قابىرعانى قاقىراتپاۋ ءۇشىن كوشتى توقىراتپاۋ كەرەك
قازىرگى تاڭدا قىتاي، موڭعوليا، تۇركىمەنستان، رەسەي، قىرعىزستان جانە تۇركيا مەملەكەتتەرىنەن ورالسا، ءبىرازى تاجىكستان، يران، اۋعانستان، ت م د ەلدەرى مەن الىس شەت ەلدەردەن كوشىپ كەلىپ، قونىستانۋدا.
ءوزىمىزدىڭ الماتى وبلىسى جونىنەن ايتساق، وڭىرىمىزگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى وبلىسىمىزدىڭ قاراساي، ىلە، ەڭبەكشى قازاق، جامبىل، تالعار، ەسكەلدى، كوكسۋ، اقسۋ، سارقان اۋداندارى مەن تالدىقورعان قالاسىنىڭ اۋماعىنا شوعىرلانا قونىستانىپ، تىرشىلىك ەتۋدە. ارينە، بۇل رەتتە اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار جەتەرلىك. ال اتاجۇرتقا جەتە الماي جاتقاندارى دا بارشىلىق.
سوناۋ 1992 -جىلى نەبارى قازاقستان حالقىنىڭ 42 پايىزى عانا مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلت بولعانىن ەسكەرسەك، قازىر ول كورسەتكىش بەيرەسمي دەرەكتەر بويىنشا 72 پايىزعا ءوستى. مۇنىڭ وزىنە ورالمانداردىڭ ايتارلىقتاي ۇلەسى بار.
سونداي-اق، ىشكى كوشى-قوننىڭ تۇراقتاۋىنا دا زور ىقپال ەتتى. وبلىستىڭ كەيبىر اۋىلدارىندا تۇراتىن حالىقتىڭ 90 پايىزى شەتەلدەن كەلگەن قازاقتار ەكەنىن بىلەمىز. دەمەك، اۋىلداردىڭ قاڭىراپ بوس قالماۋىنا، قالاعا كوشەتىن تۇرعىننىڭ از دا بولسا قالتاسىنا اقشا تۇسۋىنە، بەلگىلى ءبىر وڭىرلەردە ساۋدانىڭ، ەگىنشىلىكتىڭ، كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى.
مۇنى ەشكىم جوققا شىعارمايدى. كەزىندە ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي مىرزا ءبىر سۇحباتىندا: «1962 -جىلى قىتايدان كەلگەن كوش شىعىس وڭىرلەردىڭ ورىستانۋىن باياۋلاتتى. قازاقشا مەكتەپتەر اشىلىپ، حالىق انا تىلىندە سويلەيتىن بولدى» دەگەن ەدى. بۇل جاعداي ءدال تاۋەلسىزدىك كەزىندە دە قايتالانعانى انىق.
وكىنىشكە قاراي، سوڭعى جىلدارى كوشى-قون ماسەلەسىندە كوپتەگەن كەمشىلىك پەن ولقىلىق ورىن الۋدا. ءارى بۇل ماسەلە تۋرالى ەكىۇشتى، ءدۇدامال اقپاراتتار دا كوپ. كۇندەلىكتى تاجىريبەدە ورالمانداردى قابىلداۋ مەن ورنالاستىرۋ، قۇجاتتاندىرۋ، ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسى تۋرا جولىنا ءتۇستى دەسەك تە، ۇشىراسىپ وتىرعان قيىندىقتار مەن زاڭنامالارداعى قايشىلىقتاردىڭ بار ەكەنى راس.
