الەم اسپانىندا اۋەلەگەن «دۋداراي» ءانى
استانا. قازاقپارات - ماريام قايتا- قايتا كۇرسىنىپ، الىستا قالعان كۇندەردى شارق ۇرىپ ىزدەگەندەي بولادى. ۋاقىتتىڭ شاپشاڭدىعى مەن قادىرىن جۇمىر باستى پەندە كەش ۇعاتىنداي.
ادامعا مۇمكىندىك ومىردە ءبىر-ەكى رەت بەرىلە مە، قايتەدى؟ ءبىراق ودان دا اڭداۋسىزدا ايىرىلىپ قالىپ جاتادى، سوسىن وكىنەدى. تاعدىر بۇكىل جاقسىلىقتى ەسەپسىز قيا بەرەردەي كورەدى.
قىزىققا تولى سەزىمنىڭ استە تويىمسىز بولاتىنى نەسى ەكەن. اقىرىندا جان مەن ءتان قارتايعان سوڭ، ءبارىن دە ۇمىتىپ، ازاپ شەككەن ساتتەر مەن باقىتتى كۇندەردى اڭساۋدىڭ ءوزى ءتاتتى ارمان ەكەن.
«شىركىن، ەكى عۇمىر سۇرەتىندەي سەزىلگەن البىرت مەزگىل دە ءوتتى، تۇلكى بۇلاڭ كۇندەر دە ۇستاتپاي كەتتى» دەپ تىرلىگىنىڭ مازمۇندى، ءماندى تۇستارىنا وي جۇگىرتتى. كوڭىلىنە مەدەت ەتىپ توقتاعان، كارىلىكتى ابدەن مويىنداعان جۇرەك قالاي وڭتايلانسا دا قۇريا كۇشپەن شاڭشا شاشىلاتىن ءتارىزدى. جان تاننەن اداسارداي قورقىنىشتى سەزىم كەيدە كوڭىل قۇلازۋىن مولايتا تۇسەدى. سويتسە دە ۇمىتىلماس ءتاتتى وقيعالارعا ويىن دوپتەپ جانىنا مەدەت تاپقانداي بولادى. ءبىراق ءبارى دە از، ءبارى دە جەتكىلىكسىز سياقتى.
شاپاننان تاراعان شاپاعات
« ۇلىلاردىڭ كىشىپەيىل جۇرەگى كەڭ بولادى ەكەن-اۋ» دەپ سان مارتە قايتالاۋدان تىنبادى. دەرتى ءسال تىنىشتاعان ساتتە ومىرگە قۇلشىنۋى ارتىپ جاراتۋشىدان ءالى دە بولسا راقىم كۇتتى. پەندە ومىردەن وتەردە ەڭ جاقسى كورەتىندەرىن قاناعاتپەن ەسكە الادى دەۋشى ەدى. ماريام داستارقان ۇستىندە:
- اپىر-اي، قازاق قىزى بۇيىرمادى ما، جولداسىڭ ورىس قوي، - دەپ مۇحاڭا وزىمسىنە ساۋال تاستاعان. ۇلى مۇحاڭنىڭ ەزۋىندە كۇلكى تۇرىپ: «ءار ۇلتتىڭ دا ادالى مەن نادانى بار. سوندىقتان كىم-كىم دە وزىنە تەڭدەس تابۋعا تالپىنادى» دەگەن. ماريامدى قۇشاق جايا قۇرمەتتەپ: «ءوزىڭ ورىستىڭ پەرزەنتى بولساڭ دا قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ وتىن تۇتەتىپ وتىرسىڭ عوي. ورىستا: «تاپقان اناڭ ەمەس، باققان اناڭ» دەگەن ءسوز بار. ال قازاقتا: «كىمنىڭ جەرىن جەرلەسەڭ، سونىڭ سۋىن سۋلا» دەسەدى. دەمەك، جۇرەك ءامىرى كۇشتى، اركىم باقىتىن ءار جولدان تابادى. قادىرىن بىلگەندى، قۇرمەت تۇتادى» دەگەنى ماريامنىڭ تۇيسىگىنە ءتۇيىلىپ قالعانداي ەدى.
ءبىرازدان سوڭ مۇحاڭ:
- ءار ويدىڭ دا اسىل ورنى، وزىندىك ولشەمى بار. شىندىق بۇركەمەلەنبەسە وي اجارى اشىلا تۇسەدى. وندايدا قارا سوزدەن گورى ولەڭ، ءاننىڭ ورنى بولەك. ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. اقمولادا ونەرپاز شاڭىراعىن كوتەرىپ ءوندىرىپ ولەڭ جازىپ، ءان شىرقاپ، قازاق مادەنيەتىن مەنشە ءسۇي دەگەن بەينەتىڭ ەلەۋلى عوي. ءبىراق سول شىعارماشىلىقتىڭ باقىتى دا، سورى دا بار، ول اركىمنىڭ پەشەنەسىنە قالاي جازىلادى، كورە الماۋشىڭ قاي تۇستان ءمىن تابادى، ءبارى تاعدىردىڭ ءىسى، - دەپ وعان ءوزىنىڭ اسا قۇرمەتپەن قارايتىنىن شىنايى تىلەكپەن جەتكىزگەن.
