اق وردا، كوك وردا، بوز وردا - قازاق حاندىعى جەرىندە بولعان وردالارعا قاتىستى ءبىر از ءسوز

استانا. قازاقپارات - بيىل ەلىمىز قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا بەس جارىم عاسىر تولۋ مەرەكەسىن اتاپ وتپەك.  قازىر جەر- جەردە مەرەكەگە دايىندىق جۇمىستارى جاپپاي ءجۇرىپ جاتىر.

وسى دايىندىق بارىسىندا ەل تاريحى ۇلتتىق تانىم تۇرعىسىنان قايتا پايىمدالىپ، بۇرىنعى قالىپتاسقان كەيبىر قاعيدالارعا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ مۇمكىندىگى دە تۋىپ وتىر. ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاڭالىقتى ويلار ايتىلىپ، جاڭا تۇجىرىمدار جارىق كورە باستادى. وسىعان وراي ءبىز دە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ قارساڭىنداعى تاريحي جاعدايلارعا قاتىستى كەيبىر ءدۇدامال ماسەلەلەر توڭىرەگىندە كوپپەن وي ءبولىسىپ، ءوز پايىمداۋلارىمىزدى ورتاعا سالۋدى ءجون كوردىك.  قازىر جۇرتتىڭ ءبارى ءابىلحايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ شىققان كەرەي حان مەن جانىبەك سۇلتان باستاعان ەلدىڭ موعولستاننىڭ باتىس بولىگىنە كەلىپ، دەربەس قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەنىن جاقسى بىلەدى. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، قۇجاتتىق قۇقى بار تاريحي شىعارمالار بەرگەن دەرەك ارقىلى ورنىققان وسى ناقتىلىقتىڭ ارعى جاعىنىڭ، ياعني قازاق حاندىعى دەربەستىك العانعا دەيىنگى جاعدايدىڭ ايقىندىعىنان كومەسكىلىگى باسىم. سودان دا بولار، تەگىن بىلۋگە ۇمتىلعان جالپى جۇرتشىلىقتى بىلاي قويعاندا، تاريحي تانىمى مولىراق دەگەن تاريحشىلارىمىزدىڭ ءوزى كەي ماسەلەدە ناقتىلىققا جول تابا الماي، شىرعالاڭ شيىرىنان شىعا الماي جۇرگەن سياقتى. مىسالى، تاريحتان نەگىزىن باتۋ قالاعان ۇلى ۇلىس («التىن وردا» دەپ ءبىلىڭىز) ىدىراعاننان كەيىن سوناۋ ەدىل داريادان شىعىسقا قارايعى يەن دالادا «جوشى ۇلىسى» ، «وزبەك ۇلىسى» ، «التىن وردا» ، «اق وردا» ، «كوك وردا» ، «بوز وردا» ، ء«جۇز وردا» ، «نوعاي ورداسى» ، سول سەكىلدى «وردا ەجەن ۇرپاقتارىنىڭ يەلىگى» ، «توقا تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ يەلىگى» ، «شايبانيلىقتاردىڭ جەرى» ، «ءسىبىر حاندىعى» ، « ءابىلحايىر حاندىعى» ، «قازاق حاندىعى» دەگەندەردىڭ بولعانىن ءبارى بىلەدى. ال وسىلاردىڭ ىشىنەن قازاق حاندىعى ءبولىنىپ شىققان ءابىلحايىر حاندىعىنان باسقاسىنىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قانشالىقتى قاتىسى بارلىعىن ناقتى بىلە بەرمەيدى. ءوز بەتىڭشە ىزدەنىپ بىردەمە ءبىلۋ تاعى قيىن. سەبەبى، ءبىر تاريحي شىعارما ءبىزدى جوشى ۇلىسىنا جاتقىزسا، ەكىنشى ءبىر شىعارما وزبەك ۇلىسىنا اپارىپ تەليدى، ءۇشىنشى ءبىر شىعارما اپارىپ اق وردانىڭ ەنشىسىنە بەرەدى. وسىلاي جالعاسا بەرەدى. سوندا ءبىز وسىلاردىڭ قايسىسىنان شىققان بولىپ تابىلامىز، الدە وسىنىڭ ءبارى ءار كەزەڭدە ءارتۇرلى اتالعان تەرريتوريالىق ءبىر يەلىك پە؟ بۇل دا سارالانباعان. كوپتەگەن عالىمدار اق وردانى وردا ەجەننىڭ ۇرپاقتارى يەلەندى دەيدى. وسىعان قاراپ وردا ەجەننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ جەرى ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ يەلىگى ەكەن عوي دەپ ىشتەي مالدانا باستاساڭ، «قازاق س س ر تاريحى» : «وردا ەجەن يەلىكتەرى مەن التىن وردا ارالىعىندا ورنالاسقان قازاقستان تەرريتورياسى شايبان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قول استىندا بولدى» ، دەپ ءوز كەسىمىن ايتادى. قانشا قۇجاتتىق قۇقى بار دەگەنمەن، جەكە شىعارمانىڭ اتى جەكە شىعارما عوي، اكادەميالىق ەڭبەككە دەن قويىپ، وسىعان كوڭىل دەمدەيىن دەسەڭ، جوشى اۋلەتىنىڭ گەنەالوگيالىق كەستەسى قازاق حاندىعىنىڭ حاندارىنىڭ ءبارى دە وردا ەجەننىڭ دە، شايباننىڭ دا ۇرپاعى ەمەس، توقا تەمىردىڭ ۇرپاعى ەكەنىن كورسەتەدى. قايسىسىنا سەنەرىڭدى بىلمەي دال بولاسىڭ. ىزدەنۋگە تۋرا كەلەدى. سوندا عانا بارىپ الگى ايتىلعان تەرريتوريالىق يەلىكتەردىڭ ءتۇپ نەگىزىندە جوشى ۇلىسى جاتقانىن اڭعاراسىز. ويتكەنى، شىڭعىس حان ءوزى