جەردە جەتىم جىلاسا، كوكتە پەرىشتە قايعىرادى

استانا. قازاقپارات - ەلىمىزدىڭ قانشالىقتى باي ءارى وركەندەپ دامىپ كەلە جاتقانىنا قاراماستان، جەتىم-جەسىرلەر مەن كەدەي-كەپشىكتەرىمىزدىڭ سانى ارتا تۇسپەسە، كەمىپ وتىرعان جوق.

90-جىلداردىڭ باسىندا مەملەكەت قامقورلىعىندا تەك 80 مىڭداي جەتىم بالالار بولسا، سوڭعى مالىمەت بويىنشا ولاردىڭ سانى 120 مىڭعا جەتىپ وتىر. قازاقتا «ەنەسى تەپكەن قۇلىننىڭ ەتى اۋىرمايدى» دەگەن ءسوز بار.

انانىڭ ايالى الاقانىنىڭ ءوزى ءار ءسابي ءۇشىن «مايشەلپەك» ەمەس پە. ءبىراق سول انانىڭ ايالى الاقانى تۇگىلى، اناسىنىڭ سۇلباسىن ءبىر كورۋ دە بۇيىرماعان بەيكۇنا سابيلەرىمىز قانشاما؟! ءتىپتى، ول از بولعانداي، شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن توپىراعىنىڭ ءوزى بۇيىرماي، «ءتىرى تاۋارعا» اينالىپ، شەتەلدىكتەرگە ساتىلىپ كەتىپ جاتقان مىڭ-مىڭداعان جەتىمدەرىمىزدىڭ تاعدىرى شە؟ قوعامدى اقشا بيلەگەن زامان دەسەك تە، بەيكۇنا سابيلەرىمىزدى ساۋداعا سالارلىقتاي قازاق ەلىنىڭ باسىنا نە كۇن تۋدى؟! نەتكەن جان تۇرشىگەرلىك قاتىگەزدىك!؟ قانداي سوراقىلىق!؟ ءيا، مەن نەگە جان تۇرشىگەرلىك دەپ ءتۇڭىلىپ وتىرمىن؟ ولاي بولسا تومەندەگى دەرەكتەرگە كوز توقتاتىپ كورىڭىز.

جانار بايسەميزوۆا

  

شەتەلدىكتەرگە ساتىلعان جەتىم بالالار  كىمدەردىڭ «جەمى»؟

اۋەلى سول شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ بالالاردى نە ءۇشىن ساتىپ الادى، ولارعا ءسابيلەردىڭ («ءتىرى تاۋاردىڭ») قانشالىقتى پايداسى بار، سونى بارىنشا جىلىكتەپ كورەلىك:

- بىرىنشىدەن، باتىس ەلدەرىندە بالانى اسىراپ الۋشىنىڭ اتا-اناسى قاڭعىباس، مەيلى ىشىمدىككە سالىنعان ماسكۇنەم بولسا دا، كەز كەلگەن ۋاقىتتا تاستاندى بالانى اسىراپ الۋعا قۇقىعى بار.

- ەكىنشىدەن، بالانى اسىراپ الۋشىعا سالىق مەملەكەت تاراپىنان بارىنشا جەڭىلدەتىلگەن.

- ۇشىنشىدەن، («ترانسپلانتاتسيا» - لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا ءبىر ادامنىڭ اعزالارىن باسقا ءبىر ادامعا كەلىسىمى ارقىلى اۋىستىرۋ) ترانسپلانتاتسيا سالاسىمەن اينالىساتىنداردىڭ دەنى قاندىقول قىلمىسكەرلەر ەكەندىگى بەلگىلى. وعان جارقىن مىسال رەتىندە برازيلياداعى ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتاردىڭ ارەكەتىن ايتۋعا بولادى. ولار تۇرمىس تاپشىلىعىنان قيىندىق كورگەن كەدەي-كەپشىكتەردىڭ ءبىر بۇيرەگىن 10 مىڭ دوللارعا ساتىپ الىپ، ونى وڭتۇستىك افريكا ەلدەرىندەگى سىرقات بايلارعا 120 مىڭ دوللارعا ساتىپ وتىرعان.