مۇحتار اۋەزوۆ ءوز داستارقانى باسىندا وسىلايشا ماريام جاگور قىزىنا ءار ءسوزىن قورعاسىنداي سالماقتاپ، بۇكپەسىز وي تارقاتقان. كوسىلە سويلەپ وتىرىپ: «جىر الىبى جامبىل، اسقاق، ورەلى اقىن قاسىم ماسكەۋدەگى 1936 - جىلعى ونكۇندىكتە قازاق حالقىنىڭ بىرەگەي ادەبيەتى مەن ونەرىن ايداي الەمگە تانىتىپ جازۋشىنىڭ جوعارى باعالانعانىنا ماريامنىڭ جۇرەگى تولقىعان. قۇرمەتكە سۋسايتىن شىعارماشىلىق ادامدارى كوبىنە بالا مىنەزدى كورىنەدى ەكەن. كىشىنىڭ دە، ۇلكەننىڭ دە جۇرەگى جاقسى ءسوز اڭسايتىنىن ماريام سوندا شىنداپ ۇققان.
الگىندە قازاق قىزىنا ۇيلەنبەدىڭ بە دەگەنىنە ماريام ازداپ وكىندى. ويتكەنى ۆالەنتينا نيكولايەۆنا مۇحاڭنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، ىممەن ۇعاتىن ءتارىزدى.
«ەرىن سۇيگەن جۇرەك، ەلىن دە، حالقىن دا سۇيەرى انىق» دەپ ماريام ىشتەي تولقىدى دا ويىن جالعادى: «مۇحا، ەل ىشىندە ونەر دە، نەبىر عالامات قايماعى بۇزىلماعان اسىل دا جەتەرلىك. يمانجۇسىپ، قاجىمۇقاننىڭ ءار مينۋتى جىرعا بەرگىسىز وشپەس تىرلىگى، ماڭگىلىك ونەگەسى بار عوي. سونى حالىققا ناسيحاتتاساق ارمان بار ما؟».
- ە، ونىڭ دۇرىس، ەلگە بارىپ، حالىقتىڭ اڭگىمەسىن ءبىر ەستىگەندە ويىڭ كەمەلدەنە تۇسەدى. اناۋ سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ اقىندىق سارا جولى ورىستىڭ الەكساندر بلوگىمەن تەڭ ەمەس دەپ ەشكىم ايتا الماس...
مۇحاڭمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان سول ءساتىن ماريام مەزگىلدىڭ دۇنيەدە ەشتەڭەمەن تەڭدەسى جوق تارتقان سىيىنا باعالاپ ەدى. ساۋلەلى ساتتەر مەن ۇمىتىلماس كەزەڭدەردىڭ نەسىن ايتاسىڭ. ونى ويلاعاننىڭ ءوزى باقىت ەكەن-اۋ. ماريام الگىندە عانا دۇنيەدەن وزامىن-اۋ دەگەن قۇلازىعان قايعىدان ءبىر ۋاق ارىلعانداي سەرپىلىپ توسەكتەن باسىن كوتەردى. بالالارىن قاسىنا شاقىردى، جەگىدەي جەگەن دەرتتى جەڭگەندەي قايراتتانىپ:
- سول ساپاردا مۇحاڭ يىعىما شاپان جاۋىپ ەدى. كيەلى، ۇلى ادامنىڭ ىقىلاسى ءۇرىم- بۇتاعىڭدى كوركەيتەر دەگەن-دى. سەندەردىڭ جاپىراقتارىڭ جايىلىپ، كوسەگەلەرىڭ كوگەرسىن، - دەپ جانىنداعى شاپاندى يىعىنا جەلبەگەي جامىلىپ وتىرىپ ول: «قىرعىز دوستارىمنىڭ سىيلاعان شاپانى، سىيدى سىيلى ادامعا ارناسا جاراسادى. ماريام قاراشاڭىراعىڭا قۇت دارىسىن» دەگەن مۇحتاردىڭ سونداعى ءۇنى قۇلاعىمدا قوڭىراۋلاپ تۇر، - دەدى. سوسىن قىزى ءمۇسليماعا امانات ەتىپ تاپسىرىپ:
- وسى شاپاندى شاڭ جۋىتپاي ساقتا، - دەپ كومەيى قۇرعاقسىپ، ءۇنى ۇزدىگە بەرگەن.
ۇلى جازۋشىنىڭ شىن ىقىلاس-نيەتپەن ەسكەرتكىش رەتىندە ۇسىنعان شاپانى بۇگىندە ءمۇسليما تورىندە ەڭ قۇندى مۇلىك بوپ ساقتاۋلى. ماريامنىڭ ۇرپاعى ءوسىپ، بۇگىندە ارتىنان ەرگەن ۇرپاقتارى نەمەرەسى مەن شوبەرەسى ادال ەڭبەكپەن كۇن كەشۋدە. ادامنىڭ ادامعا قۇيار ساۋلەسى، ونىڭ ىشىندە ۇلىلاردىڭ جارىعى كەيىنگى عۇمىرعا التىن ارقاۋ بولىپ، اسىل ويدى ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاي بەرەدى دەگەننىڭ كۋاسى وسىنداي-اق بولسا كەرەك...
ماريامنىڭ وسيەتى
ارمانعا ەشكىم جەتكەن جوق، ارمانسىز پەندە وتكەن جوق. ءبىراق ماقساتىڭدى ورىنداۋعا تالپىنۋ شارت. ول ءۇشىن ۇلكەن جۇرەك، بولاتتاي بەرىك ءتوزىم كەرەك. ونى دۇيسەن ەكەۋىنىڭ عاشىقتىق كەزەڭى ايقىن تانىتقان شىعار. قارا قارعاداي كۇڭگىرت توپ تۇسىنبەستەن دۇرلىكتى؛ ءبارى كوردى، ادال سەزىم، سۇيىسپەنشىلىك بىرلىكتى. ادال ماحاببات اقىن ەتەدى ادامدى، عاشىق قوس جۇرەك «بيلەپ» تۇرار عالامدى. سورلى دۇيسەن (دۋدار) عاشىقتىق زارىن از شەكتى مە؟ ەندى جالعىزسىراپ ءجۇرمىن، جانىما كەل» دەپ شاقىرار ما؟ كوپ ۇزاماي وعان دا بارامىن. سىبىرلاي سويلەپ، بوزالا تاڭعا سۇيسىنە قاراپ، كەۋدەسىن كوتەرگەن ماريام جان-جاعىنا تىكتەپ سۇيەنىشكە قويعان جاستىققا قايتا قۇلادى. بۇل 1953 - جىل ەدى.
