىرىپتىڭ قىزىعىنا بەرىلەدى، ال وقيعا كەنەت ءۇزىلىپ قالادى. ۇرىس كەزىندە ەرلىك پەن قورقاقتىق قىلىشتىڭ جۇزىندە تۇرعانداي الماعايىپ كۇيدە جاننىڭ مۇرنىنىڭ ۇشىنا بارعانداعىداي جاعدايدا بولادى، ماحاببات پەن زۇلىمدىقتىڭ اراسى سياقتى، باتىرلىق پەن قورقاقتىقتىڭ اراسى دا ءبىر- اق قادام ەكەنىن جازۋ كەرەك.
ءالسىز جاقتارى جوق باتىر - باتىر ەمەس، ال ءبىزدىڭ جازۋشىلار مەن سۋرەتشىلەر بولسا، باتىردان بارلىق ۋاقىتتا باتىر جاساي بەرمەيدى، ولار باتىرلاردىڭ ءالسىز جاقتارىن جاسىرىپ، سىرتقى جانە ىشكى كۇرەستىڭ قيىندىقتارىن جەڭىپ بارىپ باتىر بولعانىن، كادىمگى ادام رەتىندە كورسەتپەيدى. ءتىپتى باتىرلارعا قورقىنىش سەزىمى ءتان ەمەس دەپ جازادى. مۇنىڭ ءوزى اقىلعا قونا ما؟ سوندىقتان دا مەن ءقازىر ادامدى تەك قانا ونىڭ ەرلىك ءىسىن تەك تۋاسى بىتكەن تابيعاتتىڭ سىيى رەتىندە، كەم- كەتىكسىز، كەمشىلىكسىز جىپ- جىلماعاي ەتىپ، وقىرماندارمەن ونىڭ بويىنداعى باتىلدىق پەن السىزدىك قاسيەتتەردى سالىستىرىپ ءارى قورقىنىش سەزىمىنىڭ ءسوزسىز ىلەسىپ وتىراتىنىن جاسىرىپ سيپاتتاۋشىلىق باتىردى جاراتىلىس ءبىتىمى بولەك ەرەكشە جان ەتىپ كورسەتەتىندىگى ءارى كۇرەستىڭ سىرتقى جانە ىشكى قيىنشىلىقتارىن جەڭگەن جاعدايدا سيپاتتالىنىپ وتىرعان باتىرداي ەرلىك جاساۋعا وعان رۋح پەن قاجىر- قايرات بەرىپ، جىگەرلەندىرۋدىڭ ورنىنا باتىرعا ەلىكتەۋدىڭ ءوزى بوس نارسە، ۇمىتسىزدىك دەگەن ويدى ەرىكسىز تاڭاتىندىعى جونىندە دە ءوز پىكىرىمدى جازعان ەدىم.
باتىردى سيپاتتاعان كەزدە ءبىز قانداي ماقسات كوزدەيمىز؟ - اڭگىمە، بۇقارا كوپشىلىك باتىردىڭ جولىن قۋۋ كەرەك، ال ول ايقايلاپ، قولىن سەرمەپ قالعاندا پالەنشە نەمىستى سۇلاتىپ ءتۇسىردى دەپ سيپاتتاپ جازۋدان پايدا جوق. - سولدات بىلاي دەر ەدى: مەن دە وسىلاي ىستەپ كورىپ ەدىم، ونىمنان ەشتەڭە شىققان جوق. مۇنداي ويدان شىعارىلعان نارسە ءوزىنىڭ ماقساتىن اقتاي المايدى. سناريادتار ۇلي جارىلىپ، ىسقىرا وق زۋلاپ، ىشقىنا مينالار ۇشادى دەپ جازسا، بۇل تۇسىنىكتى، ال ەگەر شىن مانىندە 5 نەمىستى ءولتىرىپ، 50 نەمىستى اتىپ ءولتىردى دەپ جازاتىن بولساق، بۇنىمەن ۇلكەن زيان كەلتىرگەن بولار ەدىك، بۇعان ادامنىڭ جانى اۋىرادى. مىنە، مەن وسىنداي دۇرىس جازباۋدان ساقتاندىرعىم كەلەدى.