قازاقستان شەتەلگە جەتىم بالا ساتۋدان ازيادا الدىنا قارا سالماي كەلەدى. وسى سالادا قىرىقتان استام جاسىرىن ۇيىمنىڭ جۇمىسى قارقىن الىپ تۇر. جىل سايىن مىڭ سان بالانى كوزدەرىن جاۋتەڭدەتىپ شەكارا اسىرادى. جاسىنا سايكەس ءار سابيگە تۇراقتى باعا دا قويىلعان. مىسالى، 6 ايلىق شاقالاق 12 500 دوللار بولسا، 6 جاستان اسقاندارى ارزانداپ، 5000 دوللارعا عانا ساتىلادى ەكەن. وسىنداي «ارزان جەتىمدەر» ءبىزدىڭ ەلدە عانا بار. بالا ساتۋ الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە بولعانىمەن، ولار ءبىز سياقتى جەتىمىن كىم كورىنگەنگە جەتەكتەتىپ جىبەرمەيدى.

ماسەلەن، گەرمانيا مەن انگليادا بالانى جالعىز باستى ادامدارعا بەرمەيتىن قاتاڭ زاڭ بار. لاتۆيا مەن ليتۆانىڭ بالالارىن تەك سول مەملەكەتتەن قونىس اۋدارعان شەتەلدىكتەر عانا اسىراپ الا الادى. يزرايل مەن ارمەنيا دا بالانى تەك ءوز ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنە عانا بەرەدى. ال بۇگىندە ءبىزدىڭ قازاقستاندى الەم مەملەكەتتەرىنىڭ كوبى تانىپ ءبىلدى.

ولاردى ءبىزدىڭ ۇلان-عايىر كەڭ دالامىز عانا ەمەس، سول جەرىمىزدىڭ استىنداعى تۇنىپ تۇرعان شەكسىز بايلىعىمىز قىزىقتىرادى. سول ءۇشىن دە شەتەلدىكتەر بىزگە زور قۇرمەت كورسەتىپ، سىيلاعان سىڭاي تانىتۋدا. ارينە، ولار ءبىزدىڭ قارا باسىمىز ءۇشىن ەمەس، قازىنامىز ءۇشىن سولاي ەتەدى.

ءبىز بۇگىندە مۇنايدى كوپ ساتاتىن ەل رەتىندە عانا ەمەس، ادامدى دا كوپ ساتاتىن ەل رەتىندە الەمگە تانىمالمىز. مۇناي ساتۋدان الەم بويىنشا ءتورتىنشى ورىندا بولساق، بالا ساتۋدان 1,5 ميلليارد حالقى بار قىتايدىڭ ءوزىن شاڭ قاپتىرىپ، الەم بويىنشا ءۇشىنشى ورىنعا تابان تىرەپ ۇلگەرىپپىز. ەلىمىزدە بۇگىندە شەتەلدىكتەرگە بالا بەرۋمەن اينالىساتىن 40 تان استام اگەنتتىك بار. سول اگەنتتىكتەردىڭ ءبىر بالانى شەتەلدىكتەردىڭ يەلىگىنە زاڭداستىرىپ بەرۋدەن تاباتىن تابىسى 35-40 مىڭ دوللاردى قۇرايدى ەكەن.

ال بۇل اقشا كىمنىڭ قالتاسىنا قۇيىلىپ، كىمدەردى قارىق قىلىپ جاتقانى ازىرگە بەيمالىم. ءبىر انىعى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ورگاندار تەك بالا ساۋداسىنا بايلانىستى ءوتىنىش بەرگەن ۇيىمدار مەن اگەنتتىكتەردى تىركەۋمەن عانا اينالىساتىن كورىنەدى. 1993-جىلدىڭ 10- مامىرىندا گااگادا قابىلدانعان «بالالاردى قورعاۋ جانە شەتەلدىكتەردىڭ بالا اسىراپ الۋىن قولداۋ تۋرالى» كونۆەنتسياعا قول قويىلعاننان كەيىن، ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيادا مىناداي تارماقتار دۇنيەگە كەلدى. «نەكە جانە وتباسى» زاڭىنىڭ 76-بابىنىڭ 2-تارماعىندا «بالالاردى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا تۇراتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا تاربيەلەۋگە بەرۋ مۇمكىن بولماعان جاعدايلاردا عانا شەتەلدىكتەرگە، ازاماتتىعى مەن تۇرعىلىقتى جەرىنە قاراماستان، اسىراپ الۋعا بەرىلۋى مۇمكىن» دەلىنگەن. الايدا بۇل مۇمكىن عانا ەمەس، بۇگىندە ناعىز شىندىققا اينالدى. كەيىن مۇنى حالىق قالاۋلىلارى 2002-جىلعى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ جالپى وتىرىسىندا تالقىعا سالدى. ولاردىڭ «سابيلەردى شەتەلدىكتەرگە بەرگەنشە، ەڭ جاقىن تۋىستارىنا بەرۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىسىن قازاقستان ۇكىمەتى قولداماي تاستادى.