- ىرىسالدى؟ - دەدى. ۇلكەن قىزى ەرتەڭگىلىك اس دايىنداۋ قامىندا ءجۇر ەكەن. ەستىمەدى.
- ءمۇسليما؟ - دەدى. توسەك-ورىن، ءۇي-ءىشىن جيناستىرىپ جۇرگەن قىزى اناسىنىڭ جانىنا جەتىپ كەلدى.
- وتىر!
- انا، بىردەڭە ايتاسىڭ با؟
- ءوتىنىش، تىلەگىم كوپ ەمەس. ءبىراق ورىنداۋعا قينالارسىڭ. ۇكىمەت ءتارتىبى سەنىمدى شىتىناتتى. قايتەمىز، زامان- زاۋال، ەل قاتارلى ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىرعانعا شۇكىرشىلىك، - دەدى دە، ماريام كۇرسىنىپ اۋىر دەمالدى. ويلانا وتىرىپ ولەڭ جولدارىن اعىتتى:
بىلەمىن، بۇل دۇنيەدە كوپ جۇرمەسپىن،
قۇرىشتاي التىن كەۋدەم تەك
جۇرمەسىن.
بالالار سەندەرگە ايتار وسيەتىم،
ماريادان بالا جوق قوي دەپ،
جۇرمەسىن.
ەلۋدىڭ كەلدى جاسىم سەگىزىنە.
جوق ەدى ەش جاماندىق نەگىزىمدە.
سەرتىمە قادىر اللا جەتكىزبەي-اق،
ءتاۋباسىز، تاۋپيىقسىز دەگىزدىڭ بە؟
- دەدى دە ماريام جۇزىندەگى ەكى ويلىلىقتى، سەنىمسىزدىكتى بايقاتتى. ونىسى دا زاڭدى ەدى. ورىستىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ، قازاقتىڭ ءدىنى مەن دىلىنە ەشتەڭە تەڭگەرمەي، ورىس ءتىلىن «ۇمىتىپ»، قازاق تىلىنە جەتىكتىگىن اركىم ءارتۇرلى تۇسىنەتىن-دى. ونىسى مۇسىلماندىققا، يماندىلىققا شىن عاشىقتىعىنان ەكەنىن ويسىزداردىڭ كەيبىرى شالا ۇعىناتىن-دى. مانساپتىڭ ۋىن ىشكەندەر ارام ولۋگە بار، ادامدى تۇسىنۋگە جوق. قىزمەت تاكاپپارلىعى - جەگى قۇرت، سەنىمدى ۋلاۋدان باسقا نە بىتىرەدى؟ حالىقتىق تاربيەنى وتىرىك كۇلىپ، پۇشپاقتاپ قۇرتىپ جاتقانىن ماريامنىڭ بىلگەنى قاشان. سوسىن دا بالالاردىڭ بولاشاعىن بولجاپ، قۇدايعا قۇلشىلىقتىق انىق ويىن ايتقانى ەدى. ورامالىن تۇزەپ تارتتى دا، ءمۇسليماعا قيماي قاراپ وتىرىپ:
توقتاشى، شىركىن، كەۋدەم مەنى
قىسپا؟
جۇرەكتەن ءالسىز كەسەل شىققان نۇسقا.
مۇسكەنجان، ساعان ايتار وسيەتىم،
سايراش پەن ساپارىڭدى قولىڭا ۇستا! - دەپ كۇرسىنە دەمالدى. البىرت جاس كەزىندەگى جىگەرلىلىك پەن ەلگەزەكتىك قايدا، ونە بويىن السىزدىك جايلاپ العانداي ەدى. جانىنا باتقان دەرتىن دە سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ، ءمۇسليماعا قارادى دا: «مۇسكەن، جانىما جاقىنىراق وتىرشى. ايتايىن دەگەنىم، موينىمدا پارىز بار. وتىنەمىن، سونى جەڭىلدەت» دەدى.
- ايتىڭىز، اپا؟
ءسوزىن ىقىلاستانا تىڭداپ، ءىلىپ اكەتكەن قىزىنا اقىرىنداپ قارادى دا، اقىرعى تىلەگىن سىرتقا شىعارعانداي بولىپ:
- قىزىم، ماڭدايىڭدى شاجداعا تيگىز. ناماز ساباعىن جازىپ بەرەم، تەزدەتىپ ۇيرەن. وزىڭە جەڭىلدىك الاسىڭ، ونىڭ ۇستىنە ارۋاقتار قولداپ، قورعايدى. مەن نە ىستەسەم - سونى قايتالاپ، ايات ساباعىن جازعان قاعازدى وڭ جاعىڭا قويىپ، ناماز وقى. ءدىن - تىرلىگىڭنىڭ اجارى، ونى ورىنداعاننىڭ نازارى سىنىق بولمايدى.
- قالاي ورىندايمىن، جۇرەكسىنەمىن.