ال مۇنىڭ ءوزى باتىردى جولداستارىنىڭ الدىندا ۇياتتى جاعدايعا قالدىرماي ما، قارۋلاس دوستارى بولسا وتان قاراپ، كەكەسىندى تۇردە: «سەن 50 نەمىستى ءولتىرىپ پە ەدىڭ؟» دەپ سۇراماي ما، مىنە ءسىز كىمدى ماقتاعىڭىز كەلگەن ەدى، وسىنداي شىلقىعان وتىرىكتىڭ سالدارىنان ادامدى قولايسىز، ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىراسىز، ءسويتىپ كەيىنگى جازار زامەتكاڭىزعا مازمۇنى شىن بولسا دا، سەنىمسىزدىك تۋعىزاسىز. وتىرىك - زيان، كەسىر. تاعى دا ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن. ورتالىق باسپا ءسوز بەتىندە ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىز پالەندەي دەگەن قالانى كەسكىلەسكەن ۇرىسپەن جاۋدان ازات ەتتى دەگەن ماقالا جارىققا شىعادى.
جاۋىنگەرلەر بەس ادامنىڭ ولتىرىلگەنىن بىلەتىن، ال گازەتتە 50 ادام دەپ باسىلعان. سولداتتار مەن ۇرىسقا قاتىسقاندار ءبىر- بىرىنە قاراسىپ اڭ- تاڭ بولادى. N دەگەن باتىردى سيپاتتاپ جازا وتىرىپ، مىڭ ادام ءولتىردى دەپ كورسەتەدى، ال ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر كۇلىپ، بىلاي: «مۇمكىن، 10 ادام ولتىرگەن شىعار» ، - دەيدى.
مۇنداي دەرەكتەر سەنىمسىزدىك تۋعىزادى، ال مەن مۇنداي گازەت تىلشىلەرىن جانىم جاراتپايدى. مىنە، مەنىڭ وتىرىك - ۋ دەپ ايتۋىمنىڭ سەبەبى دە سوندىقتان. ارينە، سولدات مۇنى ەسىتتىرىپ ايتپاسا دا، ونىڭ ىشىندە، جانىندا ءبارىبىر قالىپ قويادى. مەنىڭ ويىمشا، مۇنداي تىلشىلەردى قاتال تۇردە جازالاۋ كەرەك. ولاردىڭ ءبارى دە ءبىر قالىپتان شىققانداي ەتىپ جازادى. مىنانداي ولەڭ جازىلعان، بۇل ولەڭ جاڭاعى مەن ايتقان تىلشىلەرگە ارنالادى. دۇمشە مولدا ءدىن بۇزار. ابدوللا توقايدان: جىگىت بىتكەن مەنمەنسيدى، جوعارى ۇستاپ روزاسىن، قاسىرەتتى دۇنيەنىڭ بايقادى ول تەك روزاسىن. كورمەگەن ول دۇنيەنىڭ قاھارى مەن «ۋگروزاسىن»، كورگەنمەنەن «ۋگ» قالىپ، كورگەندە تەك روزاسىن، كورگەندە ول تاعدىردىڭ دا تاقسىرەتتى روزاسىن، «گ» - سى قالىپ، كورگەن بولار روزانىڭ دا روزاسىن. قازاق حالقىنىڭ سوعىس تاريحى وسى وتان سوعىسىنان باستالۋعا ءتيىس.
