رەسەيدىڭ قولىنداعى التاي قازاقتارى
جاقىندا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ التاي ولكەسىندە تۇراتىن وتانداستاردىڭ ماسەلەلەرى بويىنشا الەۋمەتتىك جانە اناليتيكالىق زەرتتەۋلەر كىتابى (2014 -جىلى شىققان) قولىما ءتيدى. ەڭبەكتى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تىلدەردى دامىتۋ جانە قوعامدىق- ساياسي جۇمىس كوميتەتىنىڭ تاپسىرىسىمەن «قوعامدىق پىكىر» زەرتتەۋ ينستيتۋتى دايىنداعانىن ايتا كەتەيىك. ولاي بولسا، كىتاپتاعى مالىمەتتەردى پايدالانا وتىرىپ، رەسەيدىڭ التايىندا تۇراتىن قازاقتارعا بايلانىستى كەيبىر جاعدايلارعا قىسقاشا توقتالايىق.
رەسەيدە التايعا قاتىستى ەكى سۋبەيەكتى بار. ونىڭ ءبىرى التاي رەسپۋبليكاسى، ەكىنشىسى التاي ولكەسى دەپ اتالادى. الدىمەن سولار تۋرالى جەكە- جەكە قىسقاشا انىقتاما بەرىپ وتەيىك.
التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىعى گورنو- التاي قالاسى. رەسپۋبليكا سولتۇستىك باتىستا التاي ولكەسىمەن، وڭتۇستىك باتىستا - قازاقستانمەن، وڭتۇستىكتە - قىتاي جانە موڭعوليامەن، شىعىستا - تىۆا جانە حاكاسيا رەسپۋبليكالارىمەن، سولتۇستىك شىعىستا كەمەروۆو وبلىسىمەن شەكارالاسادى.
التاي ولكەسى ءسىبىر فەدەرالدىق وكرۋگىنە كىرەدى. 1937 -جىلى 28 - قىركۇيەكتە قۇرىلىپتى. اكىمشىلىك ورتالىعى بارناۋىل قالاسى. وڭتۇستىك جانە باتىستا قازاقستاننىڭ شىعىس قازاقستان جانە پاۆلودار وبلىستارىمەن سولتۇستىك جانە سولتۇستىك- شىعىستا نوۆوسيبيرسك، كەمەروۆو وبلىستارىمەن، وڭتۇستىك- شىعىستا - التاي رەسپۋبليكاسىمەن شەكتەسەدى.
جالپى، 2010 -جىلعى بۇكىل رەسەيلىك ساناق ناتيجەسى بويىنشا اتالعان ەلدە 647 مىڭ 732 قازاق تۇرادى ەكەن. (2002 -جىلعى ساننان 6 مىڭ 230 ادامعا ازايعان) سولاردىڭ ىشىندە 13 مىڭعا جۋىق قانداسىمىز التاي رەسپۋبليكاسىن، 8 مىڭ قانداسىمىز التاي ولكەسىن مەكەندەنگەن. جيىنى 20 مىڭنان استام قازاق. جانە ولاردىڭ نەگىزگى بولىگى تاريحي اتا قونىستارىندا وتىر دەۋگە بولادى. بۇعان دالەل - زەرتتەۋ بويىنشا ساۋالناماعا قاتىستىرىلعان 239 رەسپوندەنتتىڭ 94 پايىزعا جۋىعى سوندا تۋىلعان. جانە ولاردىڭ 32 پايىزى ءۇش ۇرپاقتان بەرى، 20 پايىزى ءتورت ۇرپاقتان بەرى، 25,5 پايىزى اتا- بابالارىنان بەرى سوندا مەكەندەپ كەلە جاتقان بايىرعى تۇرعىندار ەكەنىن ايتقان. ال، قازاقتاردىڭ اتالعان وڭىرلەرگە قالاي كەلگەنى جايلى ءتۇرلى تاريحي وقيعالار بولەك اڭگىمە. نەگىزى، ولار شەكارا بولىنگەندە جەرىمەن رەسەيدىڭ يەلىگىنە ءوتىپ كەتكەنى بەلگىلى..
