بولاشاقتا الەمدىك ەكونوميكا ورتالىعى قازاقستانعا اۋىسادى - ريچارد دوببس
سولاردىڭ ءبىرى McKinsey اعا سەرىكتەسى جانە McKinsey جاھاندىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ريچارد دوببس. ونىڭ دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكانىڭ بولاشاعى تۋرالى «2050 - جىلعا قاراي الەمدىك ەكونوميكا ورتالىعى قازاقستانعا اۋىسادى» دەگەن عىلىمي نەگىزدەلگەن بولجامىنىڭ تۇبىندە شىندىق جاتىر. ەسكە سالا كەتسەك، بۇل جايلى ر. دوببس ەلوردادا 21-23 - مامىردا وتكەن 8- استانا ەكونوميكالىق فورۋمىندا جان- جاقتى توقتالىپ وتكەن بولاتىن.
«ەكونوميكالىق بەلسەندىلىك ورتالىعى وڭتۇستىككە جانە شىعىسقا اۋىسۋدا، قالىپتاسقان ءتارتىپتى بۇزاتىن جانە كوپتەگەن ەلدەردىڭ ۇكىمەتتەرى مەن باسشىلارىنىڭ ويلاۋ جۇيەسىن وزگەرتەتىن جانە جۇمىس ىستەۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن ەنگىزۋگە ءماجبۇر ەتەتىن ۇردىستەردىڭ اسەرىنەن قازاقستاننىڭ الەمدىك ەكونوميكاداعى ءرولى مىندەتتى تۇردە وزگەرەتىن بولادى» - دەدى ول ءوز سوزىندە.
بۇعان تومەندەگىدەي فاكتورلار نەگىز قالاماق:
ءبىرىنشى فاكتور - بۇل الەمدىك ەكونوميكا قىزمەتى مەن سەرپىنىنىڭ قىتاي سياقتى دامۋشى ەلدەرگە جانە ولاردىڭ قالالارىنا اۋىسۋى. الەمدىك ەكونوميكاداعى كۇشتەر تەڭگەرىمى شىعىستاعى جانە وڭتۇستىكتەگى ەلدەر پايداسىنا قايتا بولىنۋدە. الەمدىك ەكونوميكانىڭ «اۋىرلىق ورتالىعى» شامامەن 2050 - جىلعا قاراي قازاقستانعا اۋىساتىن بولادى. عالامشارداعى قالالىق تۇرعىندار سانى جىل سايىن 65 ميلليون ادامعا ارتۋدا، بۇل رەتتە الەمدىك جالپى ىشكى ءونىم 2010 - جىلدان باستاپ 2025 - جىلعا دەيىنگى كەزەڭ ارالىعىندا دامۋشى ەلدەردەگى ازىرگە بەلگىسىز 440 قالانىڭ ۇلەسىنە تيەدى.
ەكىنشى فاكتور - تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ اۋقىمىنىڭ كەڭەيۋى جانە ولاردى قولدانۋدان بولاتىن ەكونوميكالىق اسەردىڭ ارتۋى. سيفرلىق تەحنولوگيالاردى جانە اۋقىمدى دەرەكتەردى وڭدەۋ تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ جاڭا بيزنەس مودەلدەرىنىڭ پايدا بولۋىنا، سونداي- اق ءىرى جانە شاعىن كومپانيالار ءۇشىن دامۋشى جانە دامىعان نارىقتا تەڭ باسەكەلەستىككە جاعداي قۇرۋعا ىقپالىن تيگىزەدى.
ءۇشىنشى فاكتور - الەمدە بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە اسەر ەتەتىن دەموگرافيالىق سيپاتتامالار. تۋۋ ازايۋدا، ال عالامشار تۇرعىندارى تەز قارتايۋدا. بۇل ادامزاتتىڭ پايدا بولۋى تاريحىندا تۇڭعىش رەت الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە تۇرعىندار سانى ءوسۋىنىڭ كۇرت توقتاۋىنا اكەلىپ سوقتىرۋى ىقتيمال. وسى ورايدا قازاقستان - ءبىلىم دەڭگەيى جوعارى، ەكونوميكالىق بەلسەندى تۇرعىندار سانى كوپ، ءونىمدى جۇمىس كۇشى مول جانە باسقا دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا زەينەتكەرلىك مىندەتتەمەلەرى اناعۇرلىم تومەن مەملەكەت ەكەندىگىن اتاپ وتكەن ءجون.
ءتورتىنشى فاكتور - ساۋدا- ساتتىققا جانە كاپيتال، ادام، اقپارات قوزعالىسىنا بايلانىستى ءارتۇرلى ەلدەر اراسىنداعى بايلانىستاردىڭ كەڭەيۋى ءارى كۇشەيۋى. ەگەر بۇرىن الەمدىك ەكونوميكا ەۋروپاداعى جانە سولتۇستىك امەريكاداعى ءبىرقاتار ءىرى ساۋدا توراپتارىنىڭ ەنشىسىندە بولسا، قازىرگى كەزەڭدە ەكونوميكالىق بەلسەندىلىك ورتالىعى بىرتىندەپ ازياعا اۋىسۋدا، بۇل قازاقستاننىڭ الەمدىك ەكونوميكاداعى ءرولى مىندەتتى تۇردە وزگەرەدى دەگەن ءسوز.
وسى ورايدا ريچارد دوببستىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان ەكونوميكاسى سەرپىندى دامىپ كەلە جاتقان ەل بولعاندىقتان، جاڭا ەكونوميكالىق جاعدايلارعا بەيىمدەلۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك بيلىك جانە بيزنەس ورگاندارىنىڭ قىزمەت ەتۋ تارتىبىنە ءبىرقاتار تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت.
قازاقستان، مەملەكەت رەتىندە باسقا ەلدەرمەن كاپيتال ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزۋى، حالىقارالىق ارەنادا جەتەكشى سەرىكتەستەردىڭ مۇددەسىن وزىنە قاراتۋى ءتيىس. ەگەر اتالعان شارالار قابىلدانباسا، وندا ەلگە كەلەتىن ينۆەستيتسيالاردىڭ جىلدىق كولەمىن 30 ميلليارد دوللاردان 120 ميلليارد دوللارعا دەيىن ارتتىرۋعا قول جەتكىزۋ مۇمكىن بولمايدى.
«قازاقستان ۇلتتىق ەكونوميكا تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان شارالاردى قابىلداۋدا. 2014 - جىلى جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسى بويىنشا اناعۇرلىم جوعارى ورىن العان 50 ەل تىزىمىنە ەندى. ەندىگى جوسپار - ينۆەستيتسيالىق كليماتتى جاقسارتۋ جانە مەملەكەتتىك كومپانيالاردىڭ الەمدىك نارىقتاعى باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ سياقتى ءبىرقاتار وزگەرىستەر جۇرگىزۋ» - دەيدى ريچارد دوببس.
كوزى قاراقتى وقىرمانعا الەمدىك ەكونوميكانىڭ ۇڭعىل- شۇڭعىلىن جەتىك بىلەتىن سۇڭعىلا ساراپشى ويىنىڭ ارعى تۇكپىرىندە قازاقستاننىڭ الەمدەگى وتىز وزىق ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلاتىندىعىنا سەنىمدى ەكەندىگى جاتقانداي. جاھاندىق ينستيتۋت ديرەكتورى ريچارد دوببستىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن ۇسىنىس- پىكىرلەرىندە ەلىمىزدى وسىناۋ بيىكتەرگە جەتكىزەتىن ارشىندى قادامداردىڭ ءىزى بار ەكەندىگى انىق.
ەرلان قوجاكەلديەۆ