تاۋەكەل حان قازاقتى قالاي قۇتقارىپ قالدى؟
مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن، جۇرتتىڭ اماندىعىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىستى سۇلتاندار تاققا تالاسىپ، حان بولۋعا ۇمىتتىلەر ءبىرىن- ءبىرى قىرىپ جاتتى. بۇل انارحياعا سەبەپ - زاڭدى مۇراگەردىڭ جوقتىعى ەمەس ەدى. مۇراگەر بار بولاتىن
ءبىراق، ونىڭ ءبىر اياعى كوردە، ءبىر اياعى توردە ەدى. ول جاسى سەكسەننەن اسقان شىعاي بولاتىن. جاۋىز سۇلتاندارمەن تىرەسە المايتىنىن سەزگەن ول، بالاسى تاۋەكەلدى ەرتىپ، بۇحارا بيلەۋشىسى ابداللاح ІІ قولتىعىنا بارىپ تىعىلادى. بۇلاردىڭ سوڭىنان ەرتكەن قالىڭ قولى بار ەدى. بۇل قۋاتتى اسكەردى ماۋەرەناحر ءامىرشىسى تاشكەن بيلەۋشىسى بابا سۇلتانعا قارسى سوعىسقا پايدالاندى. قازاقتاردان قۇرالعان ارمياعا تاۋەكەل سۇلتان قولباسشىلىق جاسادى. بىرنەشە رەت سوعىسىپ، اقىر سوڭىندا ءابداللاحتىڭ الدىنا بابا سۇلتاننىڭ باسىن اكەپ بەرەدى.
بۇدان كەيىن دە، قازاق اسكەرى بۇحاردىڭ جاۋلارىن شاۋىپ، كۇيرەتۋمەن اينالىستى. ءابداللاحتىڭ كەزەكتى ءبىر دۇشپانىن تالقانداپ، قايتىپ كەلە جاتقاندا تاۋەكەل شۇعىل شەشىم قابىلدايدى. اسكەرىن دەشتى قىپشاققا قاراي الىپ جۇرەدى. بۇل دەگەنىڭ، ابداللاحپەن وداقتى ءۇزدىم دەگەنى.. . جاس سۇلتان نەگە مۇنداي شەشىمگە كەلدى؟ ونىڭ ەكى سەبەبى بار- تىن. ءوزىنىڭ قارسىلاستارىن قازاق سۇلتانىنىڭ قولىمەن قىرىپ- جويعان ءابداللاحقا ەندىگى ۋاقىتتا تاۋەكەلدىڭ دە قاجەتى جوق ەدى.
ونىڭ ۇستىنە، تاۋەكەل - جوشى حاننىڭ تۇقىمى. تيىسىنشە، ءبىر زامانداردا ماۋەرەناحر تاعىنا دامەلەنۋى دە مۇمكىن. وسىنى ويلاعاندا ءابداللاح ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي كەتەتىن. سودان قازاقتىڭ سۇلتانىنان ەرتە قۇتىلۋدىڭ جولىن ويلاستىرىپ، ونى بىرەسە يراندى شابۋعا، ەندى بىردە ءۇندىستانعا جۇمساپ وتىردى. بۇحار ءامىرشىسىنىڭ ءبىر سۇمدىقتى ويلاستىرىپ جۇرگەنىن تاۋەكەل ءتۇسىندى. سودان عوي، قولايلى ءساتتى پايدالانىپ، سارى ارقاعا ءوتىپ كەتكەنى.. .
دالاعا كەلگەندە، تاۋەكەلدى ەشكىم بىردەن اق كيىزگە كوتەرىپ، حان سايلاعان جوق. ول زامانداردا قازاقيانىڭ كوپ بولىگى حاقنازار حاننىڭ ۇلدارى مۇڭعاتاي جانە ءدىنمۇحاممەد سۇلتانداردىڭ ىقپالىندا بولاتىن. ولار زاڭدى مۇراگەردىڭ كوزىن جويۋعا تىرىستى. ءبىراق، ءتاڭىردىڭ دەگەنى بولادى. سىرتىنان اتاعىنا قانىق قازاق جۇرتى تاۋەكەلدى قاتتى جاقسى كوردى. بيلەر، داتقالار تاۋەكەلدىڭ جانىنا جينالا باستادى. 1590- جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي تاۋەكەل بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ حانى رەتىندە تانىلا باستايدى.