«قوعامدىق پىكىر» ينستيتۋتى زەرتتەۋ گەوگرافياسى رەتىندە التاي ولكەسىنەن قۇلىندى اۋدانىنىڭ ورتالىعى قۇلىندى قالاشىعىن، سول اۋدانعا قاراستى كەرەي اۋىلىن، سلاۆگورود اۋدانىنىڭ كۋاتوۆكا اۋىلىن جانە سلاۆگورود قالاسىن السا، التاي رەسپۋبليكاسىنان قوش- اعاش، جاڭا- اۋىل، تاشانتى سەلولارىندا ساۋالناما جۇرگىزگەن.
وسى جەردە «قۇلىندى» اتاۋىنا بايلانىستى مىناداي قىزىقتى جايدى ايتا وتىرايىق. قۇلىندى - ايناداي جارقىراعان كولدەرى كوپ، شۇرايلى دالا ەكەن. سول سەبەپتى وندا قازاقتار كوپ قونىستانىپتى. جەردىڭ ءشوبى شۇيگىن بولعانى سونداي، بيىكتىگىنەن قۇلىن كورىنبەيدى. ەنەسىن تابا الماي، اداسىپ قالعان قۇلىندار كوپ بولعان دەيدى. سودان «قانداي دالا؟» دەپ سۇراعاندا قۇلىنى كوپ دالا، قۇلىندى دالا دەپ ءجۇرىپ، اقىرى جەر «قۇلىندى» اتالىپتى. قوش- اعاش اتاۋى دا ناقتى گەوگرافيالىق جاعدايعا بايلانىستى قويىلسا كەرەك. سەبەبى، التاي رەسپۋبليكاسى اۋماعىنا كىرەتىن التاي تاۋىنان ارى اسىپ، موڭعوليا جەرىنە جۇرگەن سايىن ورمان ازايىپ، قوش- اعاش اۋدانىنا بارعاندا اعاش بولمايدى. سوندىقتان، جولاۋشىلاردىڭ ەندى ارى قاراي اعاش جوق، قوش بول اعاش، قوش اعاش دەگەن سوزىنە بايلانىستى جەر اتاۋى قالىپتاسقانى ايتىلادى. جوعارىداعى ەكى نۇسقا دا كوڭىلگە قونىمدى، شىندىققا جاناسىمدى دەپ ەسەپتەيمىز.
جالپى، رەسەيگە قاراستى التايداعى قازاقتار تۋرالى الۋان ءتۇرلى تاقىرىپتار بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزىلىپتى. ءبىز ولاردىڭ بارىنە توقتالماي ءتىل، ءدىن، سالت- داستۇرگە قاتىستى بىرنەشەۋى بويىنشا مالىمەتتەر كەلتىرەيىك.
وسى ارادا ايتا كەتەتىن ءبىر جايت - التاي رەسپۋبليكاسىنداعى قوش- اعاش اۋدانى، مۇڭعۇليانىڭ بايان- ولگەي، قىتايعا قاراستى التاي ايماقتارى ءبىر- بىرىمەن ءجيى قاتىناس جاساپ تۇرادى. اتالعان ايماقتار شەكارالاس بولعاندىقتان، قوش- اعاشتاعى قانداستار قازاق تىلىندەگى راديو، تەلەديدار حابارلارىن تىڭداپ، كورىپ وتىرۋعا مۇمكىندىگى بار. بۇل ءوز كەزەگىندە ولاردىڭ مادەني- رۋحاني بايلانىسىن كۇشەيتىپ، ءتىل، ءدىن، سالت- ءداستۇرىن جوعالىتپاي، جاڭعىرتىپ، بايىتىپ وتىرۋعا ۇلەس قوسپاق. وسى تۇرعىدا، اتالعان ايماق باسشىلارىنىڭ الىستى ويلايتىن ۇلت سۇيگىشتىگى مەن قازاقى قاننىنىڭ كۇشتىلىگىنە ريزا بولاسىڭ.