- مويىنداساڭ، ءبارىن دە جەڭەسىڭ. الدىمەن تاڭ نامازى نەشە ساباق ەكەنىن جازىپ ال. سوسىن نامازدىگەر، نامازشام، قۇپتان ساباعىن جاتتايسىڭ. ي-ي، قىزىم-اي، ورىس وقۋىنان قيىن بولىپ پا؟ مەن كوممۋنيستەردىڭ قاتال تەگەۋرىنىنە، ەلدىڭ بەيپىل اۋىزدىلارىنىڭ قاڭقۋىنا قاراماي، مۇسىلمان ءدىنىن قالاي مويىنداپ شىققان بەينەتىمدى سەندەر بىلمەيسىڭدەر.
«ورىس ايەلىنە ءدىن جاراسپاس» دەپ كەكەتىپ، مۇقاتۋشىلار جانىمدى شاباقتايتىن. جۇرت نە دەمەيدى، اۋىز وزدەرىنىكى. مەنىڭ ەندىگى ارمانىم: و دۇنيەدە تىنىش بولسىن دەسەڭدەر، بالالارىم، سەندەر ناماز ساباعىن ۇيرەنىپ، باستارىڭدى شاجداعا تيگىزسەڭدەر - ارمانسىزبىن.
ءمۇسليما سول كەزدە جيىرما بەس جاستا ەدى. بالالارى بار، زايىبى ەگىنباي ميليتسيا قىزمەتىن اتقارىپ ءجۇردى. ال پارتيالىق يدەولوگيانىڭ دىنمەن جۇلدىزى قارسى. ءبىراق ماريام جاگور قىزىنىڭ اتاق-داڭقى وداققا تانىمال. سوندىقتان ونىڭ وتباسىنداعى وقيعالاردى كوممۋنيستەر جەتىك بىلە بەرمەيدى. بىلسە دە جاريا ەتۋگە جاسقانادى. ماريام بۇل كەزدە دەرتى جانعا باتىپ، اللانىڭ اجالىن كۇتىپ، ءوزىن و دۇنيەلىككە دايىنداپ جۇرگەن كەزى-تىن.
بىردە ويلى كوكشىل كوزىن قاداپ، ايەلگە ءتان سىپايىلىق پەن بيازىلىقتى ءبىلدىرىپ:
- مۇسىلمان دىنىنە العاش كىرگىزگەن دۇيسەن ەدى. سۇم اجال ەكەۋمىزدى ەكى ايىردى. دۋدارىم تۇسىمە ءجيى ەنەدى. سونداعى ءسوزى: «جارىقتى قيمايمىن، ماريام. حامكەنىڭ قاباعىن شىتتىر ما؟! بىلەمىن سەن دە جارىق تاڭدى قيماي جۇرگەن شىعارسىڭ: مەنى جالعىزسىرادى دەپ ويلامايسىڭ- اۋ. تۇسىنەمىن، تىرلىك قىمبات... ءبىراق كوپ كەشىكپە دەيتىن ءتارىزدى. جازىق ماڭدايى، وتكىر كوزى، زەردەلى كەلبەت، سۇيكىمدى مىنەزى... ءار ءسوزىن اقىلعا سالىپ ايتاتىنى ءتۇس ەمەس، ءوڭىم ءتارىزدى ەكەنىن ايتايىن، - دەدى دە ماريام الىستا قالعان جاستىق ءومىرىنىڭ پاراقتارىن اقتارعانداي بولىپ ءبىراز ءۇنسىز قالدى.
عاشىقتىقتىڭ قۇدىرەتى قانداي. ەكەۋى اعايىن- تۋىستان قاشىپ- پىسىپ قامىستان كۇركە جاساپ الىپ، سوندا- اق وزدەرىن ءۇيلى- باراندى، وتباسىلى سەزىندى. دۇيسەن قايتىس بولعان ايەلىنىڭ ەمشەكتەگى حامزەسىن ماريامنىڭ باۋىرىنا سالدى. قىز دەنەسى ەلجىرەپ، ومىراۋىنان ءسۇت شىقتى. قۇداي قوسقان جار سەزىنگەن سول مينۋتتاردا قاسكۇنەمدەر كول جاعاسىنداعى قامىسقا ءورت قويعان. باس پانالار جەر قالمادى. سودان ماريام قازاقشا كيمەشەك كيىپ، كەڭ كويلەگىنەن ومىراۋىن جاسىرىپ، بالا ەمىزىپ تۇرعان. ونىڭ قاسىنداعى جانى تىرناعىنىڭ ۇشىنا ىلىككەن بەيكۇنا دۇيسەندى كورىپ، اياعان اعايىنداردىڭ ءبىرى:
- توقتاتىڭدار دۇلەيلىكتى! اقىلعا جۇگىنىڭدەر. ءدىنىڭدى، ءتىلىڭدى قابىلداعان بەيكۇنالاردى اياڭدار. وڭباعىرلار ادامدىق كەرەك، يتتىك جاراسپايدى، - دەدى.
عاشىقتىق سەزىمنىڭ العان باعىتىنان قايتپايتىن بىربەتكەيلىگىن ەل سەزىندى... ءسۇيۋ سەزىمى جوقتىق - ادامدىق ەمەس، وعان قاستىق - قۇداي الدىندا كۇنا.