جاۋلاپ العان وراسان ۇلكەن تەرريتوريانى ءتورت ۇلىنا ءبولىپ بەرگەندە، شاعاتايدىڭ ۇلەسىنە تيگەن جەردىڭ شەكاراسىنان باتىسقا قارايعى سول كەزدەگى موڭعول اسكەرىنىڭ اتىنىڭ تۇياعى ىلىككەن ءوڭىردىڭ ءبارى جوشىعا قاراعان، ول «جوشى ۇلىسى» دەپ اتالعان. جوشى ولگەننەن كەيىن ونىڭ ورنىن بالاسى باتۋ حان (سايىن حان دەپ تە اتايدى) باستى دا، وسىناۋ ۇلان- بايتاق جەرگە سول دارا بيلىك جۇرگىزدى. وسىدان كەلىپ تاريحشىلارىمىز جوشى ۇلىسىن دا، كەيىن باتۋ حان كۇرعان ۇلى  ۇلىستى (كەي دەرەكتە «باتۋ ۇلىسى» دەپ تە اتال ادى) دا ءبىر ۇعىم دەپ قابىلدايدى، سولاي دەپ تۇسىندىرەدى. بۇل تۇجىرىمنىڭ اكىمشىلىك تۇرعىدان الىپ قاراعاندا سولاي ەكەنى دە راس. ءبىراق عىلىمي ناقتىلىق تۇرعىسىنان گەوگرافيالىق تۇسىنىكپەن كەلسەك، بۇل پايىمداۋدا ەپتەپ جاڭساقتىق بار. سەبەبى، جوشى ۇلىسىنىڭ تەرريتورياسى تەك جوشىدان باتۋعا مۇرا بولىپ قالعان جەر عانا. وعان كەيىن باتۋدىڭ ءوزى جاۋلاپ العان شىعىس ەۆروپا ەلدەرىنىڭ جەرى كىرمەيدى. ال ۇلى ۇلىس بولسا (تاريحشىلار ونى قازىر «التىن وردا» دەپ اتايدى) ، جاڭاعى جوشى ۇلىسىنىڭ تەرريتورياسىن جانە وعان قوسا باتۋدىڭ 1235 -جىلعى قاراقورىمدا وتكەن موڭعول اقسۇيەكتەرىنىڭ قۇرىلتايىنىڭ شەشىمى بويىنشا جاساعان جاڭا جورىعى ناتيجەسىندە 1236-1242 -جىلدار ارالىعىندا جاۋلاپ العان جەرلەرىن تۇگەل قامتيدى. بۇل رەتتە ۇلى  ۇلىسقا (التىن ورداعا) جوشى ۇلىسىنان گورى «وزبەك ۇلىسى» دەگەن اتاۋ ۇزەڭگى قاعىستىرادى. ءبىراق مۇنىڭ دا تەرريتوريالىق تۇرعىدا ناقتىلىققا ءبىراز ءدال كەلمەيتىن وزگەشەلىكتەرى بار. (ول ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە، كەيىن وزبەك ۇلىسى جايىندا ءسوز بولعاندا توقتالارمىز) . ال جاڭاعى اق وردا، كوك وردا، بوز وردا، ءجۇز وردا، سونداي- اق وردا ەجەن، توقا تەمىر، شايبان (شابان) ۇرپاقتارىنىڭ يەلىكتەرى دەگەندەر -  ءبار- ءبارى التىن وردا تەرريتورياسىنا كىرگەن. مۇنىڭ ءارقايسىسىنا جەكە- جەكە توقتالىپ، اناۋ الاي، مىناۋ بىلاي دەپ سارالاپ جاتۋدى ءبىر ماقالا كولەمى كوتەرمەيدى. ويتكەنى، بۇلاردىڭ قاي- قايسىسى دا جەكە اڭگىمەگە ارقاۋ بولارلىق تاقىرىپ. سوندىقتان بوسقا شاشىراماي، وسىلاردىڭ بارىنە ورتاقتىعى بار اق وردا مەن كوك ورداعا قاتىستى جايلارعا عانا توقتالىپ كورەلىك.

تاريحتا XIV عاسىردىڭ باسىنا دەيىن- اق التىن وردا كوك وردا، اق وردا بولىپ ەكىگە ءبولىندى دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. بۇل -  مۇسىلمان تاريحشىلارى شىعارمالارىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، نەگىزىنەن ورىس عالىمدارى قالىپتاستىرعان پىكىر. مىسالى، اراب جانە پارسى شىعارمالارىنان قۇرالعان ۆ. گ. تيزەنگاۋزەننىڭ «التىن وردا تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار جيناعى» اتتى ەڭبەگى نەگىزىندە وي تۇيگەن «التىن وردا جانە ونىڭ قۇلاۋى» دەگەن قابىرعالى ۇلكەن ەڭبەكتىڭ اۆتورلارى ب. د. گرەكوۆ پەن ا. يۋ. ياكۋبوۆسكيي وسىنداي تۇجىرىمعا كەلەدى. ونى ءبىزدىڭ «قازاق س س ر تاريحى» (1983 ج. ) قايتالايدى. مەنىڭشە، بۇل پىكىرلەردى ناقتى ەمەس، شارتتى دەپ قانا تۇسىنگەن ءجون. قازىر عىلىمدا قابىلدانعانىنداي، بۇكىل تاريحي شىعارمالاردا، سونىڭ ىشىندە بۇرىنعى «قازاق س س ر تاريحىندا» دا، كەيىنگى «قازاقستان تاريحىندا» دا باتۋ حان ۇرپاقتارىنىڭ يەلىگىن «كوك وردا» ، ال وردا ەجەن حان ۇرپاقتارىنىڭ يەلىگىن «اق وردا» دەپ اتاۋ قالىپتاستى. الايدا، بۇل نەگىزىنەن قاتە تۇجىرىم بولاتىن. مۇنىڭ قاتەلىگىن كەزىندە م. گ. سافارعالييەۆ، گ. ا. فەدوروۆ- داۆىدوۆ، ت. ي. سۇلتانوۆ، ۆ. ل. ەگوروۆ سەكىلدى زەرتتەۋشىلەر ءوز ەڭبەكتەرىندە اتاپ كورسەتتى دە. ولار بۇل قاتەلىكتىڭ اۋەلدە مۋين اد- دين ءناتانزيدىڭ وردا ەجەن ۇرپاقتارىنىڭ يەلىگىن جوشى ۇلىسىنىڭ «سول قاناتى» دەپ ءتۇسىنىپ، ونى «اق وردا» دەپ اتاپ كەتكەنىن ايتادى. بۇل زەرتتەۋشىلەردىڭ دالەلدەۋىندە وردا ەجەن ۇرپاقتارىنىڭ يەلىگى -  كوك وردا دا، باتۋ ۇرپاقتارىنىڭ يەلىگى -  اق وردا. بۇل تۇجىرىم باسقا تاريحشى عالىمداردان دا قولداۋ تابادى. مىسالى، ا. يۋ. ياكۋبوۆسكي «التىن وردانىڭ قۇلاۋى» دەگەن ەڭبەگىندە ورىس جىلنامالارىنىڭ دەرەگىندەگى كوك وردا تەرمينىنىڭ قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن كوك وردا اتاۋىنا كەلمەيتىنىن، كەرىسىنشە اق وردا ۇعىمىن بەرەتىنىن ايتادى. راسىندا دا سول كەزدىڭ كۋاگەرلەرى -  ورىس جىلناماشىلارى (نوۆگورود جانە نيكون جىلنامالارى) ءبىزدىڭ قازىرگى «كوك وردا» دەپ جۇرگەنىمىزدى «وردا» نەمەسە «ۆولگا ورداسى» دەپ، ال «اق وردا» دەپ كەلگەنىمىزدى «كوك وردا» نەمەسە «جايىقتىڭ سىرتىنداعى وردا» دەپ اتايدى. ال تاريحشى ۆ. ل. ەگوروۆ بولسا «التىن وردانىڭ مەملەكەتتىك جانە اكىمشىلىك قۇرىلىمى» دەگەن ەڭبەگىندە باتۋ ۇرپاعىنىڭ يەلىكتەرى جوشى ۇلىسىنىڭ وڭ قاناتى بولعانىن، التىن وردانىڭ قاشاندا «اق وردا» دەپ اتالعانىن ايتادى. الايدا، وسىنداي ناقتى دەرەكپەن نەگىزدەلگەنىنە قاراماستان، بۇل زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋلارى ەسكەرۋسىز قالدى. عىلىم سول باياعى ەسكى سۇرلەۋىنەن شىقپاي، اق وردانى «كوك وردا» دەپ، كوك وردانى «اق وردا» دەپ تارتىپ كەلەدى. بۇل رەتتە «قازاق سسر تاريحى» بەرگەن تۇسىنىكتەمەدە: «الايدا قازاقستان تەرريتورياسىنداعى XIV عاسىرداعى -  XV عاسىردىڭ باسىنداعى وردا ەجەن ۇرپاقتارى حاندىعىنىڭ اتىنىڭ تاريحي ادەبيەتكە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ورتاعاسىرلىق شىعىس دەرەكتەمەلەرىنە ەنگەن ءداستۇرلى اتاۋىن وزگەرتۋگە نەگىز بولۋعا دەرەكتەمەلەردەن كەلتىرىلگەن انىقتامالار كورىنەۋ جەتكىلىكسىز» ، -  دەگەن ءۋاج ايتادى.

 سول جەتكىلىكسىز انىقتامانىڭ ءبىرى رەتىندە توقتامىس حاننىڭ پولشا كورولى ياگايلوعا جازعان حاتىنىڭ ورىسشا مازمۇنداماسىندا «ۇلى  ۇلىس» توقتامىس مەملەكەتى ماعىناسىندا «اق وردا» دەپ اتالعان» دەگەن گ. ا. فەدوروۆ- داۆىدوۆ پىكىرىن الىپ، وعان « ءتۇپنۇسقادا اق وردا اتاۋى جوق، تەك «ۇلى  ۇلىس» ءسوزى عانا بار» دەپ سەنىمسىزدىك كورسەتەدى. توقتامىس التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن اق وردا مەن كوك وردانىڭ باسىن از مەرزىمگە بولسا دا بىرىكتىرگەن اتاقتى حاننىڭ ءبىرى. ونىڭ ءوز مەملەكەتىن ياگايلوعا جازعان حاتىندا دا، ليتۆا كورولى ۆيتوۆيتكە جازعان حاتىندا دا «اق وردا» نە «كوك وردا» دەپ تە كورسەتپەي، «ۇلى  ۇلىس» دەپ كورسەتۋىنىڭ ءوزىنىڭ ءمانى دە وسىندا. بۇل ارادا «ۇلى  ۇلىس» اتاۋى كەيىنگى تۇسىنىكتەگى التىن وردا اتاۋىمەن پارا- پار. ال ۆ. ل. ەگوروۆ ايتقانداي، «التىن وردا قاشاندا اق وردا دەپ اتالعان» بولسا، وندا بۇل ارادا ۇلى ۇلىس اتاۋىنىڭ اق وردا اتاۋىن الماستىرىپ تۇرعانىن ءتۇسىنۋ ونشا قيىندىق تۋدىرماسا كەرەك. دەمەك، مۇنىڭ ءبارى پارسى تاريحشىسى مۋين اد- دين ناتانزيدىڭ ءبىر كەزدە جىبەرگەن قاتەلىگىن سول كۇيى قايتالاپ، ۇعىمدى شاتىستىرا بەرۋگە بولمايتىنىن كورسەتەدى. ءتىپتى، جوعارىدا اتى اتالعان زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋلارىنىڭ ءبارىن تەرىسكە شىعارعاننىڭ وزىندە، بۇكىل تۇرىكتەكتەس حالىقتاردىڭ ەشقايسىسى ءتورت قۇبىلاسىنىڭ شىعىس جاعىن ەشقاشاندا «اق» دەپ بەلگىلەمەگەنىن ەسكەرمەۋگە بولمايدى. بۇل، كەرەك دەسەڭىز، وسىناۋ ۇلى دالانى مەكەندەگەن بۇكىل كوشپەلىلەرگە ءتان زاڭدىلىق. ولاردىڭ ءبارى بىردەي سوناۋ ەستە جوق ەسكى زاماننان بەرى شىعىسىن «كوك» دەپ، باتىسىن «اق» («قۇبا» ) دەپ اتاپ كەلە جاتقانى بارشاعا ايان، عىلىم مويىنداعان شىندىق. ەندەشە، التىن وردانىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان وردا قالايشا «اق وردا» ، ال ونىڭ باتىس جاعىنداعىسى «كوك وردا» دەپ اتالادى؟ بۇل ارادا «اق» ، «كوك» ءسوزى وردانىڭ جەرىنىڭ نە ۇيلەرىنىڭ تۇسىنە وراي ايتىلىپ تۇرماعانى كىم- كىمگە دە تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. ويتكەنى بۇل تۇستىك اتاۋلار تۇتاس مەملەكەتتىڭ ەكى بولەگىنىڭ، باتىس بەلەگى مەن شىعىس بولىگىنىڭ، ياعني جوشى ۇلىسىنىڭ وڭ قاناتى مەن سول قاناتىنىڭ اتاۋلارى. ولاي بولسا، وسىنداي تاريحي شىندىقتى مويىنداپ، جۇرتتى شاتاستىرماي، ءار وردانى ءوز اتىمەن اتاپ، تاريحي شىندىقتى ورنىقتىرۋ قاجەت دەپ بىلەمىز.