ساۋالناما بويىنشا ورىس جەرىندەگى التاي قازاقتارىنىڭ 48 پايىزى رەسەيدى، 47 پايىزعا جۋىعى قازاقستاندى وتانىم دەپ سانايدى ەكەن. تىلدىك جاعداي بويىنشا ولاردىڭ 94 پايىزى قازاق ءتىلىن انا ءتىلى ەسەپتەسە، وكىنىشكە وراي، 5 پايىزدان استامى ورىس ءتىلىن اتاعان. ال، قانداستارىمىزدىڭ 62 پايىزىن انا ءتىلدىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى الاڭداتادى. جالپى، رەسەيگە قاراستى التايداعى قازاقتاردىڭ 90 پايىزى وتباسىندا، باسقا دا ءوزارا قاتىناستا قازاق ءتىلىن قولدانادى ەكەن. ەندى ولاردىڭ ۇرپاعى انا تىلدەرىن ۇمتىپاۋى ءۇشىن قازاقستان تاراپىنان مادەنيەت، باسپا ءسوز، ءبىلىم، وقۋ قۇرالدارى بويىنشا قولداۋلاردى كوبەيتە تۇسسە ۇتىلماسىمىز انىق. ويتكەنى، ولاردىڭ 54 پايىزى ورىس تىلىندە كىتاپ وقىسا، 52 پايىزى وسى تىلدە مۋزىكا تىڭدايدى، 74 پايىزى كينوفيلمدەر، 73 پايىزى باسپا ءسوز، 77 پايىزى تەلەباعدارلاما، 82 پايىزى ينتەرنەت اقپاراتتارىن ورىس تىلىندە كورىپ، وقيدى. قوش- اعاشتا تەك «ءشۇيدىڭ نۇرى» اتتى گازەت شىعادى. قازاقتار التاي رەسپۋبليكاسىنداعى التايلار دەپ اتالاتىن حالىقتىڭ دا ءتىلىن بىلەدى. ويتكەنى، ول قازاق تىلىنە جاقىن. (جالپى ءتۇپ توركىنى قازاق دەپ اتالاتىن التايلار تۋرالى دا اڭگىمە كوپ.. .)
ءبىر قۋانارلىعى، سوڭعى جىلدارى ول جاقتاعى قانداستارىمىز قازاقستاننىڭ «وتاۋ- تۆ» قۇرىلعىسىن ورناتىپ، سول ارقىلى قازاق تىلىندەگى حابارلار مەن تەلا باعدارلامالارىن، كونتسەرتتەرىن تاماشالايدى ەكەن. ءبىر قىزىعى، ونداعى قانداستارىمىزدىڭ كوبى ەلىمىز انشىلەرىنىڭ ىشىندە قايرات نۇرتاستى جاقسى تانيدى، ودان كەيىن روزا رىمبايەۆا جانە «مۇزارت» توبىمەن تانىس. ال، اقىن- جازۋشىلاردان ارينە، اباي قۇنانباي ۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ، ىبىراي التىنسارين سەكىلدى تۇلعالاردى جاقسى بىلەدى.
جالپى، التاي رەسپۋبليكاسى مەن التاي ولكەسى قازاقتارىنىڭ ءتىل، ءدىن، سالت- ءداستۇردى ساقتاۋى كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتادى. ولاردىڭ 96 پايىزى يسلام ءدىنىن ۇستانادى. 75 پايىزعا جۋىعى قۇربان ايت مەرەكەسىن اتاپ وتەدى. سوعان وراي، ولاردىڭ 67 پايىزى وزدەرىنىڭ قازاق ءتىلىن ۇستاپ قالۋىنا ءدىن سەبەپشى بولدى دەپ ەسەپتەيدى. قازاقتار شوعىرلى وتىراتىن اۋىلداردىڭ كوبىندە مەشىت بار. سونداي- اق، التاي ولكەسىنىڭ سلاۆگورود قالاسىندا ۇلكەن مەشىت قۇرىلىسى سالىنىپ جاتىر.