وسى كەزدە ونىڭ ويىن ىرىسالدى ءبولدى. «شاي دايىن، اپا» دەدى. انا جۇرەگى ەلجىرەپ، ونى دا قاسىنا شاقىرىپ الدى. - بالالارىم، مەن و دۇنيەلىك بولىسىمەن- اق جۋىپ ارۋلاپ، وڭ جاققا قويدىرىڭدار. نامازىمدى شىعارسىن. مىڭشۇڭقىرعا، جانتاي قاجىنىڭ قورىمىنا جەرلەسىن. قۇرمان اتام ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ماكەنىم ىرىس، نەسىبەنىڭ قۇتى دەۋشى ەدى. ەسىل، نۇرانىڭ اعىندى سۋىن دۇعامەن توقتاتاتىن اۋليە اناس نامازىمدى شىعارۋعا جازسا ەدى، - دەدى. مولدا مۇسىلماندىق شارۋانى تىڭعىلىقتى اتقارعاسىن ۇكىمەتكە حابارلاسىڭدار. مەنى نەگىزى ورىس دەپ تاقتايعا شەگەلەپ جۇرمەسىن.
ءومىردى قيماي، اھىلاپ- ۋھىلەپ جاسىعان جوق. اللانىڭ جازمىشىنا قارسىلىعى جوقتىعىن ءبىلدىردى. قازاق سالتىمەن جۇمساق ۇنمەن كەڭەسىن ايتتى، تۇرمىس-تىرلىگىندەگى جاي-كۇيىن پىسىقتادى. ءومىردى، جارىق كۇندى قادىرلەۋ كەرەكتىگىن ايتتى. سابىرلى قالىپپەن تىڭداپ وتىرعان ۇلدارى مەن قىزدارىنا: «موڭعول شەجىرەسىندە كەلىننىڭ ءۇش كۇيەۋى بولادى دەسەدى. العاشقى كۇيەۋى - التىن ەلى؛ ەكىنشى كۇيەۋى - ار-نامىسى، سوڭعى كۇيەۋى - العان جارى. التىن ەلىنە بولاتتاي بەرىلسە، ادامدىعىمەن اتى شىعادى. ادال اتىن ساقتاسا، العان جارى قايدا بارماق؟» دەدى تاعى دا.
ماريام جاگور قىزى ۇشەۋىنىڭ الدىندا دا كىرشىكسىز تازالىعىمەن دۇنيەدەن ءوتىپ، جانتاي قاجىنىڭ قورىمىنا - دۇيسەن ۇكەن ۇلىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ زيراتىنا جەرلەندى...
«وزگە ءوزىڭدى سىيلاسىن دەسەڭ، انا ءتىلىڭدى قۇرمەت تۇت. سويتسەڭ اق ءسۇتىن بەرگەن اناڭنىڭ الدىنداعى پارىزىڭنان قۇتىلاسىڭ. دىنىڭە ادالدىعىڭدى ساناڭنان شىعارما، اللاڭا ادال بول. سوندا عانا جۇرەگىڭ لاس- قوقىمنان ارىلادى» دەگەنى ەستە ماريامنىڭ.
ۇرپاعىنا كۇدىكسىز انا سەنىمىن بۇگىن دە كىر شالعان جوق. ماريامنىڭ بارلىق نەمەرە- شوبەرەلەرى قازاقشا وقىپ، ءبىلىم الدى... ءدىلى، تىلىنە ادالدىقپەن زامانداستارىنىڭ بەتىنە ۇيالماستان قاراي الادى. تاريح بەتىندە 770 اۋىل قۇراپ، 550187 قازاق مەكەن ەتكەن اقمولا وڭىرىنە 1900 - جىلعا دەيىن پاتشا امىرىمەن وتارلاۋ ماقساتىندا 1 ميلليونعا جۋىق ورىستار كەلىپ قونىستانسا، سولاردىڭ ءبىرى ەگور رەكين شاڭىراعىنداعى ۇلدار مەن قىزداردىڭ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداپ، قازاق اتانعانىنا تاعزىم ەتەسىڭ. ورىس بوپ تۋىپ، قازاق ءتىلىن، ءدىنىن مەڭگەرىپ، يماندىلىعىن ادامدىعىنا جاراستىرىپ، از عۇمىرىن اڭىز ەتىپ ومىردەن وتكەن ماريام انا ۇلگىسى كەيبىر ماڭگۇرتتەرىمىزدىڭ جانىنا جارىق تۇسىرسە، كانەكەي، - دەپ وي تۇيەسىڭ. ونىڭ «دۋداراي» ءانى الەم اسپانىنا شىرقاي باستالعاندا: «حرۋشەۆتىڭ رەسەي پاتشالىعى قازاق جەرىن وتارلاۋدى جۇزدەگەن جىلدار بويى دۇرىستاپ جۇرگىزە المادى، مەن تىڭ يگەرۋدى دالەلدەپ مىڭداعان ورىستاردى، وزگە ورىستىلدى حالىقتاردى ورنالاستىرىپ تەپ-تەز يگەردىم» دەپ بوسكەنى بار-دى.
قازاق ۇلتىن كيىز قازىق بولسا جەرگە ءسىڭىرىپ جىبەرەردەي جاۋلىقتىڭ دۇلەي كۇشى تامىرىنان جۇلىندى... نەبىر جاۋمىتتەر جەر قاپتى. كەرىسىنشە، ماريام سىقىلدى ارلىلار ۇرپاقتاردىڭ جۇرەگىنەن وشكەن جوق. جان جۇلدىزى جارقىراپ تۇر... ماريام باسى جەرگە جەتكەنشە قازاقتىڭ: «ىمىرانى بۇزعان جاماننىڭ ءىسى» دەگەندى ساناسىنان شىعارماي ارىنا كۇڭگىرت- كولەڭكە تۇسىرگەن جوق. قازاقتىڭ بايتاق دالاسى كيەلى دەپ ءتۇسىندى.