 شىڭعىس حان ءوزى جاۋلاپ العان ۇلان- بايتاق مول جەردى ءتورت بالاسىنا ءبولىپ بەرگەننەن كەيىن الگى يەلىكتەردىڭ ءارقايسىسى سولاردىڭ اتىمەن اتالاتىن ءتورت ۇلىسقا اينالعانى تاريحتان بەلگىلى. ءبىز سونىڭ ىشىندە شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى -  جوشىنىڭ ۇلىسىنا قارادىق. سونداي- اق، تاريحتان شىڭعىس حاننىڭ ءتورت بالاسىنىڭ وزدەرىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن ەل مەن جەردى ەندى ولاردىڭ ءوز تاراپىنان ءوز بالالارىنا ءبولىپ بەرگەنى دە كوپكە ايان. كەي دەرەكتەردەن بالالارىنىڭ سىرتىندا ولار مۇنداي ۇلەستەن جاقىن تۋىستارى مەن اسكەرباسىلارىن دا قۇر قالدىرماعانىن كورەمىز. راس، بۇل رەتتە ءبىز جوشىنىڭ كوپ بالاسىنىڭ ءبارىنىڭ بىردەي تاريحىن بىلمەيمىز. ءبىراق وردا ەجەننىڭ، باتۋدىڭ جەكە يەلىكتەرگە يە بولعانى جونىندە ناقتى دەرەكتەر بار. قادىرعالي جالايىري «جوشى ۇلكەن ەكى بالاسىنا ەنشى ءبولىپ بەردى، ودان كەيىنگى تەتەلەس ءتورت بالاسى ۋدۋر، توقا تەمىر، سۇڭقار، ساڭگۋم اسكەرىنىڭ سول قاناتىن باسقاردى» دەگەن دەرەك بەرەدى. بۇدان جەكە ۇلىسقا يە بولعانى جوشىنىڭ ۇلكەن ەكى بالاسى عانا ەكەنى انىق اڭعارىلادى. قالعاندارى، شاماسى، جوشى ءوز تەرريتورياسىن جەكە يەلىكتەرگە بولگەندە ەنشى الۋعا ءالى جاس بولعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى، جوشىنىڭ ەرەسەك بالاسىنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەلىنەتىن شايباننىڭ وزىنە (اۋلەتتەگى بەسىنشى بالا) ۇلەس كەيىن باتۋدىڭ تۇسىندا عانا تيگەن عوي. بۇل جونىندە ماحمۋد بەن ءامىر ءۋالي ءوزىنىڭ «باحر ءال- اسرار في ماناكيب ءال احيار» دەگەن ەڭبەگىندە: «شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جوشىنىڭ بالاسى شايبان حان جەتى جىلدىق جورىقتا اس، ورىس، چەركەس جانە بولعار ەلدەرىن جاۋلاپ العان كەزدە ەرەكشە قۇلشىنىس كورسەتىپ، سونىسىمەن باتۋ حاننىڭ نازارىن وزىنە اۋداردى دا، اعاسىنان سىيلىققا ءتورت وماق (ايماق) جەر الدى» ، -  دەپ ناقتى دەرەك بەرەدى. ال ءابداللاح بەن مۇحاممەد «زۇبادات ءال- اسار» دەگەن ەڭبەگىندە بۇل ءتورت ايماقتىڭ اتتارىن اتاپ كورسەتەدى. ولار: قوسشى، نايمان، بۇيراق جانە قارلىق تايپالارى. ەندى وسى ايتىلعانداردان قانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى؟ بۇدان جوشىنىڭ كوزى تىرىسىندە ۇلكەن ەكى بالاسىنا -  وردا ەجەن مەن باتۋعا ءوزى ەنشى بەرگەن جانە باتۋ ءوز ۇلىسىن قۇرعانعا دەيىن وردا ەجەن ۇلىسى مەن باتۋ ۇلىسىنىڭ «جوشى  ۇلىسى» دەپ اتالاتىن يەلىكتە قاتار ءومىر سۇرگەن دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا تولىق نەگىز بار. ال جوعارىدا اتالعان ۆ. ل. ەگوروۆتىڭ ەڭبەگىندە جانە پلانو كارپينيدىڭ جازباسىندا شايبان ۇلىسىن «باتۋ حاننىڭ ون ەكىنشى ۇلىسى» ەتىپ كورسەتىلۋى ونىڭ بۇل كەزدە اق ورداعا دا، كوك ورداعا دا تۇك قاتىسى جوعىن كورسەتەدى. ەگەر شايبانعا ەنشىنى جوشى بەرگەن بولسا، وندا ونى باتۋ وزىنە سوعىسسىز قوسا الماس ەدى. يەلىكتى وزگەرتۋگە تەك ەنشى بەرۋشىنىڭ عانا قۇقى بار. بۇعان ءىنىسى بەركەگە ەنشى بەرگەن باتۋدىڭ وعان اۋەلى سولتۇستىك كاۆكاز دالاسىن بەرىپ، كەيىن ونى قايتىپ الىپ، بەركەنى ەدىلدىڭ شىعىس جاعىنا كوشىرەتىنى دە ايعاق. جوشى ۇلىسىنىڭ وردالارعا ءبولىنۋى ەرتەرەكتە، جوشىنىڭ كوزى تىرىسىندە، ناقتىراق ايتساق، 1226 -جىلى بولعان. جوشى ءوز ۇلەسىنە تيگەن وسىناۋ كوپ جەردە تولىق يەلىك جاساپ تۇرۋ ءۇشىن ەرەسەك ۇلدارىنا ەنشىگە ءبولىپ بەرىپ، سولار ارقىلى باسقارتقانى تاريحي شىندىق. مۇنىڭ باسقاشا ەمەس، ءدال سولاي ەكەنىنە كوك وردا (تاريحي شىعارمالاردا اق وردا) حاندارىنىڭ حرونولوگيالىق كەستەسى دە كۋالىك بەرە الدى. وندا كوك وردانىڭ (اق وردانىڭ) العاشقى حانى وردا ەجەن دەپ، ال ونىڭ تاققا وتىرعان كەزىن 1226 -جىل دەپ اتاپ كورسەتەدى. (قاراڭىز: ق. ە. بوسۆورت. «مۇسىلمان اۋلەتىنىڭ شەجىرەسى» ) . ال بۇل وسى كەزدە، ياعني الگى 1226 -جىلى كوك وردا ءوز الدىنا جەكە يەلىك رەتىندە بار دەگەن ءسوز.

