قازاقستاننىڭ ىقپالى الەمدە كۇشەيىپ كەلەدى - قىتايدىڭ ق ر- داعى ەكس- ەلشىسى ياۋ پەيشەن
ول ءوز سۇحباتىندا فورۋمنان العان اسەرىمەن قاتار، ۇلى جىبەك جولىن جاڭعىرتۋ جوباسىنا قاتىستى پىكىر ءبولىسىپ، قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى بايلانىستارعا دا كەڭىنەن توقتالعان ەدى.
- تاياۋدا وتكەن 8 - استانا ەكونوميكالىق فورۋمىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
- بىردەن ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل جولى استانا ەكونوميكالىق فورۋمى الەمدە ورىن الىپ وتىرعان مۇلدەم بولەك جاعدايدا، ادامزات بالاسى الدىندا تۇرعان مۇلدەم بولەك سىن- قاتەرلەر مەن مىندەتتەر اياسىندا ءوتتى. وزدەرىڭىز دە بىلەتىندەي، قازىرگى ۋاقىتتا الەمدە وتە كۇردەلى ەكونوميكالىق ءارى ساياسي احۋال بەلەڭ الىپ تۇر. ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرى قيىن جاعدايدان ءالى دە بولسا ەس جيا الار ەمەس. اسىرەسە، مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى جەر شارىنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى ەكونوميكاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. بۇگىندە ونىڭ باعاسى اۋمالى- توكپەلى. ال بۇل الەمنىڭ باسىم بولىگىنىڭ ەكونوميكاسىنا، ونىڭ ىشىندە رەسەي مەن قازاقستانعا دا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە.
وسى رەتتە سىزدەردىڭ پرەزيدەنتتەرىڭىز دەر ۋاقىتىندا «نۇرلى جول» باعدارلاماسىن ۇسىندى. ول ءدال وسى قيىن جاعدايدان ەلدىڭ سىتىلىپ شىعۋىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز. بۇل ۋاقتىلى كوتەرىلگەن تۇجىرىمداما ءارى قازاقستان پرەزيدەنتى وڭىردەگى ءارى الەمدەگى احۋالدىڭ كۇردەلى ەكەندىگىن ناقتى ءبىلىپ وتىر.
ال وتكەن فورۋمعا توقتالار بولسام، ونىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى قاتىسۋشىلاردىڭ قاپەرىنە بىزدەردىڭ ۇلى جىبەك جولىن قايتا جاڭعىرتۋ باستامامىزدى جەتكىزۋ بولدى. ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز، ساياساتتانۋشىلارىمىز بەن باسشىلارىمىز وسىناۋ باستامانىڭ باستى مىندەتى مەملەكەتتەر اراسىنداعى تىعىز بايلانىستى، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى ورىستەتۋ ەكەندىگىن ءتۇسىنۋى قاجەت.
تاياۋدا مەن قىتايداعى تانىمال باسىلىمداردىڭ بىرىندە ارنايى ماقالا جاريالادىم. وندا جىبەك جولى جانە تەڭىز جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىن قۇرۋ ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدى داعدارىستى جاعدايدان شىعارادى، ال قىتايدى مۇنان دا قۋاتتى دەرجاۆاعا اينالدىرادى، دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن ەدىم.
جالپى، ءبىز بۇل فورۋمدا دوستارىمىز بەن ارىپتەستەرىمىزدىڭ قۇندى كەڭەستەرى مەن ۇسىنىستارىن ەستىدىك. تولىقتاي العاندا، بۇل ەكونوميكالىق فورۋم تانىمال حالىقارالىق سۇحبات الاڭىنا اينالدى.