تاۋەكەل حاندىقتى توز- توزى شىققان كۇيدە قابىلداپ الدى. سۇلتاندار ءوزارا قىرىلىسىپ، قاراشا حالىقتى زارەزاپ قىلعان. جۇرتى ارىپ- اشقان. وسىلاردى كيىندىرىپ، قاتارعا قوسۋ بۇل ءبىرىنشى مىندەت بولدى. ەكىنشى ماسەلە بار ەدى.. . ابداللاح ІІ تاۋەكەلدىڭ سىتىلىپ شىعىپ كەتكەنىنە قاتتى اشۋلى ەدى. ول حان مەن ونىڭ حاندىعىمەن بىرگە جوق ەتىپ جىبەرۋ جوسپارىن قۇرا باستادى. ءسويتتى دە، ءوزى باستاپ، جايىق پەن دوننىڭ اراسىندا كوشىپ جۇرگەن نوعاي ورداسىنا باردى. بۇل جۇرتقا قىز بەرگەنىن، كەلىن تۇسىرگەنىن ەستەرىنە سالدى.
ءسويتىپ، قان ارقىلى تۋىستىعىن بۇلداپ، كوشپەلى جۇرتتى قازاق حاندىعىمەن سوعىستا وداقتاس بولۋعا كوندىردى. استراحان قالاسىن بۇحارا ارمياسى ءال جينايتىن، اسكەري جاتتىعۋ وتكىزەتىن باتىستاعى باستيونعا اينالدىردى. كاسپي تەڭىزىندە بۇحارا حاندىعىنىڭ فلوتيلياسى ەرسىلى- قارسىلى ءجۇزىپ ءجۇردى. قازاقتىڭ تاعدىرى پىشاق جۇزىنە قويىلدى. تاۋەكەلدىڭ ارمياسى بۇرىندارى وڭتۇستىك اۋدانداردا شەيبانيدتارمەن عانا سوعىسسا، ەندى باتىستا نوعايدىڭ شابۋىلىن تويتارۋىنا تۋرا كەلدى.
ءابداللاح قازاقتىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىسىن قاندى شەڭگەلگە العاسىن، ەندى شىعىسى مەن سولتۇستىگىن دە بۇرۋگە بارىن سالدى. سودان مىڭعا تارتا ساۋداگەر مەن ەلشىلەرگە «مەن ساعان كومەكتەسكەنمىن، ەندى سەنىڭ جاردەمىڭ كەرەك» دەگەن حاتتى ۇستاتىپ، ءتۇبى نوعايلىق ءسىبىر حانى كوشىمگە جىبەرەدى. نە كەرەك، قازاقتىڭ جان- جاعىنداعى قاقپالار تارس- تارس جابىلىپ جاتتى. ۇلتىمىز قاساپحانانىڭ ورتاسىندا قالدى.. .
ءسىبىر حاندىعى قانداي- دى؟
ءسىبىر اۋەلگىدە تۇرىكتەكتەس تايبۇعى رۋىنىڭ قول استىنداعى ولكە ەدى. ەدىگەر دەيتىن حانى بولاتىن. 1563 -جىلى كوشىم بۇحار ءامىرشىسى ءابداللاحتىڭ كومەگىمەن ءسىبىر ولكەسىن جاۋلاپ الدى. تايگانى باعىندىرعان كوشىم ماۋەرەناحرمەن ماڭگى دوستىقتا بولامىن دەپ ۋادە بەردى. ول انتىنا ادال بولدى. بيلىككە كەلە سالا، مەملەكەت باسقارۋ ءىسىن شايبانيدتەردىڭ ستيلىنە كوشىردى. 1572 -جىلى ول بۇحارا بيلەۋشىسىنە ۇلكەن دەلەگاتسيا جىبەرەدى. كوشىم مەملەكەت ءىسىن جەتىك بىلەتىن مامانداردى، باۋ- باقشا وسىرۋگە ماشىقتانعان شارۋالاردى، ساۋداگەرلەر جانە قالا سوعاتىن قۇرىلىسشى، ساۋلەتشىلەردى جىبەرۋدى سۇراپتى.