اكىمشىلىك تۇرعىدا ءبارى باس ورداعا، ياعني باتۋعا باعىندى. ال باتۋ قاراقورىمعا، ياعني سونداعى ۇلى حانعا باعىندى. وسى ورايدا «باس وردا» دەگەن اتاۋ تاريحي شىعارمالاردا نەگە كەزدەسپەيدى؟ » دەگەن سۇراقتىڭ تۋۋى مۇمكىن. وعان بىلاي جاۋاپ بەرۋگە بولادى. بىرىنشىدەن، ول كەزدە اتالعان وردالاردىڭ يەلەرى ءوز تاراپتارىنان ەشقانداي ارەكەتكە بارعان جوق. بار بيلىك جوشىنىڭ قولىندا بولدى. سوعان وراي ولاردى ءوز يەلىكتەرىندەگىلەردەن باسقا سىرتقى جۇرت «حان» دەپ تانىپ، قاتىناس جاساپ جاتپادى. بار ءىس جوشى ارقىلى تىندىرىلدى، بار يەلىك اق ورداسى بار، كوك ورداسى بار، ءبارى «جوشى ۇلىسى» دەپ ەسەپتەلىندى. سول سەبەپتى سول كەزدىڭ مۇسىلمان جازۋشىلارىنىڭ بار شىعارمالارىندا تەك «جوشى ۇلىسى» دەگەن اتاۋ عانا بولدى. سول ءداستۇر كەيىن ءار وردا ءوز اتىمەن تانىلعان كەزدە دە جالعاسا بەردى. ەكىنشىدەن، جوشىنىڭ ورنىنا تاققا وتىرعان باتۋ شىعىس ەۋروپا ەلدەرىن جاۋلاپ العاننان كەيىن ءوز يەلىگىن «ۇلى  ۇلىس» (باتۋ  ۇلىسى) دەپ اتادى. ول كەزدە التىن وردا دەگەن اتاۋ جوق. ول كەيىن جانىبەك حاننىڭ التىنداتقان ورداسىنا بايلانىستى شىعىپ، ورىس جىلنامالارى ارقىلى عىلىمعا ەنگەن. ءسويتىپ، بۇرىنعى باتۋ ۇلىسىنىڭ اتى كەيىن التىن ورداعا الماستىرىلعان. «التىن وردا» -  تەرمين رەتىندە كەيىن قالىپتاسقان اتاۋ. ورىس جىلناماشىلارى، ءتىپتى، بەرى كەلگەنشە، XIV عاسىرعا دەيىن باتۋ مەملەكەتىن تەك «وردا» دەپ، ال مۇسىلمان تاريحشىلارى «جوشى ۇلىسى» دەپ اتايدى. ك. ە. بوسۆورت بولسا، ءتىپتى، التىن وردا اتاۋى XV عاسىردا، توقتامىس اق وردا مەن كوك وردانى بىرىكتىرگەن سوڭ شىقتى دەگەن پىكىردە. كەيىن كوك وردا (تاريحي دەرەكتەردە اق وردا) حاندارى التىن ورداعا باعىنباي، تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان كەزدەن باستاپ كوك وردا التىن وردامەن بىرگە اتالا باستادى. ال التىن ورداعا قوسىلىپ كەتكەن اق وردا (تاريحي دەرەكتەردە كوك وردا) سول باياعى قالپى اتاۋسىز قالا بەردى. سودان كەلىپ، تاريحشىلارىمىزدىڭ ءبىرازى التىن وردا مەن اق وردانى (ولارشا كوك وردا) ءبىر ۇعىم دەپ ءتۇسىندى. ۇشىنشىدەن، مەرزىمدىك جاعىنان كەيىن دەمەسەك، توقتامىس بيلەگەن كەزدەگى التىن وردانى ورىس جىلناماشىلارى XV عاسىرداعى، ايتالىق، توقتامىس مەملەكەتىن «ەدىلدەگى ۇلكەن وردا پاتشىلىعى» دەپ جازادى. سونداي- اق ورىس جىلناماشىلارى XV عاسىرداعى ۇلىع مۇحاممەد كەزىندەگى التىن وردانى ۇنەمى «ۇلكەن وردا» دەپ اتايدى. وسى ارادا باسىن اشىپ ايتا كەتەر تاعى ءبىر جاي، كەي عالىمداردىڭ التىن وردا ىدىراپ ەكىگە ءبولىندى،

 التىن وردا مەن كوك وردا ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەدى دەگەن كونتسەپتسيالارى دا شىندىققا كەلمەيدى. سەبەبى، التىن وردا ىدىراپ، شىنىمەن ەكىگە بولىنگەن بولسا، وندا ىدىراعان التىن وردانىڭ اتى تاريح ساحناسىنان شىعىپ قالىپ، ونىڭ ورنىنا تاۋەلدىلىك شىلبىرىن ءۇزىپ، ەركىندىك العان ەكى وردا -  اق وردا مەن كوك وردانىڭ عانا اتى ايتىلار ەدى. الايدا، تاريحي شىعارمالاردا كوك وردانىڭ (بىزشە اق وردا) اتى اتالمايدى. ونىڭ ورنىنا ۇنەمى التىن وردا اتالادى. سوندىقتان بۇل ارادا اڭگىمە التىن وردانىڭ ىدىراۋى جونىندە ەمەس، السىرەۋى جونىندە بولۋعا كەرەك. سوندا بۇرىننان ەنشىسى بولەك، ءبىراق اكىمشىلىك جاعىنان التىن ورداعا باعىنىشتى اق وردانى (بىزشە كوك وردانى) جاڭادان ءبولىپ اۋرە بولماي، ونىڭ التىن وردانىڭ السىرەۋىنە بايلانىستى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، ەگەمەندىككە يە بولعانىن بىلەر ەدىك. تورتىنشىدەن، وسى تاقىرىپتى ارنايى زەرتتەگەن عالىم ا. يۋ. ياكۋبوۆسكي تاريحشى پ. ساۆەليەۆتىڭ پارسى تاريحشىلارى راشيد اد- دين مەن ۆاسسافتىڭ ەڭبەكتەرىنەن «التىن وردا» تەرمينىنە قاتىستى «سىرا وردا» ، «سىر وردا» دەگەن اتاۋلاردى كەزدەستىرگەنىن جازادى. كوشپەلىلەر، ونىڭ ىشىندە تۇرىكتەر، ءتورت قۇبىلانى تۇسپەن اتاعاندا ورتا تۇستى سارى تۇسپەن كورسەتەدى. ال ورتادا قاشان دا باس حان وتىرعان. وسىدان الگى ساۆەليەۆ تاپقان «سىرا وردا» ، «سىر