سالقام جاڭگىر حان

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ەسىم حاننىڭ ەكى ۇلى بار ەدى. ولاردىڭ ۇلكەنى جانىبەك كەزىندە ماۋەرەنناحردا ۇلكەن ايماقتى بيلەپ، كەيىنىرەكتە حان اتانىپ، الايدا قالماقتارعا قارسى جورىقتاردىڭ بىرىندە مەرت بولدى.

ال ەكىنشى ۇل - جاڭگىر اكەسى قاتتى ناۋقاستانىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان سوڭ، 1640 - جىلى، ياعني ەسىمنىڭ ءتىرى كەزىندە- اق تاققا وتىرىپ، قازاق ەلىن سۇراي باستادى.

ەس ءبىلىپ، ەتەك جيعاننان باستاپ- اق جاڭگىر اكەسىنىڭ قاسىنان ءبىر ەلى قالماي، ونىڭ بارلىق جاۋىنگەرلىك جورىقتارىنا قاتىستى. مىسالى، ول وزىمەن بىرگە نازار سۇلتاندى، ماحمۇت سۇلتاندى ەرتىپ، 1634 -جىلى تاشكەنت قالاسىن قورشاۋعا الدى. الايدا ولار تاشكەنتتى باعىندىرا المادى جانە شىعىستان قالماقتاردىڭ قازاق جەرىنە ەنتەلەۋلەرىنە بايلانىستى جەتىسۋعا قايتىپ كەتتى.

ونىڭ اسكەري قولباسشى رەتىندە كەمەلىنە كەلىپ تولىسقان كەزى قالماقتىڭ كۇشەيۋىنە سايكەس كەلدى. بۇل تۇستا ويراتتاردىڭ، اسىرەسە تورعاۋىتتاردىڭ كەيبىر رۋلارى توپتاسىپ، ءبارى قاراقال بالاسى باتىر تايشانىڭ توڭىرەگىنە توپتاسا باستادى. شىعىستاعى وسى قارا قالماقتاردىڭ ساندارى ول كەزدە 600 مىڭداي ادامعا جەتتى. ولارعا بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان باتىردىڭ رۋلاستارىنىڭ ءوزى 10 مىڭداي ادام ەدى. كۇشەيگەن باتىر ەندى ءوزىنىڭ بۇرىنعى دالاي لاما دەگەن ءدىني اتاعىنان باس تارتىپ، باتىر قونتايشى اتانا باستادى.

ءارى تاس قۇدايعا تابىنۋشىلاردىڭ رۋحاني كوسەمىنە اينالعان، ءارى ولاردىڭ اسكەري باسشىسى بولىپ العان باتىردى 1635 - جىلى قارا قالماق جينالىپ، حان كوتەرىپ، ول قونتايشى اتاعىن الدى. كۇللى قالماقتى قونتايشىنى قوسقاندا ءتورت نويان باسقاردى. ولار قوتاندارعا بىرىگىپ، ياعني تۋىستاستار بىرىككەن اۋىلدارعا توپتاسىپ وتىردى. وسى نويانداردىڭ باسشىلىعىمەن قالماقتار قازاقتاردىڭ قىتايعا مال ايدايتىن جولدارىن كەسىپ، اشىقتان- اشىق قازاقتى توناپ، قاراقشىلىقپەن بايۋ جولىنا ءتۇستى. بۇعان دا قاناعاتتانباعان ولار، 1635 - جىلدىڭ قىسىندا باتىر قونتايشىنىڭ، تالاي، قۇجى، تورعاش تايشىلاردىڭ باستاۋلارىمەن قازاق جەرىنە باسىپ كىرىپ، قازاقتاردى قىناداي قىردى.