ءسويتىپ، 1999-جىلدان باستاپ شەتەلدەن بالا اسىراپ الۋشىلار ەلىمىزگە لەك-لەگىمەن كەلە باستادى. مەملەكەتىمىزدىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى ادام ەكەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى. وكىنىشكە وراي، ەلىمىزدە سول ادام تاعدىرى، دالىرەك ايتقاندا، ەرتەڭگى قوعامنىڭ نەگىزگى كۇشىنە اينالاتىن جاس جەتكىنشەكتەرىمىزدىڭ ساۋداعا سالىنىپ جاتقانى ەرىكسىز جۇرەگىڭدى سىزداتىپ، كوزىڭە جاس ۇيىرەدى.

جىلىنا بەستەن، وننان بولسا ءبىر ءسارى عوي، مىڭ-مىڭداپ شەكارا اسىپ جاتقان سول بەيكۇنا سابيلەرىمىزدىڭ قان جىلاعان جۇرەك ءۇنىن كىم تىڭداپ، كولدەتكەن كوز جاستارىن كىم سۇرتەدى؟

جاتقا كەتكەن جەتىمدەر سانى مەن تۇرىپ جاتقان ەلدەرى

1999-جىلدان بەرى شەتەلدىك ازاماتتار اسىراپ الدى دەلىنگەن جەلەۋمەن 8169 قازاقستاندىق بالا شەتەل اسقان ەكەن. بۇل - ەلىمىزدەگى اسىراپ الىنعان بالالاردىڭ جالپى سانىنىڭ 21,7 پايىزى.

ون جىل ىشىندە جاۋدىرەگەن جەتىمدەرىمىز الەمنىڭ 30 ەلىنە تاراتىلىپ ۇلگەرگەن. ءبىزدىڭ جەتىمدەرىمىزدى اسىراپ الۋدان ءبىرىنشى ورىندا ا ق ش (6406 بالا)، ەكىنشى ورىندا يسپانيا (600 بالا)، ءۇشىنشى ورىندا بەلگيا (343 بالا) تۇر. ودان ارىدە نەمىستەر (173 بالا)، كانادالىقتار (167 بالا)، يرلاندىقتار (140 بالا)، فرانسۋزدار (131 بالا) جەتىمدەرىمىزدى اسىراپ العان.

ەندى مىناداي ءبىر قىزىق دەرەككە نازار اۋدارالىق. شەتەل اسقان 8169 تۇل جەتىمدەردىڭ 3752 ءسى - قازاقتار (45,9 پايىز)، 4057 ءسى - ورىستار (49,7 پايىز) جانە 360 ى باسقا ۇلتتار (4,4 پايىز) ەكەن. وندا دا باسقا ۇلتتاردىڭ اراسىندا وزبەك، تاجىك، تۇرىكمەن، قىرعىز ۇلتىنىڭ بىردە-ءبىر بالاسى جوق. نەمىس، ۋكراين، بەلارۋس، تاتار، پولياك، مولدوۆان، گرەك، كارىس، گرۋزين، شەشەن، ارميان جانە ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلدەرى عانا بار.

ال وسىلايشا شەتەل اسقان بالالارىمىزدىڭ كوبىسى 1-3 جاس ارالىعىندا ەكەندىگى تىپتەن وكىنىشتى! تاعى ءبىر ايتا كەتەتىنى وسىناۋ بالالاردىڭ 537 ءسىن جالعىزباستى ايەلدەر مەن ەركەكتەر اسىراپ العان كورىنەدى. حوش، بۇل ساتىلعاندار مەن ساتىپ الۋشىلارىمىزدىڭ «قارا ءتىزىمى» دەلىك.

