قازاق حاندىعىنىڭ زاڭدىق نەگىزىنىڭ قالانۋى

استانا. قازاقپارات - تاريح -  وتكەننەن ساباق، كەلەشەككە ونەگە دەسەك، قوعام دا، ادام دا تاريحپەن تاربيەلەنەدى. تاريح تاعىلىمدارىن دۇرىس زەردەلەمەي قوعامنىڭ العا جىلجۋى مۇمكىن ەمەستىگىن ەلباسى سان مارتە ايتىپ كەلەدى.

 وتكەن جىلدىڭ قازان ايىندا استانادا وتكەن جيىن بارىسىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەلىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى ماڭىزدى ماسەلەگە توقتالدى. وندا «قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحى كەرەي مەن جانىبەك حاندىق قۇرعان كەزەڭنەن باستالادى»، دەي كەلە، 2015 -جىلى ەلىمىز قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ 550 -جىلدىعىن اتاپ وتەتىنىن ايتتى. بۇل دەگەنىمىز، اتالمىش وقيعانىڭ ماڭىزدىلىعىن ايقىن كورسەتسە كەرەك. سەبەبى، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جاڭا الەۋمەتتىك- ساياسي جانە ەكونوميكالىق وزگەرىستەر قازاقستان حالقىنىڭ ساناسىن وزگەرتتى. ياعني، ۇلتتىق سانا- سەزىم، ال سونىمەن بىرگە، وتانىمىزدىڭ شىنشىل دا اقيقاتتى عانا ايتاتىن تاريحىنا دەگەن ىنتا- ىقىلاس تا قاۋىرت ءوستى. وسىنداي جاعدايلاردا قازاق تاريحىن قالپىنا كەلتىرۋ حالىقتىڭ تاريحي زەردەسىن قايتا تۇلەتۋدىڭ نەگىزى، ۇلتتىق بىرلىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ، ازاماتتىلىق پەن ەلدى قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى -  بۇل ساياسي ءمانى بار وقيعا. بۇل ⅩⅣ- ⅩⅤ عاسىرلاردا قازاق ەلى اۋماعىندا وتكەن ەتنيكالىق- ساياسي جانە الەۋمەتتىك- مادەني ۇدەرىستەردىڭ زاڭدى قورىتىندىسى بولدى. سوندىقتان ب. ز. د. Ⅶعاسىردان باستاۋ الاتىن ساق، ودان كەيىنگى كەزەڭدەردەگى ءۇيسىن، عۇن، قاڭلى،VІ-ХІІ
عاسىرلارداعى تۇركى قاعاناتتارى، موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىنگى كەزەڭدەر جالعاسىپ كەتە بەرەدى. سان عاسىرلار بويى وتارلىق ەزگىدە بولىپ كەلگەن قازاق ەلىنىڭ ەگەمەندىككە قول جەتكىزۋى ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىن وبەكتيۆتىلىك شىندىق تۇرعىسىنان زەردەلەۋگە مۇمكىندىك تۋعىزدى. اسىرەسە، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى تاريحىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەپ، ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى كوشپەندىلەردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان باي مەملەكەتتىلىك ءداستۇرى جانە ءداستۇرلى زاڭدى- قۇقىق ەسكەرتكىشى بولعاندىعىن، سول نەگىزدە ولاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتكە قوسقان وزىندىك ۇلەسىن انىقتاۋ وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. سوندىقتان زاڭگەر رەتىندە قازاق حاندىعىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى بارىسىندا مەملەكەتتى ساياسي- اكىمشىلىك تۇرعىدا رەتتەپ وتىرۋ ءۇشىن جاسالعان قازاق قوعامىنىڭ زاڭدىق نەگىزى تۋرالى ماسەلەگە كوڭىل اۋدارعاندى دۇرىس دەپ سانادىم.