قاندى قاساپتا قاتتى اشىنعان قازاقتار دا ايانىپ قالماي، كوپ قالماقتى قىرعىنعا ۇشىراتتى. الايدا ۇرىس ۇستىندە قاپىدا قورشاۋعا تۇسكەن حانزادا جاڭگىردى قالماقتار تۇتقىنداپ، وزدەرىمەن بىرگە جوڭعارياعا الىپ كەتتى. بۇعان اشىنعان قازاقتار ارقارلىدان ارقاس اڭقايىنا دەيىنگى كەڭ ايماقتان قالماقتاردى تۇرە قۋدى جانە جاڭگىردى تۇتقىننان بوساتۋ امالىن قاراستىردى. اينىماس ەكى دوس ارعىن اعىنتاي باتىر مەن شاپىراشتى قاراساي وسىندايدا ەرەكشە ەرلىك كورسەتتى. ولار قالماق جەرىنە باس باعىپ كەلىپ، بارلاۋ ارقىلى قالماقتاردىڭ جاڭگىردى قايدا ۇستاپ وتىرعاندارىن انىقتاعان.

وسىدان سوڭ ايسىز، قاراڭعى ءتۇندى جامىلىپ، جاڭگىر قاماۋدا وتىرعان كيىز ءۇيدىڭ ارت جاعىنان كەلىپ، ونىڭ ىرگەسىن كوتەرىپ، بۇعاۋداعى جاڭگىردى سۋىرىپ العان. قولى قايراتتى اعىنتاي باتىر ونىڭ اياعىنداعى كىسەندى بىتىرلاتا ءۇزىپ، وزدەرى جەتەكتەپ كەلگەن ءۇشىنشى اتقا مىنگىزىپ، ەلگە الىپ قايتتى. جاڭگىر قالماقتاردا ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت تۇتقىندا بولدى. قالماقتان ەبىن تاۋىپ بوسانىپ شىققان جاڭگىر اتا جاۋعا قارسى بەلسەنە كىرىستى. مىنەزگە باي، كەڭ پەيىل، مول دەنەلى جاڭگىردى قازاقتار «سالقام» دەپ تە اتادى. ول قالماقتارعا قارسى ۇزدىكسىز جورتۋىلدار ۇيىمداستىرۋعا كوشتى. جاڭگىر سونىمەن بىرگە ولارعا قارسى كۇرەسكە ديپلوماتيالىق جولمەن قاشقاريا موعولدارىن دا جۇمىلدىردى. تۋىستاس ءارى دىندەس ەكى ەلدى تاس قۇدايعا تابىناتىندارعا قارسى بىرىكتىرۋدە ەكى ورتانى جول قىلعان قوجا سوپىلار ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. بىردە ول، موعولدار حانى ابدوللاحقا ەلشى ەتىپ ءجۇنىس قوجانى جىبەردى. جاڭگىردىڭ سالەمىن جەتكىزگەن ءجۇنىس قوجانىڭ يسلامدى تۋ ەتىپ قاستەرلەپ ۇستايتىن وسى ەلدە قالعىسى كەلدى. ابدوللاح حان بۇعان تۇسىنىستىكپەن قاراپ، ونى حوتانعا قازي ەتىپ، لاۋازىمدى قىزمەتكە بەكىتتى.

ءوز كەزەگىندە موعول حانى دا سوپى قوجا باستاعان جاۋاپ ەلشىلىكتى جاڭگىرگە اتتاندىردى. جاڭگىر دوستىق قاتىناستىڭ ورناۋىنا رازى بولىپ، سوپى قوجامەن بىرگە ابدوللاح حانعا ءوزىنىڭ ۇلى تاۋكەنى، قازاقتىڭ بولاشاق ۇلى حانىن اتتاندىردى. سىي- سياپاتقا مولىنان كەنەلگەن تاۋكە قايتا ورالعاندا ونىمەن بىرگە موعول حانىنىڭ ەلشىسى قوشقار بەك ىلەسىپ كەلدى. جاڭگىر حان دا ءوز كەزەگىندە موعول ەلشىسىنە ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىپ، قوشقار بەك قايتقاندا وعان ءوزىنىڭ تاعى ءبىر ۇلى اپپاق سۇلتاندى ەلشى رەتىندە ىلەستىرىپ جىبەردى. يسلامنىڭ رۋحىمەن بەكىگەن مۇنداي جاقىنداسۋلار ارينە، قالماققا قارسى كۇرەستە موعولداردى قازاقتاردىڭ سەنىمدى وداقتاستارىنا اينالدىردى. ولار ۇلكەندى- كىشىلى سوعىستاردا قازاقتاردىڭ جانىنان تابىلۋعا تىرىستى.