جاگوردىڭ جانى
جارىقتىق ەسىل، نۇرا وزەندەرىنىڭ قۇيقالى ءوڭىرى توقشىلىق بەرەكەسى بولعان عوي. سوسىن دا جاعالاي ەل قونعان عوي. پەندە كوڭىلىن سۇلۋ تابيعاتىنا اۋدارىپ جوقشىلىقتى اڭداتپاۋعا اسەر ەتكەن. بابالاردان قالعان ءسوز: «وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالماس» دەيتىندى ۇقتىرعان. اتاقتى اسان قايعى: «ىشىمە سىيساڭ ءىشىپ كەتەر ەدىم، قانجىعاما سىيساڭ بوكتەرىپ كەتەر ەدىم» دەپ تامسانۋى تەگىن بولماسا كەرەك. بۇگىندە ءوڭىر جۇدەسە دارمەنسىزدىك پەن ەنجارلىقتىڭ كەسىرى، باسشىلىقتىڭ اقىل-ويىنىڭ كەمدىگى. ويتكەنى وزەن سالالارى سۋعا جارىماي قالعان. ىركىلىپ اعاتىن سيىر ءتىلدى تولقىندار كوزدەن بۇل- بۇل ۇشقان-دى.
ءجا، جەر تاريحى، ەل تاريحى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ قالىڭ جۇرتتىڭ جادىندا. ەرتە، ەرتەدە 1870 - جىلدارى رەسەي پاتشالىعىنىڭ قىسىمىمەن جەر اۋىپ كەلگەن ەگور رەكين ەركىندىگىم قايىرلى بولعاي دەپ نۇرا وزەنى بويىنداعى «قازوتى» كولىنىڭ جاعاسىنا ورنالاسىپ ۇرپاعىن بالىقشىلىق كاسىپپەن اسىراي باستايدى. بۇل ءوڭىردى التاي، قارپىق، تەمەش رۋلارى مەكەن ەتىپ وتىرعان. كۇنكورىستەرى مال ءوسىرۋ بولعان. ەلىنە ەلەۋلى، حالقىنا قالاۋلى قوسپان وڭىردەگى اشىكول، تۇشىكولدى ەرتەدەگى اتالارىنان بەرگى جىلدارعا دەيىن يەلىك ەتكەن. قوسپان باس ساۋعالاپ كەلگەن ەگوردى جاتسىنباي جۇرتتىڭ قاتارىنا قوسىپ ارالاس، قۇرالاستىقتى باستايدى. ەجەلگى مەيماندوس، قوناقجايلىق سالتىمەن باسىنا ءۇي تىگىپ، الدىنا مال سالىپ بەرەدى. تابى ءبىردىڭ ءتاڭىرىسى ءبىر دەپ ەسەپتەيدى. ەگور مۇنداي قايىرىمدىلىقتى قۋانا قارسى الىپ، بىرىنىكى جەتپەسە ەكىنشىسىمەن قولدا بار دۇنيە، مۇلىكتەرىن تىرشىلىك ءۇشىن ءبولىسىپ پايدالانادى.
وي-تىلەكتەرى بىتە قايناسا باستايدى. قۇداي الدىنداعى قايىرىمدىلىق قارىزىن ادالدىقپەن اقتاۋعا ىشتەي انت ەتكەن دە بولار. قازاقتار بولسا ەگور دەگەنگە ءتىلى كەلىڭكىرەمەي، ەسىمىن جاگور اتاندىرادى. ەگور قازاقتاردىڭ ادالدىعىن، قامقورىن ءتۇسىنىپ بار ىنتاسىمەن ءتىلىن، ادەت- عۇرپىن جالىقپاي ۇيرەنە باستايدى. پاتشالى رەسەيدىڭ زورلىق- زومبىلىعىنان قاشىپ كەلگەن ايەلى ەكەۋى وسى حالىقتىڭ قولىندا تۋىپ، قولىندا وسكەندەي، تەل قوزىنىڭ سىڭارىنداي ءۇپىرلى- ءشۇپىرلى بولادى. قازاق جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن ءتورت قىزى، قازاق بالالارىمەن ويناپ-كۇلىپ تىلدەرى قازاقشا شىعادى. ۇلدارى دا قازاق ءتىلىن، ءداستۇرىن جاستايىنان قالىپتاستىرادى. ويتكەنى اكە، شەشەنىڭ وزدەرى كوبىنە قازاقشا سويلەسىپ، كورشى، كولەممەن ارالاسىندا ورىسشا ايتپايتىن- دى.
ءتىلىن ءبىلدى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ بابىن تاپتى، جىلدار ءوتىپ جاتتى. ورىستىڭ ماقالىنداعى: «تاپقان اناڭ ەمەس، باققان اناڭ» دەگەن سيپاتتان ادامدار سىيلاسا كەلە جانىن تانىپ، ۇعىسادى. اسىرەسە، بالعىن جاستار ءبىرىن-ءبىرى قيماس دوسقا اينالادى. تالاي جيىن، تويلاردى بىرىگىپ وتكىزىپ، ءان شىرقالىپ، دومبىرا تارتىلىپ جاتقاندا ەگوردىڭ وتباسىنداعىلار تەزىنەن ۇيرەنىپ، العىرلىقپەن ۇعىنىپ ونەرگە دە بەيىمدەلە باستايدى. ەگور زامانداستارىنا: «مەنىڭ سۇيەگىم ورىس، جانىم، قانىم قازاققا اينالدى» دەۋىنىڭ دە ءجونى بار. كەنجە قىزى ماريام بالا كەزىنەن قازاق تىلىنە، ونەرىنە ەرەكشە دارىندىلىعىن تانىتا باستايدى.