- ۇلى جىبەك جولىن جاڭعىرتۋ باستاماسىن جۇزەگە اسىرۋ قانداي ساتىدا ءارى بۇل جوباداعى قازاقستاننىڭ ءرولى قانداي؟
- بۇل جوبادا قازىرگى زامانعى جىبەك جولىنىڭ باعدارى تولىق كورسەتىلگەن. ءبىرى قازاقستان، رەسەي ارقىلى بالتىق تەڭىزىنە شىعاراتىن بولسا، ەكىنشىسى قازاقستان ارقىلى باتىسقا، جەرورتا تەڭىزىنە جول اشادى. وسىناۋ ەكى قۇرلىقارالىق باعدار قازاقستان اۋماعى ارقىلى وتەدى. ەلدەرىڭىزدى بۇل جولدىڭ «مويىنى» دەسەك تە بولادى. ال مويىن قايدا بۇرىلسا، باس تا سولاي قالاي بۇرىلاتىندىعى تۇسىنىكتى جايت. ياعني، بۇل جوبادا سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزدىڭ گەوگرافيالىق باسىمدىعى مول. ونىڭ قالاي جۇزەگە اسىرىلاتىندىعى قىتاي، قازاقستان جانە باسقا دا ەلدەردىڭ ىنتىماقتاستىعىنا بايلانىستى. دەگەنمەن، ءالى كۇنگە بۇل جوبانىڭ تيىمدىلىگىن تۇسىنبەي جۇرگەندەر دە بار. باسشىلار جوبا پايداسىن ءتۇسىنىپ وتىر، ال ونىڭ تيىمدىلىگىن ەندى جالپى بۇقاراعا جەتكىزۋ قاجەت.
- بۇل جوبانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا قارسىلىق تانىتۋشىلاردىڭ قىتايدا بولعانى ما؟
- مەن ولاردى قارسىلىق تانىتۋشىلار دەپ ايتپاس ەدىم. ءبىراق، بۇل جوبانىڭ تابىستى جۇزەگە اسىرىلاتىندىعىنا سەنىمسىزدىكپەن قارايتىن ادامدار بار. وسىناۋ الىپ جوباعا قاتىستى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتىنەن پەسسيميستىك سارىنداعى كوپتەگەن ماتەريالداردى وقىدىم. دەگەنمەن، مەن ونى ءۇستىرت باعالاۋ دەپ بىلەمىن. ەگەر ادامدار بۇل باستاما يدەياسىنا تەرەڭدەي بويلاپ، دۇرىس باعامداي السا، ولاردىڭ پەسسيميستىك ويلارى وپتيميستىك كوزقاراسقا اينالار ەدى.
- ەلدەرىمىز اراسىنداعى ءوزارا قارىم- قاتىناستىڭ بۇگىنگى دەڭگەيىن قالاي باعالايسىز؟
- بۇگىنگى بايلانىستار وتە جوعارى دەڭگەيدە. ويتكەنى، ساياسي تۇرعىدا ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ اراسىندا ەشقانداي كەلىسپەۋشىلىك جانە كوزقاراس قاراما- قايشىلىعى جوق. ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىققا نەگىزدەلگەن ءوزارا سەنىم، ءوزارا سىيلاستىق ورىن الىپ وتىر.
ماسەلەن، وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ءبىزدىڭ پرەمەر لي كىشياڭ قازاقستانعا تابىستى ساپارلاپ، 22 تارماقتان تۇراتىن قۇجاتقا قول قويىلدى. اتالعان قۇجاتتىڭ نەگىزگى مازمۇنى ەلدەرىمىز اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋگە باعىتتالعان. ياعني، تەك قانا ەنەرگەتيكادا عانا ەمەس، باسقا دا سالالاردا بايلانىستاردى جانداندىرۋدى كوزدەيدى. قازىردىڭ وزىندە وڭ ناتيجەلەر بار.
تاياۋدا سىزدەردىڭ پرەزيدەنتتەرىڭىز سايلاۋدا جەڭىسكە جەتىپ، ءوز قىزمەتىن جالعاستىردى. بۇل تەك سىزدەر ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بىزدەر ءۇشىن دە زور وقيعا بولدى. ءبىز تۇراقتىلىقتى ساقتاپ، ەل دامۋىن ودان ارى ورىستەتۋگە دەن قويعان قازاقستان حالقىنىڭ تاڭداۋىن قولدايمىز.
مەنىڭشە، قىتاي مەن قازاقستان اراسىندا ەكونوميكالىق ءھام گۋمانيتارلىق قارىم- قاتىناستاردى ايتارلىقتاي زور ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلدى. بىزدەرگە ەكونوميكالىق سالامەن قاتار ءبىرشاما السىزدەۋ دامىپ كەلە جاتقان مادەني- گۋمانيتارلىق قارىم- قاتىناستارعا باسا ءمان بەرگەن دۇرىس. قازىرگى ۋاقىتتا زەينەتكە شىقسام دا قازاقستاننىڭ دامۋ جولىن نازاردان تىس قالدىرىپ وتىرعان جوقپىن. سىزدەردىڭ مەملەكەتتەرىڭىز شىن ماندە وڭىردەگى ەكونوميكالىق دامۋ جونىنەن كوشباسشى ەلگە اينالعان. سىزدەردىڭ پرەزيدەنتتەرىڭىز مۇنداي مارتەبەنى ودان ارى نىعايتا تۇسۋگە بارىن سالادى. بۇل وتە دۇرىس ءارى كورشى ەلدەردىڭ بارلىعىنا ۇلگى- ونەگە بولماق.