1643 - جىلى ويرات بيلەۋشىسى التىن حاننىڭ ۇلى ومبى باستاعان نوياندار باتىر قونتايشىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جانە باستاۋىمەن قازاق جەرىنە ەلۋ مىڭ قولدى باستاپ كەلدى. وعان قارسى اسىعىس اتتانعان جاڭگىردە بار بولعانى مىڭعا جەتەر- جەتپەس ساربازدار بار ەدى. سوندىقتان دا جاڭگىر قالماققا ايلاسىن اسىرىپ سوققى بەرمەك بولدى. قالىڭ قالماق لاباستاعى دوڭىز تاۋعا كىرىپ كەلە جاتقاندا جاڭگىردىڭ تاۋ اراسىنا جاسىرعان جاقسىعۇل مەن جيەمبەت باتىرلار باستاعان مەرگەندەرى ولاردى وقتىڭ استىنا الدى. وسى كەزدە تاڭداۋلى باتىرلاردى باستاپ تاۋ اينالىپ كەلىپ، قالماقتارعا تۋ سىرتىنان تيىسكەن جاڭگىر حان مەن قاراساي باتىر جاۋدى جامساتا قىردى. دەگەنمەن دە، سانى الدەقايدا باسىم جاۋ ءبارىبىر جەڭىسكە جەتەر ەدى، ەگەر ءدال وسى كەزدە الشىن- ءتورتقارا جالاڭتوس باتىر جيىرما ءۇش مىڭ قولمەن كومەككە كەلىپ جەتپەگەندە.

وسى ۇرىستا تاۋ مەن قازاق ساربازدارىنىڭ اراسىندا قىسپاققا ءتۇسىپ قىرىلعان قالماقتىڭ سانى ون ءبىر مىڭ بەس ءجۇز ادامعا جەتتى. قالماقتاردىڭ قالعانىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن باتىر قونتايشى امال جوق كەيىن شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ۇرىستا ءارقايسىسى ءجۇز ادامعا تاتيتىن قازاق باتىرلارى اعىنتاي، ساربۇقا، كوكسەرەك، قىرعىزداردىڭ كوتەن، تاباي باتىرلارى ۇلكەن ەرلىك كورسەتسە، اسىرەسە دۋلات جاقسىعۇل، ارعىن قومپاي، سۋان ەلتىندى، شاپىراشتى قاراساي باتىرلار ەرەكشە كوزگە ءتۇستى.