ءابداللاح حاتتى ۇرگەنىش ءامىرشىسى سەيدحانعا بەرىپ، كوشىم سۇراتقان كىسىلەردى جىبەر دەپ ءامىر ەتەدى. «قۇلاننىڭ قاسۋىنا مىلتىقتىڭ باسۋى» . ول زاماندا امۋ مەن سىردىڭ ارالىعى وتىرىقشى وزبەكتەرگە كادىمگىدەي تارشىلىق ەتىپ، جۇرت جاڭا جەرگە ءزارۋ بولىپ تۇرعان. سىبىرگە كىم بارادى دەگەندە، جۇرت جاپا- تارماعاي قولدارىن كوتەرىستى. نە كەرەك، سارت- وزبەگى ارالاس 10 مىڭ ءتۇتىن تايگانى يگەرۋگە ءجۇرىپ كەتەدى.
وسى كەلگەن جۇرتتىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا كوشىم ءسىبىر جەرىندە تۇمەن، قىزىل تۇرا، نارىم، سورعىت سەكىلدى 60 قا جۋىق شاھار سوعادى. ەسىل مەن ەرتىستىڭ اراسىندا ۇلكەن ەگىستىك القاپتارى پايدا بولادى. ءسىبىردىڭ مي باتپاعى مەن يت تۇمسىعى باتپايتىن توعايلارىن اقىرىن الما- المۇرت، شيە، شابدالى باقتارى الماستىرا باستادى. حانتى- ءمانسى، ۋگور- فين، ساحا جۇرتى يسلام ءدىنىن قابىلداي باستايدى. ءسويتىپ، شاشىراڭقى، ءبىر- بىرىنە بوتەن ۇلتتار ءبىر دىنگە مويىنۇسىنىپ، ءبىرتۇتاس حالىققا اينالا باستادى. ىشكى تۇراقتىلىققا قول جەتكىزگەن ءسىبىر حاندىعى قىتاي، ەۋروپا ەلدەرىمەن ساۋدا- ساتتىق جاساسا باستادى.
قىرىم حاندىعىنا سالەم- ساۋقات جىبەرىپ تۇرسا، قازان حاندىعىنىڭ ۇلت- ازاتتىق سوعىستارىنا دەم بەرىپ، جاردەمدەستى. سوناۋ وسمان يمپەرياسىنا دەلەگاتسيا جىبەردى. وسمان ءحاليفى عالىمداردى، زەڭبىرەك قۇيۋ ءىسىن بىلەتىن اسكەريلەردى جىبەرسە، يمپەرياعا مويىنۇسىنۋعا دايىنمىن دەگەن نيەتىن دە بىلدىرەدى. تاريحشىلار «قاعاز بويىنشا ءسىبىر حاندىعى وسمان يمپەرياسىنىڭ قامقورلىعىنا الادى. ءبىراق، جەر شالعايلىعىنان انادولى تۇرىكتەرى مەن ءسىبىر تۇرىكتەرى قىزۋ قارىم- قاتىناسقا بارا المادى» دەيدى.
«كوشىمگە ءابداللاحتىڭ دەلەگاتسياسى اتتاندى» دەگەندى تاۋەكەل دە ەستيدى. ءبىراق، قولدان كەلەر قايران جوق. ءسىبىر حانىن وزىنە «لويالدى» ەتۋدىڭ جولدارى وسىدان 10 جىل بۇرىن جابىلىپ ەدى. كەزىندە تاۋەكەلدىڭ اكەسى سولتۇستىك- شىعىسىن قاۋىپسىز ەتۋ ءۇشىن قىزىن كوشىمنىڭ اعاسى احمەد- گيرەيگە ۇزاتىپ ەدى. ءبىراق، بۇل نەكە باقىتسىز بولسا كەرەك. اپكەسى اكەسىنە ءوزىنىڭ اۋىر كۇندەرىن ايتىپ، شاعىمدانا بەرگەن. شىعاي سۇلتان شىداي الماي، احمەد گيرەيدى ەبىن تاۋىپ ءولتىرىپ كەتەدى.