ءبىراق، وسى سوعىسقا قاتىسقان قازاق حالقىنىڭ ءومىرى، ەرلىك قيمىلى دەر كەزىندە تاريح ايناسىنا ءتۇسىپ وتىرعان جوق. قازاق حالقى وسى سوعىس تۇسىندا بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن تانىتتى. سوعىستا شىنىقتى، شىڭدالدى، جوعارى كوتەرىلدى. ءبىزدىڭ جازۋشىلار، تاريحشىلار، عىلىمي قىزمەتكەرلەر وسى شىندىقتى جازىپ، جاس قاۋىمدى تاربيەلەۋ! كەرەك ەدى، كەيىنگى ۇرپاققا دۇرىس تاريح قالدىرۋ كەرەك ەدى، ءبىراق بۇل ىستەلگەن جوق. مايداندا قاھارمان قازاق، جىگىتتەرى از ەمەس، كوبى ءولىپ تە كەتتى. سولاردىڭ بىردە- ءبىرى قاعاز بەتىنە تۇسپەي قالىپ بارادى. قازاقتىڭ قانىن، جانىن بەرگەن ەرلەرى اتاۋسىز كەتىپ بارادى. شىندىقتى جازۋ زاڭ، سەبەبى وتىرىك - ادەبيەتكە، مادەنيەتكە، كەلەشەگىمىزگە كەسىر. وتىرىكتىڭ ءومىرى ۇزاق ەمەس.
وتىرىكتىڭ قۇيرىعى - ءبىر-اق تۇتام. قىسقاسىن ايتقاندا، ەرلىكتىڭ اتاۋسىز كەتۋى - حالىقتىڭ تراگەدياسى. تاريح مۇنى بۇگىنگى سىزدەرگە - جازۋشى، تاريحشىلارعا كەشىرمەيدى. ەلدىڭ تۇتقاسى وسى وتىرعان ءبىز عانامىز دەپ ويلارسىڭدار، جوق، ەلدىڭ تۇتقاسى وسىناۋ مايدانداعى مىڭداعان قازاقتىڭ ەر ازاماتى، قىرشىن جاستارى. ولارسىز ەلىڭ دە يەسىز، ولارسىز جۇرت تا بولمايسىڭ. ولاردىڭ ەرلىگىن، قان توگىپ ەرلىكپەن سوعىسقانىن جازباعان سەندەردىڭ كوبىڭدى تاريح دارعا اسادى. ماسقارا ەتىپ بايلايتىن باعاناعا تاڭادى. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ جازالايدى. ءبارىمىزدى بىردەي جازالاي بەرمەس دەپ مىنا يسمايىلوۆ ءبىر اڭگىمە كەلتىرىپ ەدى. ءبىر كەمپىردىڭ جالعىز بالاسى اۋىرعان ەكەن، سوندا كەمپىر زار جىلاپ، ا، قۇداي، مەنى جالعىز بالامنىڭ الدىندا ال، بالامنان كەيىن جالعىز تىرلىكتىڭ ماعان كەرەگى جوق دەپ جالبارىنعان ەكەن دەيدى.
سونى ازىرەيىل ەسىتىپ تۇرىپ، ۇيگە كىرىپ كەلىپ: - ماقۇل بالاڭنىڭ جانىن المايمىن، سەنىڭ جانىڭدى الامىن، - دەگەندە، كەمپىر ساسىپ قالىپ: - كىمنىڭ اۋرۋ- ساۋىن قۇدايەكەڭ ءوزى بىلەر، - دەپ قيسايا كەتكەن ەكەن دەيدى. سوندايىن، بالكىم، كىمنىڭ اۋرۋ- ساۋىن تاريح تەكسەرەر دە. ءبىراق تاريح الدىندا زور ايىپتى ەكەندىكتەرىڭ دە داۋسىز. بۇل سوعىس كەزىندەگى حالىق ءومىرىنىڭ شىندىعى بۇگىن دۇرىس اشىلىپ جازىلماعانمەن، ەرتەڭ جازىلادى.
شىعارما ادەبي KZ پورتالىنان الىندى.
جالعاسى بار