قازاق قىزىن ۇزاتقاندا: «اللا جولىڭدى اشسىن، بارعان جەرىڭ باياندى بولسىن، قىزىم!» - دەپ، اتا-انالارى اق باتاسىن جاۋدىرىپ، قۇداي قوسقان قوساعى مەن اتا-ەنەسىنە اماناتتاپ تاپسىرىپ بەرەدى. ال ءبىز ءالى وڭى مەن سولىن تانىپ بىلمەگەن وسىناۋ بەيكۇنا سابيلەرىمىزدىڭ بۇلىڭعىر بولاشاعىن بىلە تۇرا، «توزاقتىڭ وتىنا» كوزىن جاۋدىرەتىپ وتىرىپ تىرىدەي يتەرە ساپ، «ساۋدا ساقال سيپاعانشا» دەگەندەي سىڭاي تانىتىپ، تۇك بولماعانداي قاراپ وتىراتىندىعىمىز ادامگەرشىلىككە جاتا ما؟! جوق! جوق! وسىلاي ەتكەندەردىڭ بارلىعىن قارعىس اتسىن! ءوزىنىڭ دە ادام ەكەنىنە، انادان تۋىلىپ، ۇرپاق ءوربىتىپ وتىرعانىنا قاراماستان، وسىنداي قاتىگەزدىككە جۇرەگى داۋالاعان «حايۋانداردىڭ» اللا جازاسىن بەرسىن! ارتىق كەتسەم اللا كەشەر، دەگەنمەن حايۋاننان بۇلاردىڭ نەسى كەم؟ بۇلاردى ادام دەيمىز بە، الدە حايۋان دەيمىز بە؟

قىرشىنىنان قيىلعاندار مەن قورلانعاندار

شەتەلدىكتەرگە ساتىلعان جەتىمدەرىمىزدىڭ ءسابي جۇرەگى مەن كولدەتكەن كوز جاستارى نە دەيدى؟ دەرەكتەردەن ءۇزىندى كەلتىرىپ كورەيىك...

1. قازاقستاننان 2004-جىلى بالا اسىراپ العان ا ق ش- تاعى ءبىر وتباسىنىڭ ازعىن ارەكەتى وتكەن جىلدىڭ اياعىندا عانا الەم جۇرتىن ءدۇر سىلكىندىردى. امەريكالىق وگەي اتا-انا دجوزەف پەن ليندا مەيوتتار سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان (پەتروپاۆل قالاسىنداعى بالالار ۇيىندە تاربيەلەنۋشى 8, 11 جاسار اعالى-قارىنداستاردى) اسىراپ الۋعا اكەتىپ، ولاردى ۇزاق ۋاقىت بويى سەكسۋالدىق قورلىقتا ۇستاعان. وسىنشاما جىلدار ىشىندە پەدوفيل مەيوتتار وتباسىنىڭ ايۋاندىق ازعىنداۋىنا ۇشىراعان ەكى جاسوسپىرىمنىڭ تاعدىرى ەشكىمدى قىزىقتىرماپتى. نە قازاقستاننىڭ ا ق ش- تاعى ەلشىلىگىنىڭ كونسۋلدىق قىزمەتىن دە، نە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىن دە. ەشكىمنەن قايران بولماعان سوڭ، پەتروپاۆل قالاسىنداعى بالالار ءۇيىنىڭ بۇرىنعى تاربيەلەنۋشىلەرى 2009-جىلى ا ق ش پوليتسياسىنا وزدەرىن اسىراپ العان اتا-انالارى زورلاعانىن ايتىپ، شاعىمدانعانىمەن، ول كەزدە ەرلى-زايىپتىلاردىڭ كىنالارى دالەلدەنبەگەن. ارادا 4 جىل وتكەننەن كەيىن عانا مەيوتتاردىڭ قىلمىستىق ارەكەتى اشكەرەلەندى. بۇكىل الەم كوز تىككەن سوت پروتسەسى اياقتالىپ، 50 جاستاعى دجوزەف مەيوتتىڭ اسىراندى قىزىن 8 جاسىنان باستاپ زورلاعانى 11 ەپيزود بويىنشا دالەلدەنىپ، وعان 20 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۋرالى ۇكىم شىقتى. ال ونىڭ ايەلى ليندا 13 جاستاعى جاسوسپىرىمدى زورلادى دەگەن ايىپپەن 22 جىلعا تەمىر تورعا توعىتىلدى. ون ءبىر جاسار اسىراندى بالاسىن زورلاپ جىنىستىق قاتىناسقا تارتقان ليندا كەيىننەن وگەي ۇلىنان بالا كوتەرگەنى دە سوتتىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىلارى بويىنشا انىقتالعان كورىنەدى. بۇل جانتۇرشىگەرلىك وقيعا شەتەلدىكتەرگە بالا بەرۋ ماسەلەسىنىڭ كۇڭگىرتتىگىن دالەلدەپ بەرگەندەي بولدى. ءبىراق، سولاي بولدى ەكەن دەپ، وعان الاڭداۋشىلىق تانىتىپ، باسى اۋىرىپ وتىرعان ۇكىمەت جوق!

