قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر قامتىلعان قۇندى ەڭبەك جارىق كوردى
ول نەگىزىنەن مۇراعات قۇجاتتارى ءتۇپنۇسقاسىنىڭ كوشىرمەسىنەن قۇرالعان. قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ حاتتارى شاعاتاي، وسمان- تۇرىك، ءمانجۋر، قىتاي، ويرات جانە ورتاازيالىق پارسى تىلدەرىنەن اۋدارىلعان. قازاق حاندارى تۋرالى بيبليوگرافيالىق زەرتتەۋلەر مەن تۇسىنىكتەمەلەردىڭ جانە كىتاپتىڭ قۇراستىرۋشىسى ءارى جاۋاپتى رەداكتورى قازاقستاندىق عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى يرينا ۆيكتوروۆنا ەروفەيەۆا. نەگە بۇل ەڭبەك ءبىز ءۇشىن وتە قۇندى دۇنيە بولىپ سانالادى؟ ويتكەنى، مۇنداعى ماتەريالدار ون التى جىل بويى رەسەي مەملەكەتتىك مۇراعاتتارىنان، قالماق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۇراعاتىنان جانە ىستامبۇل مەن بەيجىڭنىڭ تاريحي مۇراعاتتارىنان، ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراعاتىنان جيناقتالعان. ي. ۆ. ەروفەيەۆانىڭ ۇزاق جىلدار بويى تىرنەكتەپ جيعان تاريحي ماڭىزى زور ماتەريالدارىن جوعارى باعالاعان «ابدي كومپاني» ا ق- تىڭ پرەزيدەنتى، بەلگىلى مەتسەنات ابديبەك بيمەنديەۆ كىتاپتى باسىپ شىعارۋعا قارجىلاي قولداۋ كورسەتىپ قانا قويماي، كومپانيانىڭ باسپا ءبولىمىنىڭ عىلىمي رەداكتورى قانات وسكەنبايمەن بىرگە مۇنى باسپاعا دايىنداپ بەرۋگە دە تىكەلەي اتسالىستى.
ەكى تومدىق كىتاپتىڭ مازمۇنىندا 26 قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ حاتتارى ءتۇپنۇسقا نەگىزىندە جاريالانعان. حرونولوگيالىق حاتتاردىڭ ءبارى دە 1675 - 1821 -جىلدار ارالىعىن قامتيدى. حاتتاردىڭ كوپشىلىگى العاش جاريالانىپ وتىر. ايتا كەتەرلىگى، قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ حاتتارى مۇنداي كىتاپ بولىپ بۇرىن جارىق كورمەگەن دەسەك، ال مۇندا قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ جالپى 811 حاتى جيناققا ەنگىزىلگەن. 560 حات تولىق جانە ءىشىنارا اۋدارىلعان نۇسقاسىندا، 250 حات فاكسيميلدىك كوشىرمەسىمەن قوسا، شىعىس حالىقتارى تىلدەرىنەن ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ بەرىلگەن. حاتتاردىڭ نەگىزگى بولىگى سول كەزەڭدەگى رەسەيلىك اۋدارماشىلاردىڭ كومەگىمەن ورىس تىلىندە دايىندالعان. ال وزگە قۇجاتتار ءتۇپنۇسقاسىنىڭ ورفوگرافيالىق جانە ستيليستيكالىق ەرەكشەلىكتەرى ساقتالا وتىرىپ، ورىس ءتىلى گرامماتيكاسىنىڭ قازىرگى نورمالارىنا ساي اۋدارىلعان. حاتتارداعى ەسىمدەر مەن الەۋمەتتىك تەرميندەر، ەتنيكالىق جانە گەوگرافيالىق اتاۋلار ءتۇپنۇسقاداعىدان وزگەرتىلمەگەن. دالا داستۇرىندەگى جازبا قۇجاتتاردىڭ مازمۇنىندا اراب، پارسى، تۇرىك، موڭعول تىلدەرىندەگى سوزدەر كوپتەپ كەزدەسەدى.
دالا بيلەۋشىلەرىنىڭ حاتتارىنداعى جازىلعان ماسەلەلەر سول داۋىردەگى كوشپەلى قازاق ءومىرىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس- تىرشىلىگىنەن تولىق ماعلۇماتتار بەرەدى. سونداي- اق، سىرتقى ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناستاردى رەتتەۋ ماقساتىنداعى اتقارىلعان تاريحي ءىس- قيمىلداردىڭ كورىنىسى دە ەپيستوليارلىق قۇجاتتاردىڭ نەگىزىنە ارقاۋ بولعان. سوندىقتان، قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ حاتتارى ХVІІ-ХVІІІ-ХІХ عاسىرلارداعى قازاق مادەنيەتىنەن، تاريحىنان، ساياساتىنان تولىق اقپارات بەرەدى دەپ ايتۋعا بولادى. قۇندى ماتەريالدار قازاق حاندىعىنىڭ ەتنيكالىق بايلانىستارىنان، الەۋمەتتىك تۇرمىسىنان جانە كۇردەلى تاريحي وقيعالاردان دا تيتۋلدىق مالىمەتتەر بەرەدى. كىتاپ بىرەگەي تاريحي دەرەكتەرىمەن قۇندى. الايدا، ەپيستوليارلىق حاتتار ءتۇپنۇسقادان قولعا تيگەنىمەن، ورتاازيالىق كوشپەندىلەردىڭ ءومىرىن كەزەڭ- كەزەڭىمەن زەرتتەۋدى تاريحشىلاردىڭ موينىنا جۇكتەپ وتىر. تاريحي مول مۇرانىڭ عىلىمي بيىكتەرگە جەتەلەيتىن سۇرلەۋىن سالىپ بەرگەن عالىم ي. ۆ. ەروفەيەۆانىڭ ۇشان- تەڭىز ەڭبەگى باعالى جەتىستىكتەرگە باستايتىنىنا كۇمان جوق. قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ حاتتارىن شاعاتاي، پارسى، وسمان تۇرىك تىلدەرىنەن الماتىداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ت. بەيسەمبيەۆ، ويرات ادەبي تىلىنەن سانكت- پەتەربۋرگ شىعىس جازبالارى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ن. ياحونتوۆا، مانچجۋر تىلىنەن وسى ينستيتۋتتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ت. پان، قىتاي تىلىنەن قازاقستاندىق شىعىستانۋشى عالىم ك. حافيزوۆا تۇسىنىكتەمەلىك اۋدارمالار جاساعان. سونىمەن بىرگە قازاقستاندىق عالىمدار ە. ۋسمانوۆا، م. قوجا، ا. روگوجينسكي باعالى دۇنيەنىڭ جارىققا شىعۋىنا بارىنشا اتسالىستى.
يرينا ەروفەيەۆانىڭ عىلىمي ساراپتاماسىنان وتكەن ەپيستوليارلىق حاتتار حرونولوگياسى ءتۇرلى جانرىمەن، مادەني ديالەكتيكاسىمەن، مازمۇندىق تۇزىلىمىمەن، مەكەنجاي كورسەتىلىمدەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. وقىرمانعا ۇسىنىلعان قازاق بيلەۋشى ەليتاسىنىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسى قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحىنان سىر شەرتەتىن بىرەگەي دۇنيە دەۋگە تولىق نەگىز بار. ەكى تومدىق كىتاپ قازاقستان مادەنيەتىنىڭ جانە تاريح عىلىمىنىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرەتىن ەرەكشە قۇبىلىس بولاتىنىنا سەنەمىز.
دىلداگۇل نۇرماحانبەت.
«ەگەمەن»