قازاقتىڭ اقيىق اقىندارىنىڭ ءبىرى قاليجان بەكحوجيننىڭ «جاگور قىزى» پوەماسىنداعى: «تەلمىرىپ تىڭداۋشى ەدى، تاڭداي قاعىپ، اۋىلدىڭ اسپانىندا ءان ورلەسە» دەۋى «دۋداراي» ءانىنىڭ قۇدىرەتى ەدى. قانداي دا جيىن- تويدىڭ، ءسانى دە، ءمانى دە ماريامنىڭ العىر ويى، ومىرشەڭ ونەرىنىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك. ال ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ەگور ءبىر جيىندا ساكەندى كورىپ: «سۇلۋلىعى الەمدىك ەكەن» دەپ تامسانىپتى دەسەدى. ماريامنىڭ ونەرىن قازاق ەلى اڭىز ەتە باستاعاندا ونىڭ قۇداي قوسقان جارى دۇيسەن ۇكەن ۇلىنىڭ دا سەرىلىگى، ەرلىگى، ونەردەگى العىرلىعى زامانداستارىنان كەم بولماسا كەرەك.
دۇيسەن «اشىكول» ءوڭىرىن مەكەن ەتكەن. دۇيسەن مەن ماريامنىڭ نەكەلەسۋىنە جولداس-جورالارى تىلەكشى بولسا دا، ءدىندى بۇزۋعا بولمايدى دەگەن قارسىلىق كەزدەسپەي قالمايدى. ەگور دا قىزىنىڭ ءبىر ورىس جىگىتىنە تۇرمىسقا شىعۋىن قالايدى. تەگەۋرىن قاتتى، قازاق سالتىمەن بەل قۇدا بوپ قويعان ىدىرىس باستاعان توپ دۇيسەن مەن ماريامدى سويىلعا جىعادى. ماحاببات پەن قورقىنىشقا توعىسا توگىلگەن قايعىنىڭ ۇشقىنى ماريامنىڭ سۇيگەن جىگىتىنە ارناعان «دۋدار-اي» ءانى اشۋدىڭ اساۋ تولقىنىن جۋاسىتقانداي دۇنيەگە كەلەدى. بۇل ءاندى اتاقتى «قانات تالدى» ءانىنىڭ اۆتورى ساتماعامبەت احمەتوۆ ورىنداعاندا قاسكويدىڭ دە ءداتى شىداماي اياۋشىلىق سەزىم بىلدىرسە كەرەك.
ەل وقيعالارىن جاقسى بىلەتىن مۇعالىم ءومىرتاي سىزدىقوۆ:
- الدىمەن تۇشىكول تۋرالى ايتسام، اشىكول، تۇشىكولدىڭ اراسى ءبىر، ولەڭنىڭ وزەگى بولعان جولداردا قارتتاردىڭ ايتۋىنشا، كەيبىر جىلدارى قار قالىڭ تۇسسە سۋ تاسىپ ەكى كول ءبىر-بىرىنە قوسىلىپ كەتەدى ەكەن. دۇيسەننىڭ ورىس قىزىنا ۇيلەنۋىنە قارسىلىق بولعاننان كەيىن ەكەۋى تۇشىكولدىڭ ماڭايىنداعى نۋ قامىس اراسىندا پانالاپ جۇرگەن. دۇيسەننىڭ ءبىرىنشى ايەلى بالادان قايتىس بولىپ، قىرقىنان شىقپاعان ءسابي ماريامنىڭ قوينىندا بولادى. دۇيسەننىڭ قۇربى-قۇرداستارى تاماق اپارىپ تۇرعان. ءبىرازدان سوڭ اۋىلدىڭ ازاماتى بەكقوجا بەكەجانوۆتىڭ ۇيىنە جاسىرىنىپ كەلىپ، دۇيسەن مەن ماريام پانالايدى. سودان ەل اقىلدىلارى ماملەگە كەلىپ نەكەلەسۋىنە رۇقسات بەرەدى. ءبىرى ورىس، ءبىرى قازاق العاشقى رەت شاڭىراعىن كوتەرەدى.
ماريامنىڭ ەرلىگى دۇيسەننىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن قالعان ءسابيىن باۋىرىنا باسىپ وسىرەدى. بۇل شامامەن 1905 -جىلدار ەكەن. اقىنشا ايتقاندا: «سويلەپ قىز قازاق ءتىلىن ءوز تىلىندەي، اۋىلدا وزگەلىكتى ءوستى بىلمەي» دەگەن ماريام حالىقتى سۇيسەڭ ءتىلىن ءبىل، ءدىنىن ۇيرەن، مادەنيەتى مەن ونەرىن جاتتا، بار جاقسىلىعىن الا ءبىل دەيدى ەكەن. قايران ءان، قايران كۇلكى ۇزاعىنان سۇيسىندىرمەي دۇيسەن ومىردەن وزدى. ماريامنىڭ ءتورت بىردەي اعاسى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا كەتتى. قايعى جۇتىپ قالعان ماريام ءوزىنىڭ شەرىن تارقاتقىسى كەلىپ: «اق ساۋلەم» ءانىن كەيدە كوزىنە جاس ءۇيىرىپ وتىرىپ تولعايتىن ەدى.