2. وسىدان ءبىراز بۇرىن ا ق ش- تىڭ تەحاس شتاتىنداعى «ستار تەلەگرام» گازەتىندە امەريكالىق وتباسى اسىراپ العان قازاقستاندىق جەتكىنشەك تۋرالى جارىق كورگەن ماقالا جاعا ۇستاتقان ەدى. ماقالا اۆتورى اتا-انانىڭ ىستىق الاقانى مەن مەيىرىمىن امەريكالىق وتباسىنان ىزدەگەن ماقسات اتتى قاراكوزىمىزدىڭ وزىنە قول جۇمساعانىن وكىنىشپەن جازعان بولاتىن. شەتەلدىك گازەت وسى استارلى ءولىم جونىندە «بالا ءىش-قۇسادان قايتىس بولعان» دەلىنگەن قورىتىندى تۇجىرىم جاساعان.

3. سونداي-اق، ىلگەرىرەكتە امەريكادا جول كولىك اپاتىنان قازا تاپقان 5 جاسار ءاليا مەن 4 جاسار دجەيسونعا (جانىبەككە) امەريكاندىق اتا-انا ەمەس، قازاقى تاربيە عانا كەرەك بولعان شىعار. ءبىراق ءاليا مەن جانىبەك قازاقستاندا تۋىلعان سوڭ، اللا تاعالا ولارعا ءاۋ باستا مۇسىلمان بولۋدى جازدى عوي. ءبىراق ءبىز ولاردىڭ دا تاعدىرلارىن تالكەككە سالىپ، دىنىنەن ايىردىق. قانشالىقتى اللانىڭ قالاۋى بولار دەسەك تە، بۇل ەكى ءسابيدىڭ ولىمىنە دە ەش سەبەبىمىز جوق دەپ ايتا الماسپىز.

4. امەريكاندىقتار قازاقستاننان اسىراپ العان بالالارىن ينتەرنەت-بيرجادا ساتىپ جاتىر.

ا ق ش- تا وتباسىدان وتباسىعا عالامتور ارقىلى بەرىلەتىن «شەتەلدىك اسىراندى بالالار بيرجاسى» (قازاقستاننان بار) جۇمىس ىستەيدى دەپ حابارلادى «روسسييسكايا گازەتا» پورتالى. «eutersR اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى 18 اي بويى Yahoo Groups پەن Facebook الەۋمەتتىك جەلىلەرىنىڭ امەريكاندىق سەكتورىندا جانە وزدەرىنە ۇناماي قالعان اسىراندى بالالارىنان قۇتىلۋعا نيەتتى اسىراۋشى اتا-انالاردىڭ بىرنەشە ونلاين-توپشالارىندا جەكە جۋرناليستىك زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزگەن»، - دەلىنگەن rg.ru سايتىندا جاريالانعان ماقالادا. اتالعانداي، جالپىنىڭ كىرۋگە رۇقساتى جوق جابىق فورۋمداردا كەلەسىدەي مازمۇنداعى حابارلاندىرۋلار ىلىنگەن ەكەن: «ءبىز رەسەيدەن (نۇسقالار - قىتاي، قازاقستان، كامبودجادان...) قىز اسىراپ الدىق، الايدا، وكىنىشكە قاراي، ونىڭ بويىنان نيەۆرولوگيالىق ماسەلەلەردى (قۇشتارلىق جوقتىعى، اگرەسسيالىق مىنەز-قۇلىققا بەيىمشىلدىك سيندرومىن) انىقتادىق، ءوتىنىش، ونى ورنالاستىرۋعا كومەكتەسەڭىزدەرشى...» ماقالاعا سايكەس، Yahoo-داعى ءبىر عانا توپشانىڭ وسىنداي مازمۇنداعى 5029 حابارىن تەكسەرىپ جانە تالداپ شىققان جۋرناليستەر مىناداي قورىتىندىعا كەلگەن: - اڭگىمە تەك اسىراندى بالالاردىڭ باسقا وتباسىعا بەرىلۋىندە عانا ەمەس (زاڭسىز بولسا دا)، كەرىسىنشە اسىراپ الۋشىلاردىڭ «ىعىرىن شىعارعان» نەمەسە «ارتىق» بالالارىن تىكەلەي ساتۋعا كىرىسۋىندە بولىپ وتىر دەلىنگەن. «زەرتتەۋ قورىتىندىسى وسىنداي ساۋدا-ساتتىقتىڭ ءجيى قۇرباندارىنا اينالعان بالالاردىڭ رەسەي، ۋكراينا، قازاقستان، افريكا ەلدەرى مەن قىتايدان ەكەنىن انىقتاعان.