مىنە، وسىدان كەيىن ءسىبىر مەملەكەتى قازاقتىڭ بىتىسپەس جاۋىنا اينالعان ەدى. ەندى ابداللاح پەن كوشىم ءوزارا ۋاعدالاسىپ، بىردەي سوعىسقا شىقسا، قازاقتىڭ ارمياسىن ۇشكە- تورتكە ءبولىپ تاستاۋ كەرەك بولادى. سەبەبى بۇحارا ءامىرشىسى قازاقتىڭ قادىم زامانعى وداقتاسى موعولستان يمپەرياسىن دا ايداپ سالىپ ەدى. ودان قالدى، بىتىراپ جۇرگەن ويرات تايپالارى باس بىرىكتىرىپ، جەرىمىزگە دۇركىن- دۇركىن شابۋىلدار جاساپ تۇردى. تاۋەكەلگە تەز شەشىم قابىلداۋ كەرەك ەدى. كەشىكسە، قازاق حاندىعىن ءتورت مەملەكەت ءوزارا ءبولىسىپ اپ، قازاق دەيتىن ۇلت جويىلار ەدى.
تاۋەكەلدىڭ «ءسىبىردى يگەرۋ» جانە «جوڭعار اۆتونومياسىن قۇرۋ» جوسپارلارى
جاۋ جان- جاقتان انتالاعاندا، تاۋەكەل حان داعدارىپ قالعان جوق. ول قورعانۋ ورنىنا قارسى شابۋىلداۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس ايتتى. «شايبانيدتەر ەلىن تالقانداپ، سىر مەن امۋداريانىڭ اراسىن قازاققا قاراتۋ كەرەك. سوندا يرانمەن شەكارامىز تۇيىسەدى. ۇندىستانمەن تىكەلەي ساۋدا- ساتتىق جاسايمىز. ءسىبىر ولكەسىن ەرتەرەك قازاق حاندىعىنا قوسىپ الۋىمىز كەرەك» دەگەندى ايتتى. اينالاسىنداعى سۇلتان- بيلەر «حانىمىز الجاستى» دەپ ۋايىمعا بەرىلدى. جوق، تاۋەكەل حاننىڭ كەرەمەت جوسپارى بار ەدى. ول باسقالار سياقتى ارميانى بىرنەشە مايدانعا جىبەرمەي، قالىڭ قولدى اۋەلى ءالسىز جاۋعا جۇمساپ، سوسىن دۇشپانداردى بىرتىندەپ جاۋكەمدەۋدى ۇسىندى.
ءسويتتى دە، 120 مىڭدىق اسكەرمەن جوڭعارياعا قاراي جورىققا شىقتى. ءشۇرشىت- ويرات مۇنداي سوعىسقا دايىن بولماي، بىت- شىتى شىعىپ جەڭىلدى. تاۋەكەل حان كوشپەلى جۇرتتىڭ مەملەكەتتىلىگىن جويىپ، قازاق حاندىعىنىڭ ءبىر ايماعىنا اينالدىردى. تاۋەكەل سوعىستا ءتىرى قالعان ويرات- جوڭعاردىڭ اسكەرىن ارمياسىنا قوسىپ الدى. وسىلاي كۇشەيىپ العان ول، ەندى قيىن ساتتە دۇشپان جاعىنا ءوتىپ كەتكەن موعول يمپەرياسىنا قاقىراتا سوققى بەردى. ىستىقكول اۋماعى قازاق قولىنا ءوتتى. تاراز، بالاساعۇن شاھارلارى، وگەم جوتاسى حاندىقتىڭ قۇرامىنا قوسىلدى.
موعولدار ورتالىق ازيادان شەگىنشەكتەپ، ءۇندىستانعا اۋا كوشۋىنە تۋرا كەلدى. نە دەيسىڭ، بۇكىل شىعىس تۇركىستاندى وزىنە قاراتقاسىن، بۇل ولكەنى بيلەۋگە ءىنىسى شاح- مۇحامەدتى وتىرعىزدى.
(2015 - جىل)
jaqsy.kz