 قازاق حاندىعىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى، حالقىنىڭ شىعۋ تەگىمەن جانە قالىپتاسۋىمەن تىعىز بايلانىستى. سونىمەن قاتار، مەملەكەت اۋماعىن مەكەندەگەن حالىقتىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىن، ادەت- عۇرىپ زاڭدارىن ءار قىرىنان قاراستىرىپ، ەگجەي- تەگجەيلى زەرتتەمەيىنشە، قازاق مەملەكەتىنىڭ باستى تاريحي كەزەڭدەرىن، ەۆوليۋتسياسى مەن داعدارىسقا ۇشىراۋىن كوز الدىمىزعا كەلتىرە المايمىز. سول سەبەپتى، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى زاڭدى- قۇقىق ەسكەرتكىشىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، قاسىم، ەسىم جانە تاۋكە حاندار تۇسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي تاريحىمەن بايلانىستىرا قاراستىرۋ اسا ماڭىزعا يە. مەملەكەتتىك ءداستۇر دەگەنىمىز ءبىر مەملەكەتتىڭ ەكىنشىسىنە اۋىسىپ وتىراتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ ءپرينتسپى مەن كومپونەنتتەرىنىڭ جالپى جانە ماڭىزدى بەلگىلەرىنىڭ تاريحي- گەنەتيكالىق ساباقتاستىعى بولىپ تابىلادى. ەۋرازيا كەڭىستىگىندە، ونىڭ ىشىندە، قازاقستان اۋماعىندا ەرتە جانە ورتا عاسىرلاردا پايدا بولىپ، ءبىرىن- ءبىرى اۋىستىرىپ وتىرعان مەملەكەتىمىزدىڭ قوعامدىق قۇرىلىسى، ينستيتۋتتارى، ت. ب. بەلگىلەرىنىڭ كوپ جاعدايدا ءوزارا ۇقساستىعى نە قايتالاپ وتىرۋى وسى تاريحي ءداستۇردىڭ ايقىن دالەلى بولىپ تابىلادى. جوعارىدا اتالعان قازاقتىڭ اتاقتى حاندارى وزدەرى بيلىك قۇرعان كەزەڭدەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، سوناۋ شىڭعىس حان زامانىندا جاسالعان «ۇلى جاساق» زاڭىن باسشىلىققا العانىمەن، وعان تەك زامان تالابىنا ساي، سوعان جاۋاپ بەرە الاتىنداي ەتىپ وزگەرىستەر ەنگىزگەن. بىرنەشە مىڭ جىل بويى ەۋرازيا كوشپەلىلەرىنىڭ ناق ورتاسىندا الاش تۋىنىڭ استىندا بولعان قازاق رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ ءوز بەتىمەن مەملەكەت قۇرعان ۋاقىتى ⅩⅤ عاسىردىڭ ورتاسى ەكەندىگى بەلگىلى. كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ كەزىندە مەملەكەتتىلىك يدەياسىنىڭ ومىرشەڭدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن قازاق رۋلارى، جانىبەك بالاسى قاسىم حان كەزىندە دە ءوز جالعاسىن تاپتى. ياعني، مەملەكەتتى نىعايتۋ، زاڭ ەرەجەلەرىن ءبىر قالىپقا نەمەسە ءبىر نەگىزگە كەلتىرۋ، ىشكى جانە سىرتقى ساياسي احۋالعا زاڭداردى ىڭعايلاۋ ماسەلەلەلەرى بولاتىن.

الەمدەگى كەز كەلگەن ەلدى الىپ قارايتىن بولساق، ىشكى جانە سىرتقى ساياسي جۇيەنى رەتتەپ وتىراتىن زاڭدىق جۇيەسى بولدى. مىسالى، تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، ەجەلگى ۆاۆيلونداعى «حاممۋراپي زاڭى» ، ەجەلگى ريمدەگى « ХІІ تابليتسالار زاڭى» ، وسمان يمپەرياسىنداعى «كانۋن- نامە» زاڭدارى، ورتا عاسىرلارداعى ەۋروپالىق فەودالدىق مەملەكەتتەرگە ءتان «سالي شىندىعى» ، ت. ب. سول سياقتى كوشپەلىلەر تاريحىندا شىڭعىس حان شىعارعان «ياسسا» («جاساق» ) زاڭى. وسى زاڭداردىڭ بارلىعى، ناق سول مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ قوعامدىق قاتىناسىن رەتتەۋشى كۇش بولدى. البەتتە، مۇنىڭ نەگىزگى مازمۇنى، ءتۇپ- توركىنى ادەپ- عۇرىپقا بارىپ تىرەلەتىنى بەلگىلى. XVI عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە قازاق اتىن جەر جۇزىنە جەتكىزگەن قاسىم حان ەسىمى قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساناسىندا ماڭگى ورىن الىپ، جارتى مىڭ جىلدان اسا ساقتالىپ كەلە جاتىر. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» -  وسىنىڭ كۋاسى. «قاسقا جول» ، دەپ اتالاتىن زاڭ، قازاق اراسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان ادەت- عۇرىپ ەرەجەلەرى نەگىزىندە قاسىم حان تۇسىندا جاسالعان. ونىڭ جاسالۋىنا سەبەپ بولعان جاعدايلار مىنالار: قاسىم حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا كەرەي، جانىبەك جانە بۇرىندىق حاندار كەزىندەگى قازاق قوعامى اناعۇرلىم جوعارى ساتىعا كوتەرىلدى؛ قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسى تولىعىمەن بىرىكتىرىلدى؛ حاندىق بيلىك ەتنيكالىق تەرريتورياعا تولىق تاراپ، ءرولى ارتتى؛ قازاق حاندىعىنىڭ جاڭا قالىپتاسقان جاعدايىنا بۇرىنعى ادەت- عۇرىپ زاڭى ساي كەلمەيدى. مىنە، وسى اتالعان سەبەپتەر «قاسقا جولدى» دۇنيەگە اكەلەدى. بۇل زاڭنىڭ جازباشا ءماتىنى بولماسا دا قازاق ەسىندە زاڭ اتىنىڭ جارتى مىڭ جىل بويى ساقتالۋى «قاسقا جولدىڭ» قازاققا وتە قونىمدى، قوعامدىق قاتىناستارعا ۇيلەسىمدى بولعانىن كورسەتسە كەرەك. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» ءبىر عاسىرداي ءوز قىزمەتىن اتقارعان سوڭ، ءتيىستى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، ەسىم حان بيلىك قۇرعان (1598-1645 ج ج. ) تۇستا «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەپ اتالعان زاڭدىق جۇيە ومىرگە كەلدى. اتالعان ەكى زاڭ جۇيەسى ەش وزگەرىسسىز ХVІІ عاسىردىڭ اياعىنان І ХVІІ عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قازاق جۇرتىنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتتى. ال تاۋكە حان (1680-1718 ج ج. ) بيلىك قۇرعان كەزدەگى تاريحي جاعدايدىڭ قاجەتسىنۋىنەن جەسىر داۋى مەن قۇن داۋى تۋىنداپ ەكى تاراۋ دۇنيەگە كەلدى. بۇرىنعى بەس ۇلكەن تاراۋعا وسى ەكى تاراۋ قوسىلىپ، «جەتى جارعى» جاسالدى. قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولى» ، ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولى» ، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» زاڭدارىن قاستەرلەپ، باسشىلىققا العان اتا- بابالارىمىز قازاق ەلىندە سان عاسىرلار بويى سوتسىز، رۋ- ۇلىسارالىق قاتىناستاردى پاراساتقا جۇگىنىپ ءادىل ءارى تۋرا جولمەن رەتتەدى. ەل ىشىندە تاتۋلىق پەن بەيبىت ءومىردى قامتاماسىز ەتتى. بۇل ىستە يسلام ءدىنىنىڭ دە ۇلكەن ۇلەسى بولعاندىعى شىندىق. اتا- بابالارىمىز ايتقان «تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى، التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى» دەگەن ناقىل ءسوزى بۇگىنگى كۇنى دە ءوز ماڭىزىن جوعالتقان جوق. قازاق حاندارى ەل باسقارۋدا زاڭدىق نەگىز جاساي وتىرىپ، ەلدىڭ بىرلىگىن، تاتۋلىعىن ءبىرىنشى كەزەككە قويدى. ولاردىڭ ەل باسقارۋداعى سارا جولىن ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ كورەگەندىكپەن جالعاستىرۋدا. 