وردا» دەگەندەرى قاتە وقىلعان «سارى وردا» ەمەس پە ەكەن دەگەن وي كەلەدى. ەگەر وسىلاي بولىپ شىقسا، بۇل دا ءبىزدىڭ باس وردا نەمەسە ۇلكەن وردا بولدى دەگەنىمىزگە دالەل بولماق. سونىمەن، ايتىلعانداردى قورىتا كەلگەندە، كوك وردا مەن التىن وردا ءبىر- بىرىنە سينونيم بولا المايدى. كوك وردا وردا ەجەن يەلىگى، اق وردا باتۋدىڭ يەلىگى. باتۋ شىعىس ەۋروپانى جاۋلاپ، يەلىگىن كەڭەيتكەننەن كەيىن «ۇلى  ۇلىس» اتالىپ، اق وردا سونىڭ قۇرامىنا كىرگەن. ەندى ۆ. پ. ءيۋديننىڭ «وردالار: اق، كوك، بوز، التىن» دەگەن ەڭبەگىندە ايتىلعان پىكىرلەرگە قاتىستى بىرەر ءسوز. اۆتور بۇل ماقالاسىن نەگىزىنەن ءبىر تاريحي شىعارمانىڭ، دالىرەك ايتساق، وتەمىس قاجى يبن ماۋلەنا مۇحاممەد ءدوستيدىڭ «شىڭعىسناما» دەگەن ەڭبەگىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ جازعان. ونىڭ ايتۋىنشا، اتالمىش وردالار جوشى ولىسىمەن شىڭعىس حاننىڭ كوزى تىرىسىندە بولىنگەنگە ۇقسايدى. وعان «شىڭعىسنامادان» كەلتىرىلگەن مىنانداي دەرەكتى ايعاق ەتەدى.

 جوشى ولگەننەن كەيىن باتۋ مەن وردا ەجەننىڭ اراسىندا تاققا تالاس باستالادى. اعايىندى ەكەۋى كەلىسىمگە كەلە المايدى. سودان ولار اقىرى وزدەرى شەشە المايتىن بولعاندىقتان، اعايىندى ەكەۋى جانە وزگە ايەلدەرىنەن تۋعان ون جەتى ءىنىسىن ەرتىپ، جۇگىنۋگە اتالارى شىڭعىس حانعا بارادى. شىڭعىس حان بۇلارعا ارناپ ءۇش ءۇي تىكتىرەدى. التىن بوساعالى اق وردانى -  سايىنحانعا، ياعني باتۋعا؛ كۇمىس بوساعالى كوك وردانى -  وردا ەجەنگە؛ بولات بوساعالى بوز وردانى شايبانعا ارنايدى. مىنە، ۆ. پ. يۋدين وسى دەرەككە سۇيەنىپ، «اق، كوك، بوز وردالار وسىلايشا پايدا بولدى جانە ولار شىڭعىس حاننىڭ كەزىندە ءبولىندى» دەگەندى ايتادى. الايدا، عالىمنىڭ بۇل پايىمداۋلارىمەن كەلىسۋ قيىن. وعان ءبىر ەمەس، بىرنەشە سەبەپ بار. سولاردىڭ ەڭ باستىسى، ۆ. پ. يۋدين پايدالانعان «شىڭعىسناما» اۆتورى وتەمىس قاجىنىڭ بەرگەن دەرەكتەرىنىڭ جاڭساقتىعى. الدىمەن، باتۋ مەن وردا ەجەنگە ەنشى جوشىنىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە بەرىلدى. دەمەك، بۇل ەكەۋىنىڭ يەلىكتەرىنىڭ اتاۋى جوشىنىڭ كەزىندە- اق بار دەگەن ءسوز. سونسوڭ باتۋ مەن وردا ەجەننىڭ اراسىندا اكەلەرى ولگەن سوڭ ەشقانداي تاق تالاسى بولعان جوق. وردا ەجەن جاسىنىڭ، جولىنىڭ دا ۇلكەندىگىنە قاراماي، بيلىك تىزگىنىن باتۋعا ءوز ەركىمەن بەرگەن جانە ولە- ولگەنشە ىنىسىنە قامقورشى بولعان، ءارى مۇلتىكسىز باعىنعان ادام. ەكىنشىدەن، شايبانعا ەنشى شىڭعىس حان ولگەننەن كەيىن ون جىلدان سوڭ بەرىلدى جانە وعان ەنشى بەرگەن -  اتاسى شىڭعىس تا ەمەس، اكەسى جوشى دا ەمەس، اعاسى باتۋ. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، اس، ورىس، چەركەس جانە بولعار ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن باتۋ وعان ءتورت ايماق ەلدى ەنشىگە بەرگەن بولاتىن. بۇل -  1237 -جىلدىڭ شاماسى. ولاي بولسا، شىڭعىس حان ولگەننەن كەيىن ون جىلدان سوڭ پايدا بولعان يەلىك، ونىڭ كەزىندە قالاي «بوز وردا» دەگەن اتاۋعا يە بولادى؟ ۇشىنشىدەن، شىڭعىس حاننىڭ جوشىنىڭ قالعان بالالارىنان شايباندى ءبولىپ الىپ، وعان ارناپ «بولات بوساعالى بوز وردا» تىگە قويارلىقتاي ونىڭ وزگە باۋىرلارىنان ەرەكشەلەنەتىندەي ول كەزدە ەش قاسيەتى تانىلعان جوق. ەڭ ارعىسى جاسى جونىنەن دە باتۋ مەن وردا ەجەنگە تاياۋى ەمەس، جوشى ۇيىندەگى بەسىنشى بالا. ونىڭ الدىندا بەركە مەن بەركەشار بار. مۇنىڭ بەركەسىنىڭ كەيىن حان بولعانى بەلگىلى، ال شايباننىڭ قولى حاندىققا جەتكەن ەمەس. سونداي- اق حان اتاسى ونىڭ ءبىر ەرلىگىن ەرەكشە باعالاپ، كوڭىلى قۇلاعان شىعار دەيىن دەسەڭ، وعان دا كەلمەيدى، ول وندا، ءتىپتى جاس بالا. مۇنىڭ ءبارى -  «شىڭعىسناما» اۆتورى دەرەگىنىڭ جاڭساقتىعىنا دالەل رەتىندە باسقا تاريحي دەرەكتەر بەرەر ايعاقتار. ەندى وسىعان قوسىمشا «بوز وردا» اتاۋىنىڭ ءوزى بەرەر ماعلۇماتتارعا كەلەيىك. اتاۋدى تالداماس بۇرىن باسىن اشىپ الاتىن ءبىر ماسەلە -  ۆ. پ. ءيۋديننىڭ ءوزى ءادىل اتاپ كورسەتكەنىندەي، «شىڭعىسناما» اۆتورىنىڭ ەڭبەگىندە