- ەلباسىمىزدىڭ الەمنىڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋ باستاماسىن قالاي باعالايسىز جانە قازاقستاننىڭ بۇل جولداعى الەۋەتى قانداي؟
- بۇل ماسەلەگە قاتىستى وسىعان دەيىن بەيجىڭدە سان مارتە پىكىر بىلدىرگەن ەدىم. بىرىنشىدەن، قازاقستاندا تۇراقتى دامۋى ءۇشىن مىعىم ساياسي نەگىز قالىپتاسقان. الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق تا وتە ماڭىزدى. ەگەر تۇراقتىلىق بولماسا، ونىڭ سوڭى نەگە اپارىپ سوعارىن ءبارى دە بىلەدى. بىزدە، قىتايدا الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق مەملەكەتتىڭ ودان ارى دامۋىنىڭ نەگىزى، دەيدى. بۇل - اكسيوما. سىزدەردە الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق بار ءارى ونى ودان ارى جالعاستىرۋ قاجەت.
ەكىنشىدەن، بۇعان دەيىن اتاپ وتكەنىمدەي، قازاقستان وڭىردە ەكونوميكالىق دامۋ كورسەتكىشى بويىنشا كوشباسشى ەلگە اينالدى. بۇعان قوسا، قازاقستاننىڭ ىقپالى تەك وڭىردە عانا ەمەس الەمدە دە كۇشەيىپ كەلەدى. بۇگىندە سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزدى تەك قانا قىتاي ەمەس، بۇكىل الەم بىلەدى. وتكەن جىلى قازاقستاننىڭ جان باسىنا شاققانداعى جالپى ىشكى ءونىمى 14 مىڭ دوللاردى قۇرادى. ال بىزدە بۇل كورسەتكىش وسىنىڭ تەڭ جارتىسىن عانا قۇرايدى.
ەلدەرىڭىزدىڭ وسىناۋ دامۋ دەڭگەيى العا قويعان ماقساتتارعا ناقتى نەگىز بولا الادى. مەنىڭ بىلۋىمشە، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بارلىعى دا تۇراقتىلىققا ۇمتىلادى. ال بۇل دا دامۋ ءۇشىن سىرتقى فاكتور بولا الادى. ويتكەنى، سىزدەر دە، بىزدەر دە كورشى ەلدەرمەن قارىم- قاتىناسىمىزدى دۇرىس جولعا قويۋعا تىرىسامىز. ەگەر داۋ- داماي نە بولماسا كوزقاراس قاراما- قايشىلىعى تۋىندايتىن بولسا، وندا جۇدىرىققا ەمەس اقىلعا جۇگىنگەن ورىندى. ءبىز تەكە- تىرەستى قالامايمىز. قىتاي مەن قازاقستان قارىم- قاتىناسىنىڭ بولاشاعى جارقىن بولارىنا سەنىمىم مول.
- ءسىزدىڭ قازاقستاندا ەلشى بولعانىڭىزدى بىلەمىز. سول كەزەڭدە ەلىمىزدەن العان اسەرىڭىزبەن بولىسسەڭىز.
- مەنىڭ قازاقستاننان كەتكەنىمە 10 جىلدان استى. ءبىراق، ەلدەرىڭىز ءالى كۇنگە جادىمدا ساقتالعان. ءوزىمنىڭ ارىپتەستەرىمە قازاقستاننىڭ جەر اۋماعى ۇلكەن مەملەكەت ەكەندىگىن ءارى ونىمەن وتە جاقسى قارىم- قاتىناس ورناتۋ قاجەتتىگىن ءجيى ايتىپ وتىرامىن. قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى دوستىقتىڭ تاريحي تامىرى تەرەڭدە. وسىدان 2 مىڭ جىل بۇرىن حان ديناستياسىنىڭ يمپەراتورى سىزدەردىڭ اتا- بالالارىڭىزبەن تىعىز بايلانىس ورناتقان. ءدال وسى ديناستيانىڭ 2 حانشايىمى ءۇيسىن مەملەكەتى بيلەۋشىلەرىنە ۇزاتىلعان. قازىرگى ۋاقىتتا بىزدە وسى تاريحي وقيعاعا بايلانىستى فيلم تۇسىرىلۋدە. بۇل اڭىز ەمەس، تاريحي قۇجاتتاردا تايعا تاڭبا باسىلعانداي جازىلعان انىق دەرەك. ولار ءالى كۇنى مۇراعاتتا ساقتاۋلى.