ۇلىتاۋ تورىندەگى سۇحباتىندا: «ءبىز ءوز تاريحىمىزدى جاڭادان يگەرىپ، ءبىلىپ جاتقان ەلمىز. قازاقتىڭ تاريحى وتە باي. ونى ءبىلۋىمىز كەرەك، قولعا الىپ تا ءجۇرمىز. تاريح جىلى دەگەن جىلدى جاريالادىق. دۇنيە جۇزىنەن -  قىتايدان، يراننان قازاق تاريحىنىڭ جازبا جادىگەرلەرىن جينادىق. قازاقتىڭ كوپ دۇنيەلەرى اتادان بالاعا اۋىزەكى تۇردە بەرىلىپ كەلگەن. ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز، قازاق جۇرتىنىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇنداردان كەيىن كوك تۇرىكتەرگە جالعاسادى. ودان كەيىن التىن وردا ورنىعادى. ءسويتىپ، حاندىق داۋىرگە ۇلاسىپ، كەيىن بىرتىندەپ تاۋەلسىزدىككە كەلىپ تىرەلەدى. وسىنداي ۇلكەن تاريحىمىز بار. جاستارىمىز مۇنى ءبىلۋى كەرەك. ءبىز كەشە عانا پايدا بولعان حالىق ەمەسپىز» ، دەسە «نۇرلى جول -  بولاشاققا باستار جول» اتتى جولداۋىندا: «وتكەن تاريحىمىزعا تاعزىم دا، بۇگىنگى باقىتىمىزعا ماقتانىش تا، گۇلدەنگەن كەلەشەككە سەنىم دە «ماڭگىلىك ەل» دەگەن قۇدىرەتتى ۇعىمعا سىيىپ تۇر. «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ باستاۋى تىم تەرەڭدە جاتىر. وسىدان 13 عاسىر بۇرىن تونىكوك ابىز «تۇركى جۇرتىنىڭ مۇراتى -  ماڭگىلىك ەل» دەپ وسيەت قالدىرعان. بۇل ءبىزدىڭ جالپىۇلتتىق يدەيامىز مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تامىرى سياقتى كونە تاريحتان الاتىنىن كورسەتەدى» ، -  دەپ تاريحقا تەرەڭ ۇڭىلەدى.

ەلباسىنىڭ تاريحقا دەگەن قۇرمەتىن باعالاي وتىرىپ، ۇلتتىق تاريحىمىزدى جاستارعا تانىتىپ، ونى دارىپتەۋ جولىندا ءبىر كىسىدەي ەڭبەك ەتسەك، ەلىمىز مىزعىماس مەملەكەتكە اينالاتىنى ءسوزسىز. تاريح وتكەن ءومىردى ءسوز ەتكەنىمەن بۇگىنگى جانە بولاشاققا قىزمەت ەتەتىنى اقيقات.

 ءابدىماناپ بەكتۇرعانوۆ، ءى. جانسۇگىروۆ اتىنداعى جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ۇ ع ا كوررەسپوندەنت- مۇشەسى.

«ەگەمەن قازاقستان»