قازاقستان ۇكىمەتى 2014 -جىلعى 20 -ناۋرىزدا «ورالمانداردى جايعاستىرۋ وڭىرلەرىن ايقىنداۋ تۋرالى» №248 قاۋلىسى قابىلداعان ەدى. بۇل قاۋلىعا سايكەس ورالمان مارتەبەسىن الىپ، الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزگىسى كەلەتىن شەتەلدىك ەتنيكالىق قازاقتار اقمولا، اتىراۋ، قوستاناي، پاۆلودار، باتىس، سولتۇستىك جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىنا ورنالاستىرىلماق. بۇل وبلىستارعا كوشىپ باراتىن ورالماندار سول ايماقتا ءومىر بويى تۇرۋعا مىندەتتى ەمەس. ۇكىمەت قاۋلىسىنا سايكەس 5 جىلدان سوڭ ولار وزدەرى قالاعان وڭىرگە قونىستانا الادى.
مەملەكەتتىڭ بۇل شەشىمىن دە تۇسىنۋگە بولادى. اتالعان ايماقتاردا، اسىرەسە سولتۇستىك وڭىرلەردە حالقىمىز سيرەكتەۋ ورنالاسقان. 2050 -جىلعا قاراي بۇل وڭىرلەردەگى تۇرعىندار سانى 900 مىڭعا دەيىن كەميتىندىگى دە ايتىلىپ ءجۇر، ەسەسىنە وڭتۇستىك وڭىرلەردە حالىق سانى 5,2 ميلليونعا ارتاتىن كورىنەدى. ولاي بولسا سولتۇستىكتىڭ جاعدايىن ەسكەرە وتىرىپ، الداعى ۋاقىتتا ەلگە قاراي ات باسىن بۇراتىن قانداستارىمىزدى سول وڭىرگە ورنالاستىرۋ مۇمكىندىگى تۋىنداۋدا. دەگەنمەن، قر ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمدەۋىنشە، № 248 قاۋلىعا وزگەرىس ەنگىزىلمەك.
ەندى ورالمانداردىڭ قونىستانۋى ءۇشىن ەلىمىزدىڭ 14 وبلىسى تۇگەلدەي قامتىلماق. دەمەك، بۇل توقتاپ قالعان كوش جەلىسىن قايتا شيراتىپ، الىستاعى اعايىنىڭ اۋىلىمىزعا كورشى قوناتىن كۇنىن جاقىنداتا تۇسەتىنى انىق.
ياعني، بۇدان كەيىندە ەلگە ورالعاندار قونىستاناتىن ءوڭىردى وزدەرى تاڭدايدى. قاي ايماققا بارسا دا ورالمان مارتەبەسى تاعايىندالادى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، №248 قاۋلىدا ولارعا ىقتيارحات، ورالماندار مارتەبەسىن الۋ ءۇشىن تولەۋ قابىلەتتىلىگىن دالەلدەيتىن مىندەتتەمە قوسىلعان بولاتىن. قازىر ول تارماقتارعا وزگەرىس ەنگىزىلىپ، «تولەۋ قابىلەتتىلىگى» جونىندە ەش دالەلدەمە تالاپ ەتىلمەيتىن بولدى.
ەگەر اعايىندار ەڭبەك رەسۋرستارى تاپشى وڭىرلەرگە كەلگەن جاعدايدا الەۋمەتتىك پاكەتتەر قاراستىرىلادى. وعان الدىمەن جولعا، جۇك الۋعا بايلانىستى جاردەماقى ەنگىزىلەدى. جالعا بەرۋ رەتىندە بەس جىلعا قىزمەتتىك تۇرعىن ءۇي ۇسىنىلادى، ونى بەس جىلدان كەيىن جەكەشەلەندىرە الادى. سونداي-اق، ءبىر كەزدە ەتنيكالىق قازاقتارعا ازاماتتىق ءتورت جىلدان كەيىن بەرىلەتىنى ايتىلىپ كەلگەن ەدى. ەندى ازاماتتىق الۋ مەرزىمى 1 جىلعا دەيىن قىسقارتىلدى. شەتتەن كەلگەن اعايىن قاي وڭىرگە كەلسە دە ورالمان مارتەبەسىن بۇرىنعى تارتىپپەن تەز الا الادى. ول ءبىر جىلعا دەيىن ساقتالادى. سول جىلدىڭ ىشىندە ازاماتتىق الىپ ۇلگەرۋى كەرەك. بولماسا قۇقىعى شەتەلدىكتەرمەن تەڭەستىرىلەدى.