شايبان اۋلەتىنە ۇنەمى ءىشى بۇرىپ، ولاردى اسىرا ماقتاپ، كەرىسىنشە ولاردىڭ جاۋى توقا تەمىر اۋلەتىن وشىرە داتتاپ، ادىلدىك تارازىسىن تەڭ ۇستامايتىندىعى. سوندىقتان دا ول ءوز ەڭبەگىنە ناقتى تاريحي دەرەكتى ەمەس، جاۋلاسۋشى جاقتى تۇقىرتاتىن شايبانيلىقتاردى جاقتاۋشىلاردىڭ ويدان شىعارعان اڭگىمەسىن وزەك ەتكەن. شايبانيلىقتار توقا تەمىر اۋلەتىنە: «جوشى بابامىز ولگەننەن كەيىن اتالارىمىز ۇلى بابامىز شىڭعىس حانعا بارعاندا، ول ءبىزدىڭ اتامىزعا وردا ەجەن مەن باتۋدان كەيىنگى ءۇيدى بەرگەن، ال سەندەردىڭ اتالارىڭا قارا قوس تا بۇيىرماعان» ، دەپ ماقتاناتىن بولعان. جوشى بالالارىنىڭ شىڭعىس حانعا بارۋى، ونىڭ بۇلارعا ارناپ ءۇي تىكتىرىپ بەرۋى قيال جەمىسى ەكەنىن ءوزىمىزدىڭ قازاق رۋلارى اراسىنداعى، بولماسا قازاق پەن وزبەكتىڭ، قازاق پەن قىرعىزدىڭ اراسىنداعى ءبىرىن- ءبىرى كەمسىتۋگە قۇرىلعان ويدان شىعارىلعان تولىپ جاتقان اڭگىمەلەردى ەسكە الساق تا جەتىپ جاتىر.

 ءومىرى ءبىر وڭىردە ءجۇرىپ، ۇنەمى بيلىككە ءوزارا تالاسىپ كەلە جاتقان شايبان اۋلەتى مەن توقا تەمىر اۋلەتىنىڭ اراسىندا ونداي اڭگىمەلەردىڭ تالايىنىڭ ويدان شىعارىلعانىنا ەشقانداي كۇدىك تۋماسا كەرەك. شايبان بالالارىنىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتكىسى كەلگەن وتەمىس قاجىنىڭ «بولات بوساعالى بوز وردانى» باسقا ەمەس، ءوزىنىڭ دە ويدان شىعارۋى ابدەن مۇمكىن. سونداي- اق «التىن بوساعالى اق وردا» ، «كۇمىس بوساعالى كوك وردا» دا ونىڭ قيالىنىڭ جەمىسى بولۋى عاجاپ ەمەس. بۇل ارادا اۆتوردىڭ وسىلايشا ەركىن كوسىلۋىنە تاريحي شىعارمالاردا بار اق وردا، كوك وردا اتاۋلارىمەن بىرگە بوز وردا اتاۋىنىڭ دا كەزدەسۋى وي تۇرتكى بولعانعا ۇقسايدى. ال شىندىعىنا كەلگەندە، «بوز وردا» ەرەكشە مانگە يە جەكە اتاۋ ەمەس، بار بولعانى «اق وردا» اتاۋىنىڭ ءسينونيمى عانا. تۇرىك تىلىندە دە، موڭعول تىلىندە دە «اق» ، «بوز» سوزدەرى ءبىر- اق ماعىنانى بىلدىرەدى. ونىڭ موڭعولشاسى -  «تساگاان» . سوندىقتان دا تۇرىك حالىقتارى اق ءتۇستى بوز دەپ تە ايتا بەرەدى. قازاقتار كەيدە ءبىر ءتۇستى ءبىلدىرۋ ءۇشىن ەكەۋىن قوسىپ «اق بوز» («اق بوز ءۇي» ، «اق بوز ات» جانە ت. ب. ) دەپ تە اتايدى. وسىنداي سەبەپپەن كونە شىعارمالاردا اق وردانى بوز وردا دەپ اتاۋ سيرەك تە بولسا كەزدەسىپ قالىپ وتىرادى. ناقتىلىق ءۇشىن ايتساق، مىسالى، ماحمۇد يبن ءۋاليدىڭ «باحر ءال- اسارىندا» ، شىرمۇحاممەد بەن ءامىر اۋەزبي- ميرابتىڭ «فيرداۋس ءال- يكبالىندا» وسى سىقىلدى اق وردا «بوز وردا» بولىپ اتالادى. وتەمىس قاجى وسىنداي رەتتە كەزدەسەتىن «بوز وردانى» اق وردادان ءبولىپ الىپ، ءۇشىنشى وردا ەتىپ كورسەتەدى دە، ونى شايبانعا ەنشىلەيدى. ال ۆ. پ. يۋدين بولسا، الدە ءتىل سەمانتيكاسىنا ءمان بەرمەگەندىكتەن، الدە ءسوز ماعىناسىن تۇسىنبەگەندىكتەن، «بوز» ءسوزىن «سەرايا» دەپ اۋدارىپ الادى دا، وردالاردىڭ اتاۋىن انىقتاۋدا اق پەن التىندى، كوك پەن كۇمىستى، سۇر مەن بولاتتى شەندەستىرىپ، ونى جوشى بالالارىنىڭ بيلىك دارەجەسىنىڭ كورسەتكىشى رەتىندە قارايدى. مۇنىڭ ءبارى دىتتەگەن جەرىنە بارار ءتۇزۋ جولدان اۋىتقىپ، باسقا جولعا ءتۇسىپ كەتكەن جولاۋشىنىڭ تىرلىگى سەكىلدى كورىنەدى. سونداي- اق، رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، ماعان وسى اۆتوردىڭ «ءيۇز وردا» جونىندەگى پايىمداۋلارى دا وسىنداي اسەر قالدىرادى. اتاۋ تەگىن تابۋ ماقساتىندا ءسوز ماعىناسىن قۋالاپ، ء«جۇز وردا» ، ء«جۇزدىڭ ورداسى» دەۋ دە، ءتىپتى، ونى قازاقتىڭ ءۇش جۇزىمەن ساباقتاستىرۋ دا، مەنىڭشە، باسى ارتىق شارۋا سياقتى. سەبەبى، اراب گرافيكاسىندا «بوز» جانە «ءجۇز» سوزدەرىنىڭ جازىلۋى بىردەي. مىسالى، بوز وردا -  « » ، ءيۇز وردا -   « » دەپ جازىلادى. بار ايىرماشىلىق العاشقى ءارىپتىڭ، ياعني «___» تاڭباسىنىڭ استىنا نەشە نوقات قويىلۋىندا عانا. مەنىڭ ويىمشا، ماحمۇد يبن ءۋاليدىڭ ەڭبەگىن كوشىرۋشىنىڭ ءبىر نوقاتتى ارتىق قويىپ جىبەرۋىنىڭ نەمەسە نوقاتتى سىزىقشا ەتىپ سالۋىنىڭ سالدارىنان «بوز» ءسوزى «ءيۇز» سوزىنە اينالىپ كەتكەن. باسقا تۇك تە ەمەس.