ول قۇجاتتاردا ۇيسىندەرگە ۇزاتىلعان حانشايىمداردىڭ قالاي ءومىر سۇرگەنى، ەكى مەملەكەت اراسىنداعى قارىم- قاتىناستىڭ قالاي قالىپتاسقانى كەڭىنەن باياندالعان. سوندىقتان دا قازىرگى ءبىزدىڭ ءتوراعامىز قازاقستانمەن دوستىق بايلانىستى وتە جوعارى باعالايدى. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك جۇيەلەرىمىزدە ايىرماشىلىق بولۋى مۇمكىن. ءبىراق، بۇل ءبىزدىڭ قارىم- قاتىناسىمىزدىڭ دامۋىنا بوگەت بولا المايدى. بىزدە ەلدى ءبىر پارتيا باسقارادى. ال سىزدەردە «نۇر وتان» پارتياسى بار. ءبىراق، باسقا دا پارتيالار سايلاۋعا تۇسە الادى. ءبىز قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ باسقارۋ جۇيەسى تاجىريبەسىن زەردەلەۋدەمىز.
سىزدەردىڭ پرەزيدەنتتەرىڭىزدىڭ ەلدى باسقارۋدىڭ وزىندىك جۇيەسى بار. مەن قىتايدا تىلشىلەردىڭ ساۋالىنا جاۋاپ بەرگەن كەزىمدە ەلباسىلارىڭىزدىڭ ايتقان سوزدەرىن ءجيى مىسالعا كەلتىرىپ وتىرامىن. مۇنداي باسشى - وتانىنىڭ ماقتانىشى، حالقىنىڭ جان- جۇرەگى. ول - تاماشا ستراتەگ، سوندىقتان قازاقستان حالقىن الدىنا زور ماقساتتار قويعان داڭعىل جولعا ءتۇسىرىپ وتىر. ەلباسىلارىڭىزدىڭ تاجىريبەسى مەن قۇندى ەڭبەك ناتيجەلەرىن زەردەلەۋ قاجەت.
- سۇحباتتارىڭىزدىڭ بىرىندە قازاق ادەبيەتىن جاقسى كورەتىنىڭىزدى ايتىپ ەدىڭىز. سۇيىكتى اۆتورىڭىز بار ما؟
- مەن قازاق ادەبيەتىن وقىدىم. ءبىراق، كوپ ەمەس. نەگىزىنەن ۇلى اقىندارىڭىز ابايدىڭ شىعارماشىلىعىمەن جەتە تانىسپىن. قىتايدا، اسىرەسە، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە ونىڭ مۇراسىن تىڭعىلىقتى زەردەلەيدى. مۇنان بولەك، سىزدەردىڭ پرەزيدەنتتەرىڭىزدىڭ كوپتەگەن ەڭبەگىن وقىپ شىقتىم. ولاردا قازاق حالقىنىڭ مىنەز- قۇلقى مەن تابيعاتى شىنايى سۋرەتتەلگەن. بۇل ەڭبەكتەر مەنىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتىمە كوپ كومەگىن تيگىزدى. سونىمەن قاتار دوسىم، تانىمال ديپلومات قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ ەڭبەكتەرىمەن دە تانىسپىن. ول «ەڭسەرۋ. ديپلوماتيالىق وچەركتەر» دەپ اتالاتىن وتە قۇندى كىتاپ جازعان بولاتىن. ونىڭ العى ءسوزىن مەن جازعان ەدىم. ارينە، قازاق ادەبيەتىمەن جەتە تانىسقىم كەلەدى. وكىنىشكە وراي، جۇمىس كەستەمنىڭ تىعىز بولۋىنا بايلانىستى وعان ەش مۇمكىنشىلىگىم بولماي ءجۇر.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اۆتور: مارلان جيەمباي