ەلىنە ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ ورالعان باتىر قونتايشى جاڭا سوعىسقا دايىندىقتى باستادى. الايدا بۇل وعان وڭايعا تۇسە قويعان جوق. جەڭىلىسكە كىنالىنى ىزدەگەن جوڭعارلار، ءۇش جىل بويى ءوزارا سوعىسۋمەن بولدى. دەگەنمەن دە، جاقتاستارى باسىم باتىر جوڭعارلاردىڭ باسىن قوسىپ، 1646 - جىلى قازاققا قارسى تاعى دا اتتاندى. قازاقتار ونى ەسكى جاركەنت قالاسىنان كۇنشىلىك جەردەگى قوسقولاڭ تاۋىنىڭ اراسىندا توسىپ الدى. بۇل جولى ولاردىڭ ساندارى الدەقايدا از ەدى. قازاقتار الدىن الا قۋلىققا كوشىپ، جەرگىلىكتى جاعدايدى جاقسى بىلەتىن ۋاق ەلتىندى باتىردىڭ كورسەتۋىمەن تاۋ اراسىنداعى وڭتۇستىگىندە وزەن اعىپ جاتقان، ال سولتۇستىگى بەتكەي بولىپ كەلەتىن بيىكتەۋ قىراتتا ور، ياعني وقپانا قازدى. ول جوعارىدا بولعاندىقتان كەلە جاتقان جاۋعا بايقالا قويماس ەدى. جاۋ كەلەر جاق تەگىس بولعاندىقتان، كەلە جاتقان قالماقتار الىستان بايقالدى. وقپاندا قاراساي مەن اعىنتاي باتىرلار وزدەرىنىڭ ساربازدارىمەن تىعىلىپ جاتتى. ولاردىڭ جىلقىلارى وقپان ارتىنداعى سايلى جەردە تاسادا تۇردى. قاننەن- قاپەرسىز كەلە جاتقان قالماققا قىزىلقيادان، تۇتقيىلدان، شىعا كەلگەن جاڭگىر حان تۋ سىرتىنان اتوي سالا ءتيىستى. وسىندايدا وقپانداعى توسقاۋىلعا تاپ بولعان قالماق باۋداي ءتۇسىپ، قىرىلىپ قالدى.
ەندى جاڭگىر قالماقپەن ارانى اشىپ الۋ ءۇشىن، جاربۇلاقتاعى اسارتوبەگە تۋ تىگىپ شەكارانى ايقىندادى. وسىنداي مەجە بەلگىلەنگەن سوڭ جەتى- سەگىز جىلداي ەكى جاق تا تىنىشتالعانداي بولىپ ەدى. الايدا 1652 -جىلى باتىر قونتايجىنى تۇلەن ءتۇرتىپ، قايتا قۇتىرىپ، قازاقتاردىڭ وداقتاسى قىرعىزدارعا شابۋىل جاسادى. ءبىراق ولارعا بولىسۋعا بارعان قازاق قولى قالىڭ قالماقتىڭ بەتىن قايتاردى. وسى قىرعىندا باتىر وڭ قولىنان ايىرىلىپ، اقىرى وسى اۋىر جاراقاتتان قايتىس بولدى. الايدا ول ولگەنىمەن سوعىس بىتپەدى. ەسىن جيىپ قازاققا قايتا شاپقان قالماقتاردىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ العا شىققان سەسەننىڭ ۇلى قالدان جاڭگىر حاندى اتاپ، جەكپە- جەككە ارنايى شاقىردى. ساسكەدەن بەسىنگە دەيىن سوزىلعان بۇل ۇرىستا ون جەتى جاسار جىگىتكە توتەپ بەرە الماعان جاڭگىر وسى تەكە- تىرەستە قايتىس بولدى. ونىڭ دەنەسى ءوزى كەزىندە قازدىرعان وقپانىنان اتشاپتىرىم جەردەگى سارىبەلگە قويىلدى.

وكىنىشكە وراي، كوپ جىلدان سوڭ بۇل ەرلىكتى دە ەل ۇمىتا باستادى. ورىس وتارلاۋى زامانىنان باستاۋ العان حان اتاۋلىنا توپىراق شاشقان زاماندا تۋعان جەر قويناۋىنداعى سالقام جاڭگىر دە ەسكەرۋسىز قالدى. سوندىقتان دا حان- باتىردىڭ باسىنا الىستان كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كەلىستى كۇمبەز ورناتۋ، جاڭگىر حاندى ۇلت باتىرى جانە قايراتكەرى، حالىق قاھارمانى رەتىندە اسپەتتەۋ بۇگىنگى قازاقتىڭ موينىنداعى ءتورت عاسىر بويى وتەلمەي كەلە جاتقان قاسيەتتى بورىشىنا اينالىپ وتىر.

تالاس وماربەكوۆ، ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى ورتالىق ازياداعى ءداستۇرلى وركەنيەتتەردى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور ، ۇ ع ا قۇرمەتتى اكادەميگى