مىنە، بالاۋسا بالعىن ءسابي دەنەسىنىڭ جاتتىڭ قوينىندا جابىرلەنگەنىن، زورلانعاندا اراشا تۇسەر ەشكىمنىڭ بولماعانىنا قورلانعانىن ايتىپ، سوت الدىندا ەتەگى جاسقا تولىپ ەڭىرەپ تۇرعان قارشاداي قىزدىڭ كەلبەتىن، ادامدىق ارىڭىزبەن اقىلعا سالىپ، كوز الدىڭىزدا ەلەستەتىپ كورىڭىز! وسىلاردىڭ تاعدىرىن ويلاپ تورىققاندا، بۇلارعا قاراعاندا ەلىمىزدەگى جەتىمدەرىمىز تىم بولماعاندا ءوز ەلىندە عوي دەپ، الاساپىران كوڭىلىڭدى جۇباتقان بولادى ەكەنسىڭ. حوش! سونىمەن كەتكەنى كەتتى، كەتكەندەردىڭ تاعدىرىن اللاعا اماناتتاپ تاپسىردىق دەلىك. ال «ءتىرى تاۋاردىڭ» قارا تىزىمىنە ىلىگىپ كەتپەي، ەلدە قالعان جەتىمدەرىمىزدىڭ جاعدايىن تاپتىشتەمەي-اق، ولاردىڭ دا سانىنا ءبىر توقتالىپ وتەلىك.

سوڭعى ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەر نە دەيدى؟

رەسمي اقپاراتتارعا سۇيەنەر بولساق، رەسپۋبليكامىزدا بۇگىندە جەتىم بالالارعا ارنالعان 44 بالالار ءۇيى مەن 22 مەكتەپ-ينتەرنات بار كورىنەدى. رەسمي تىركەۋدە 75000 جەتىم بالا بار ەكەن. ولار 660 ينتەرنات ۇيىمدارىندا تاربيەلەنۋدە. ولاردىڭ ىشىندە: جالپى جانە ساناتوري تۇرىندەگى مەكتەپ-ينتەرناتتاردا - 37541 بالا، مۇقتاج بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە، مىنەز-قۇلقى ديەۆيانتتى بالالارعا ارنالعان مەكتەپ-ينتەرناتتاردا - 884 بالا، وتباسى ۇلگىسىندەگى بالالار ۇيلەرىندە 281 بالا تاربيەلەنۋدە. مەكتەپ جانىنداعى ينتەرناتتاردا - 15096 بالا، بالالار ۇيلەرى مەن جەتىم بالالارعا جانە اتا-انا قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا ارنالعان مەكتەپ-ينتەرناتتاردا - 12574 بالا، كەمتار بالالارعا ارنالعان تۇزەۋ مەكەمەلەرىندە 12599 بالا ەرەكشە تاربيەلەنۋ جاعدايلارىندا كورىنەدى.

ال جوعارىداعى شەتەلدىكتەرگە اسىراتتىق دەگەن جەلەۋمەن ساتىپ جىبەرگەن 9 مىڭداي ءسابيىمىزدى بىلاي قويعاندا، ەلىمىزدىڭ ءار وبلىس ورتالىقتارى مەن قالا-قالاشىقتارىنداعى، جەرتولەلەردى پانالاپ كۇن كورىپ جۇرگەن ءۇي-كۇيسىز قاڭعىباستار قاتارىنداعى بالالارىمىز قانشاما؟! تولىقتاي وتباسى بولسا دا، باستارىندا باسپانالارى جوقتىقتان، كۇنى ەرتەڭ-اق سول باياعى جەتىمدەردىڭ كەبىن كيۋگە ءازىر تۇرعاندارى قانشاما؟! نەگە؟ بۇل سۇراقتىڭ ناقتى جاۋابىن بۇگىنگى بيلىك باسىنداعى شەنەۋنىكتەر مەن حالقى ۇكىلەپ ءۇمىت ارتىپ سايلاعان دەپۋتاتتارىمىز بەرەتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەيىك.