 ونىڭ سولاي ەكەنىن شىعارما اۆتورى ماحمۇد يبن ءۋاليدىڭ ءوز ەڭبەگىندە اق وردانى دا، ءيۇز وردانى دا، بوز وردانى دا ءبىر ماعىنادا، تەك اق وردا ماعىناسىندا عانا قولداناتىنى دا دالەلدەي تۇسەدى. بۇل -  نازار اۋدارارلىق- اق فاكت. مۇنىڭ ءبارى «ەرتە زاماننان جەتكەن دەرەك» دەپ كەز كەلگەن كونە شىعارمانىڭ بەرەر مالىمەتىن زەرتتەپ، انىق- قانىعىنا جەتپەي، تاريحقا كىرگىزە بەرۋگە بولمايتىندىعىن كورسەتەدى. ءبىز بۇلاي دەگەندە وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىسناماسىنىڭ» دەرەكتەرىن تۇگەلدەي تەرىسكە شىعارۋدان اۋلاقپىز. مۇندا دا وزگە دەرەككوزدەرىندە كەزدەسپەيتىن قۇندى دەرەكتەر بار. ونى، ارينە، ورىنىمەن پايدالانا بىلگەن ءجون. سونىمەن، جالپى ايتىلعانداردان ورتاق وي تۇيسەك، ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا: 1) اق وردا مەن كوك وردا اتاۋلارى جوشىنىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە دالالىقتاردىڭ ەلدى باسقارۋدىڭ ەجەلگى قالىپتاسقان ءداستۇرى بويىنشا ءوز يەلىگىنىڭ شىعىسىن ۇلكەن ۇلى وردا ەجەنگە، باتىسىن باتۋعا باسقارتۋىنا بايلانىستى شىققان اتاۋلار. وسىعان وراي جوشى ۇلىسىندا ءبىر ورتالىققا باعىناتىن: شىعىسىندا «كوك وردا» ، ياعني وردا ەجەن يەلىگى، باتىسىندا «اق وردا» ، ياعني باتۋدىڭ يەلىگى پايدا بولعان. ءبىراق بۇل ءبىر ۇلىستىڭ ەكىگە ءبولىنۋى ەمەس، بار بولعانى ەل باسقارۋدىڭ دالالىق ءداستۇرى بويىنشا ءبىر ورتالىققا باعىنعان اكىمشىلىك- اۋماقتىق ءبولىنىس قانا. 2) جوشى ولگەننەن كەيىن ورتالىق بيلىكتىڭ تىزگىنىنە باتۋدىڭ يە بولۋىنا جانە ونىڭ شىعىس ەۋروپانى جاۋلاپ الۋىنا بايلانىستى ەندى اق وردا ۇعىمى «باتۋ  ۇلىسى» (كەيىنگى «التىن وردا» ) ماعىناسىنا يە بولعان. بۇل كەزدە دە «كوك وردا» جەكە يەلىك رەتىندە اتالعانىمەن باتۋعا باعىنعان. 3) جوشىنىڭ بەسىنشى ۇلى شايباننىڭ اق وردانىڭ دا، كوك وردانىڭ دا، بوز وردانىڭ دا بيلىگىنە تىكەلەي ءوزىنىڭ تۇك قاتىسى جوق. ول ءوز زامانىندا جەكە حاندىققا يەلىك ەتپەگەن جان.

شايبان تەك جوشى ءولىپ، باتۋ باتىسقا جورىق جاساپ، سوندا جاۋلاپ العان جەرلەرىن تۋىستارىنا ءبولىپ بەرگەندە عانا بارىپ، وعان ۇلەس ءتيىپ، جەكە يەلىككە يە بولعان. ال ونىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ جەكە بيلىك تىزگىنىنە قول جەتكىزۋى -  كەيىن 1345 -جىلى باتۋ ۇرپاعىنىڭ بيلىگى اياقتالىپ، شايبانيد حىزىر حان ساراي تاعىنا وتىرعان كەزدەن باستالادى. ورىس جىلنامالارىنىڭ ۇلى  ۇلىستىڭ بالاما اتاۋىنا اينالدىرىپ جىبەرگەن جانىبەكتىڭ «التىن ورداسىن» قيراتقان دا وسى حىزىر حان. ءبىراق ونىڭ دا عۇمىرى ۇزاق بولعان جوق. شايبان اۋلەتىنىڭ كوك وردا بيلىگىنە كەلۋى توقتامىس حان تالقاندالعاننان كەيىن بارىپ جۇزەگە اسقان. كوك وردانىڭ بيلەۋشىسى ءورىس (ورىس) حان مەن توقتامىس اتالاس، ەكەۋى دە توققۇلقوجانىڭ نەمەرەسى. ناقتىراق ايتقاندا، توققۇلقوجانىڭ باداعۇل دەگەن بالاسىنان ءورىس حان، ال تويقوجا دەگەن بالاسىنان توقتامىس تۋعان. قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى كەرەي مەن جانىبەك باستاعان كوكوردالىق سۇلتاندار قاشان جەكە ءبولىنىپ شىققانشا شايباننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى -  داۋلەت شەيح بالاسى ءابىلحايىر حاننىڭ قول استىندا بولدى.

 

قويشىعارا سالعارا ۇلى.

«ەگەمەن قازاقستان»