ال، قانداستارىمىزدىڭ دەنى ۇلتتىق سالت- ءداستۇرىن ساقتاعان، ۇلتتىق مەرەكەلەردى تويلاپ، ۇلتتىڭ ونەرىن قۇرمەتتەيدى. تاعى ءبىر قوسىمشا مالىمەت، ولاردىڭ 52 پايىزى ۇلتتىق ءبي رەتىندە قاراجورعانى، 45 پايىزى قاماجايدى بيلەيتىنىن ايتقان. ءبىز كوبىنە رەسەيگە قاراستى قازاقتاردى ۇلتتىق بولمىسىن ۇمىتىڭقىراپ قالعان دەپ ويلايمىز. ءبىراق، التاي قازاقتارى تۋرالى بۇلاي ايتا المايمىز، سەبەبى ولار ءوز ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جوعالتپاعان. ارينە، قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا بىرەن- ساران ءوزىن ورىس دەپ ەسەتپەيتىن، انا ءتىلىم ورىس ءتىلى دەيتىن، بالالارىنا ورىسشا ەسىم قوياتىندارى دا بار ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ءبىراق، ول كوپتىڭ ىشىندە تەڭىزگە تامعان تامشىداي عانا. تەك الداعى ۋاقىتتا ونداي باۋىرلارىمىزدىڭ سانى وسپەي، كەرىسىنشە ازايۋىن قاداعالاپ وتىرۋ وتە ماڭىزدى.
قانداستارىمىزدىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايى ونشا ءماز ەمەس. ولاردىڭ تەك جارتىسى عانا تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى. جاستاردىڭ كوبى جۇمىسسىز بولعاندىقتان بارناۋىل، گورنو- التاي قالالارىنا كەتىپ قالادى. تۇرعىندار نەگىزىنەن اۋىل شارۋاشىلىعى ارقىلى كۇن كورەدى. وسى ورايدا قانداستارىمىزدى ەلىمىزدەگى جۇمىس بەرۋ باعدارلامالارىنا تارتىپ، بالالارىن جوعارعى وقۋ ورىندارىنا قابىلداۋ جايىن رەتتەسە جاقسى بولار ەدى. شىنىن ايتقاندا، ولاردىڭ ءبىرازى قازاقستانعا كەلىپ وقيدى، وسىندا جۇمىس ىستەيدى. ءبىراق، اعايىنعا ءسال دەم بەرىپ، قولتىعىنان سۇيەپ جىبەرەتىن تەتىكتى ىسكە قوسساق، قالعان جاستاردى ەلىمىزگە تارتۋعا، وتانىنا ورالتۋعا سەبى تيەر ەدى. اعايىنداردىڭ دەنى ەكى ەل اراسىندا مادەني بايلانىستىڭ كۇشەيۋىن جانە جاستارعا قاتىستى باعدارلامالاردىڭ قولعا الىنۋىن قالايدى.
كوشى- قون جايىنا كەلسەك، قانداستاردىڭ كوبى ءوز اتامەكەندەرىندە وتىرا بەرگەندى ءجون كورەدى. تەك 20 پايىزى عانا قازاقستانعا قونىس اۋدارۋدى جوسپارلايتىن كورىنەدى. الايدا، 90 -جىلداردىڭ باسىندا كوپ بولىگى قوتارىلا كوشىپ قازاقستانعا كەلگەن قوش- اعاش قازاقتارىنىڭ ءبىراز بەلگىلى- بەلگىسىز سەبەپتەرمەن قايتادان كەتىپ قالعان. قازىر جالپى شەتتەگى قازاقتاردىڭ كوشى سيرەپ كەتكەنىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ ەلگە كەلۋ ىنتاسى ونشا جوعارى ەمەس دەۋگە بولادى. ول ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان كوشى- قونعا بايلانىستى ىڭعايلى زاڭ قابىلدانىپ، شەتتەگى قازاقتاردى وتانعا توپتاستىراتىن جاعىمدى ساياسات قولعا الىنسا قۇبا- قۇپ.
قورىتا ايتقاندا، رەسەيدىڭ التاي ولكەسى جانە التاي رەسپۋبليكاسىندا وتىرعان قانداستارىمىزدىڭ جاعدايى ءبىر قالىپتى. اتالعان زەرتتەۋ ەڭبەك ولار تۋرالى جان- جاقتى مالىمەت بەرگەن قۇندى دۇنيە دەۋگە بولادى. وسىنداي جۇمىستار بولاشاقتا دا جۇرگىزىلىپ وتىرسا تىپتەن جاقسى. الدا الەمدىك ساياسات قالاي وزگەرەتىنى بەلگىسىز، بالكىم جاقىن ۋاقىتتاردا ەلگە ەل، جەرگە جەر قوسىلاتىن كۇن تۋار.
مۇرات الماسبەك ۇلى (2015 - جىل)
«قامشى»