جاڭا كوشى- قون تۋرالى زاڭدا شەتەلدەن كەلگەن قانداستار تۇراقتى تىركەۋگە تۇرىپ، ازاماتتىق الۋ ءۇشىن كەلگەن ەلىنەن سوتتالمادى جانە سول ەلدىڭ ازاماتتىعىنان شىقتى دەگەن ەكى انىقتاما اكەلۋى كەرەك. بۇل باسى ارتىق قۇجات.
قىتايدان كەلگەن قانداستاردىڭ باس اۋرۋى ءدال وسى ەكى انىقتاما بولىپ وتىر. سەبەبى، ول ەلدە سوتتالعاندارعا شەتەلگە شىعاتىن ءتولقۇجات بەرىلمەيدى جانە ازاماتتىعىنان باس تارتۋ ءۇشىن وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن الۋى كەرەك. مۇنداي كەرەعارلىقتى جويمايىنشا، شەتەلدەگى كوشتىڭ توقتاعانى توقتاعان. بۇل انىقتامالاردى قىتايدان كەلەتىن ازاماتتارعا كوپ اۋىرتپالىق تۋدىرۋدا.
ويتكەنى، قىتايدىڭ قۇزىرلى ورگاندارى ونداي قاعاز بەرمەيدى. ءتىپتى، 2007 -جىلعى 29 -ساۋىردە ق ح ر-دىڭ بۇكىل مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى «قىلمىسكەر بولسا، شەتەلگە شىقپايدى» دەگەن زاڭ قابىلدادى.
دەمەك، قىتايدا «سوتتالماعان» دەگەن انىقتامانى بەرۋگە رۇقسات ەتىلمەيدى. ال قازاقستاندا سول انىقتاما بولماي شارۋاسىن رەتتەي المايدى. ءيا، قازىرگى پارلامەنت قابىرعاسىندا قاراۋدا جاتقان «كوشى- قون» تۋرالى زاڭ وسى قايشىلىقتى شەشىپ، كوشتىڭ جولىن ۇلعايتاتىنىنا سەنىمدىمىز. راسىندا، اتامەكەنگە ەندى كەلگەن قانداستاردىڭ جاڭا ورتاعا بەيىمدەلىپ، ءسىڭىپ كەتۋى ءۇشىن كوپ نارسەنى بىلۋىنە تۋرا كەلەدى.
دەر كەزىندە بىلمەستىكپەن ۋاقىتىن وتكىزىپ العاندار، زاڭ تالابىنا ساي قايتا رۇحسات الۋ ءۇشىن ات باسىن كەرى بۇرۋعا تۋرا كەلىپ جاتادى.
ءبىزدىڭ جەرىمىز وتە كەڭ. وسىنشاما كەڭ- بايتاق جەر بولا تۇرا، سول قازاقتىڭ ۇشتەن-ءبىرىنىڭ شەكارا سىرتىندا تۇرىپ جاتۋى قيىن ماسەلە. كوش وسى قارقىنىمەن تۇرا بەرسە ءبىز شەتتەگى بەس ميلليوننان استام قانداسىمىزدى تاياۋداعى ەلۋ جىل ىشىندە كوشىرىپ الۋعا قيىنداپ تۇر.
ال سول قازاقتاردىڭ مەمەلەكەت دامۋىنا قوسار ۇلەسى ۇشان-تەڭىز. ءبىز ادامعا، مامانعا ءزارۋ ەلمىز. بىرەۋدىڭ بالاسى بىزگە باۋىر بولا المايتىندىعىن تاريح سان مارتە دالەلدەپ بەرگەن.
سول ءۇشىن جەر يەسى بولىپ سانالاتىن قانداستارىمىزدىڭ قازاقستانعا تەزدەپ ورالۋى ەل ەرتەڭىنىڭ سەنىمىن نىعايتارى ءسوزسىز.
ورال قازاق.
jetysunews.kz