دىنىمىزدە اپات

ەندى وسىعان بايلانىستى كوكەيدەگى وي-پىكىرلەرىمدى ورتاعا سالايىن. وسىلايشا جەتكىنشەك ۇرپاقتارىمىزدى ءار جىل سايىن مىڭداپ شەتەلدىكتەرگە تاراتىپ بەرەرلىكتەي قازاق ەلىنىڭ باسىنا نە كۇن تۋدى؟ «بۇدان دا جامان كۇنىمدە تويعا بارعانمىن» دەمەكشى، نە دەسەك تە، مەيلى حان، مەيلى قارا بولساق تا، بارلىعىمىز دا انادان تۋىلىپ، اق ءسۇتىن ەمىپ، مەيىر-ماحابباتىن كورىپ وستىك قوي.

ادام تاعدىرى قولدان جاساپ الاتىن ويىنشىق ەمەس. سول مىڭداعان جەتىمدەرىمىزدىڭ جەتىم قالۋىنا ولار كىنالى ەمەس. شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەلى تاستاندى، جەتىم، جەتىمەك اتانىپ، قولدان-قولعا ءوتىپ، اقىرى جەتىم بالالار ۇيىنە كەلگەلى عانا وزدەرىنە تۋا دا بۇيىرماعان انالىق مەيىرىمگە تولى ايالى الاقاننىڭ جىلۋىن سەزىنىپ، وزدەرىنىڭ تاربيەلەۋشىلەرىن اناسىنداي سەزىنىپ، وعان ابدەن باۋىر باسىپ شۇلدىرلەپ، «مامالاي» باستاعاندا كوزدەرىن جاۋدىرەتىپ وتىرىپ، ءتىلى دە، ءدىنى دە بولەك جات شەتەلدەن ءبىراق شىعاردىق.

قانداي قاتىگەزدىك، قانداي مەيىرىمسىزدىك دەسەڭىزشى؟! اۋرۋشاڭ، ءالجۋاز بالالاردى عانا شەتەلدىكتەردىڭ اسىراپ الۋىنا بەرگەنبىز دەپ بۇركەمەلەپ، اقتالۋدىڭ دا، جالتارۋدىڭ دا ەش ءجونى جوق. بۇگىنگى حالىق اقىماق ەمەس، سوناۋ مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان بىزدەن كەلىپ اۋرۋ-سىرقاۋ بالالاردى عانا تاڭداپ الاتىن ولار دا ەسالاڭدار ەمەس قوي. سولاردىڭ بويىندا قازاقتىڭ قانى، اتا-بابالارىمىزدىڭ ار-وجدانى، بيىك رۋحى بىرگە كەتتى. ءبىز ولارمەن بىرگە ءدىنىمىزدى دە، انا ءتىلىمىزدى دە ساتتىق. بۇگىندە (سىبايلاسىپ) جالعا بەرگەن جەرلەرىمىزدەگى شەتەلدىك الپاۋىتتاردى ەڭ بولماعاندا ەكولوگيامىزدى لاستاعانى ءۇشىن تارتىپكە كەلتىرە الماي وتىرىپ، ءار ەلگە توز-توز بولىپ كەتكەن سابيلەرىمىزدىڭ قۇقىن قورعايمىز دەگەنىمىزگە جول بولسىن دەگەننەن باسقا ايتارىمىز جوق.

قالايدا ادامدىق دەگەن ۇلى قاسيەتتى ۇمىتىپ، اياققا باسىپ، ەڭ سوراقى قاتىگەزدىككە بارىپ وتىرعانىمىزدى مويىنداپ، بۇل ارەكەتكە زاڭدى تۇردە ءبىرجولاتا تىيىم سالعانىمىز دۇرىس. قاراۋسىز، اسىراۋسىز قالسا دا، سول جەتىمدەر ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە بولسىن دەگەنىمە تىلەكتەس ادامدار ءۇن قوسادى دەپ سەنەمىن.

باعدال اقىن ۇلى،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

«قازاقستان زامان» گازەتى