دۇيسەن اعامىزدىڭ جەرلەنگەن جەرى وسى اۋىلدىڭ شەت جاعىندا، - دەدى دە ءومىرتاي ءسوزىن جالعادى: « دۇيسەنگە دە ەسكەرتكىش كەرەك، ۇلتتار دوستىعىنىڭ دانەكەرى ەدى عوي. ماريامعا ەسكەرتكىش قويىلدى. تاريحتا اتى قالدى. ايتا كەتەرلىگى، سوعىس باستالعان جىلى تۇشىكولدىڭ سۋى تارتىلىپ قالدى. كول ورتاسىنداعى اياداي جەردە ەكى تاس كورىندى. ءبىر عاجابى وسى ەكى تاستىڭ اراسىندا ءبىر كيىك قىستاپ شىقتى. 1942 - جىلى وزەنگە سۋ ءتۇسىپ كول قالپىنا كەلدى، تابيعاتتىڭ وسىنداي قۇپيا سىرى ەسىمىزدە قالدى. ءوڭىردىڭ باستان وتكەن جاقسىلىعى دا، قايعىسى دا جەتەرلىك. كەيدە جۇيكەم بوساپ تاعدىرعا ناليمىن، ۇلىم مەن قىزىم قالادا وقيتىن ەدى، ەلگە قىسقى دەمالىستا كەلەمىن دەپ جاياۋلاپ شىعىپ بوراندا ءۇسىپ ءولدى.
ماريامنىڭ «دۋدار-اي» ءانى قازاق ەلىنە تانىمال بولىپ، الماتىدان ورالعان بويدا ماريام ۇلەبايدى ساۋىق كەشىنە شاقىرىپ: «قايعىسىز پەندە جوق، قۋانىشىمىز كوبەيىپ، مۇڭ-شەرىمىزدى جەڭىلدەتە بەرەلىك، مەنىڭ اتىمدى شىعارۋعا ەڭبەك ءسىڭىردىڭ، - دەپ استىنا ات مىنگىزىپ، ۇستىنە شاپان جاپتى. ماريامنىڭ اۋىلداستارى بۇگىندە بىرنەشە ۇلت تاتۋ- ءتاتتى ءومىر سۇرۋدە. وسىندا تۋىپ- وسكەن پەتر الەكساندروۆيچ گاليدىڭ اكەسى شۋريكپەن دوس بولدىم، توي-تومالاقتا قازاقشا ءان ايتىپ، توي باسقارىپ جۇرەتىن ەدى. بىردە كورشى سوۆحوزعا تويعا باردىق. ەكەۋمىز قاتار وتىرعانبىز، سوزدەن ءسوز شىعىپ وتىرعان ءبىر ازامات، قاسىڭدا كوككوز وتىر عوي، باسى جارىق ەمەس شىعار دەپ ءسوز باستاي بەرگەندە شۋريك كۇلىپ: «باسىم جارىق بولسا ايران قۇيىپ ىشەيىن دەپ پە ەدىڭ» دەگەندە، جۇرت قىران كۇلكىگە باتقانى بار- دى.
كىشكەنتاي اۋىلىمىزدا سەيداحمەت دەگەن ءىنىمىزدىڭ ايەلى يرينا نەمىس قىزى، امانجول دەگەن ءىنىمىزدىڭ ايەلى ۆەرا ورىس قىزى. ماريامنىڭ ءبىر باۋىرلاسى پەتر گايلين قازاقشا ورتا مەكتەپ بىتىرگەن. ايەلى رايحان، بالالارى ءالميرا، رانات، گۇلميرا ءبارى دە قازاق مەكتەبىن بىتىرگەن. سەيداحمەتتىڭ زايىبى يرينا ۇلى قايرات، ەگىز بالالارى الىشەر، الگيدى ءوسىرىپ، قازاقشا تاربيەلەپ وتىر. تار جەردە تابىسقان كوڭىلدەر، كەڭ جەردە سىيلاستىقتىڭ بيىگىنە جەتكەن...
سونى تۇسىنگەن ەلدى كورىپ: «ەگوردىڭ جانى، قانى ماريام: «دۋداردى ايتىپ ەدىم جاس شاعىمدا، ول زامان ءوتىپ كەتكەن ءبىر ساعىمدا. ەل قامىن ويلار كەزىم ەگدەلەنىپ، دۋدارعا ءبىر باسايىن مەن تاعى دا» دەگەن ءۇن اۋىل اسپانىندا ءالى وشكەن جوق. ۇرپاق جالعاستىرىپ جاتىر.
قازىردە ەگوردىڭ بەلىنەن تاراعان قىزدارى جانە ماريامنىڭ ۇرپاقتارى جەتپىستەن اسادى. ءبارى دە قازاقشا ءبىلىم الىپ، تىرلىكتە وزدەرىنىڭ ورنىن تاۋىپ، قورعالجىن اۋدانى، اقمولا وڭىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ەل مۇعالىمى ءومىرتاي سىزدىقوۆ: «ەگور زامانداستارىنا: «قازاقتىڭ كىمنىڭ جەرىن جەرلەسەڭ، سونىڭ سۋىن سۋلا دەگەنىندەي سۇيەگىم ورىس، جانىم دا، قانىم دا قازاق. سەبەبى وسى ءوڭىردىڭ اۋاسىن جۇتامىن، ازىعىنان قانىما، جانىما ءنار-ەم الامىن، ولسەم وسى جەردىڭ توپىراعىن جامىلامىن، تاتۋ، دوستارىم تىرلىگىمدە بىرگە، ولسەم سولار جوقتايدى» دەگەن ەكەن. ءبىز ۇرپاعىن كورسەك قۇرمەت تۇتىپ، جاگوردىڭ جانى دەيمىز. ەل تاريحىمىزدىڭ ۇمىتىلمايتىن پاراقتارى عوي...
تابىل قۇلىياس، جازۋشى (2015 - جىل)
kazgazeta.kz