ايتىستىڭ التىن دىڭگەگى
ءوز زامانىنىڭ داۋىلپاز، ارىندى اقىنى، ايتىستىڭ حاس شەبەرى اتانعان ءسۇيىنباي اقىننىڭ ەرەكشەلىگى - ەشكىمگە جۇلدە بەرمەگەن، ەشقاشان ەسەسىن جىبەرمەگەن. ونىڭ پوەزياسى تەرەڭ ءپالساپاعا، ۇتقىر ويعا، سونى پوەتيكالىق ورنەك-ايشىقتارعا باي.
ⅩⅩ عاسىردىڭ گومەرى اتانعان جىر الىبى جامبىل جابايەۆ ءپىرى ساناعان ەرەن اقىن قانشالىقتى زەرتتەلۋدە، ولەڭدەرىن جەتكىزۋشى كىم، ايتىستارى قانشالىقتى قامتىلعان، ت. ب. ساۋالعا ءسۇيىنباي شىعارمالارىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىم، بەلگىلى سىنشى، اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى «جامبىل تانۋ جانە حالىق اقىندارى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەكەن ىبىرايىمعا جولىعىپ، سۇحباتتاسقان ەدىك.
- بەكە، بيىل قازاقتىڭ ايگىلى اقىنى ءسۇيىنباي ارون ۇلىنىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولادى. وسىعان وراي اقىن شىعارماشىلىعى تۋرالى وي وربىتسەڭىز.
- قازىرگى التاي مەن اتىراۋ اراسىنداعى بايتاق جەردى مەكەن ەتكەن حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ايرىقشا اتاپ ايتارلىق، قايتالانباس قۇبىلىس - سۋىرىپ سالما اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعى كوپ قىرلى وسىناۋ ونەرىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتى، تاريحتا قايتالانباس ماڭىزى ءالى ءتيىستى دەڭگەيدە زەرتتەلىپ، ايقىندالعان جوق.
ارينە، قىرۋار ىزدەنىستەر بار ەكەنى بەلگىلى. الايدا، تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن تاريحي-ادەبي مۇرالارىمىزدى تولىق جاريالاۋ مەن بايىپتاۋعا مۇمكىندىك شەكتەلگەنى جالپىعا ايان. كەزىندە جارىق كورگەن شىعارمالار مەن ارحيۆتە ساقتالعان قولجازبالاردى سالىستىرعاندا، قىسقارتۋلار، تۇزەتۋلەر، وڭدەۋلەردەن وتپەگەن اقىندار جوقتىڭ قاسى ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز.
ايتىستىڭ اقيىعى ءسۇيىنباي ارون ۇلىنىڭ تۋىندىلارىنىڭ دا جارىققا شىعۋىنا زامان سالقىنى تيگەنى انىق. ال قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇتاس كونتەكسى تۇرعىسىنان قاراعاندا، ايتقان سايىن ارقاسى قوزىپ، ۇدەي بەرەتىن ءسۇيىنبايدىڭ ارىنى، قارسىلاسىنىڭ ەسىن جيعىزباي ەسەلەنە بەرەتىن ەكپىنى، قازاق ايتىسىنىڭ كوركەمدىك تاجىريبەسىن مولايتۋعا قوسقان زور ۇلەسى ايقىن.
قازاقتىڭ اۆتورلىق اۋىزشا ادەبيەتىن بالا كەزىنەن ەستىپ-ءبىلىپ وسكەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءسۇيىنبايدى جەتىسۋ اقىندارىنىڭ التىن دىڭگەگى دەپ باعالاۋى - اقىن جىرلارىنا، ايتىستارىنا ءسۇيسىنىپ، بايىبىنا بارىپ ايتىلعان باعا. جەتىسۋ ولكەسى اقىندارىنا كەزىندە قابان جىراۋدىڭ - قابىليسا اسان ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى اسەر ەتكەنىن ءسۇيىنباي، سارباس، كەنەن، ت. ب. اقىنداردىڭ سوزىنەن اڭعارامىز.
ال ءسۇيىنبايدان باستاپ، جەتىسۋ عانا ەمەس، جالپى وڭتۇستىك ولكەسىندە اقىندىق ونەردىڭ وزىندىك جاڭالىقتى، ارىندى اعىسىن بايقاۋعا بولادى. ۋاقىت وتە كەلە، قازىرگىدەي اقپارات قۇرالدارى جوق كەزىندە دە اقىن داڭقى قازاقتىڭ بايتاق دالاسىنىڭ كوپ جەرىنە جەتىپ جاتقان.
سولتۇستىك پەن باتىس قازاقستان ارالىعىنداعى جەر-جەردەن شىعارمالارىنىڭ ءتۇرلى نۇسقالارىنىڭ تابىلۋى، ارحيۆتە ساقتالۋى - سونىڭ ءبىر دالەلى.
اقىن ەسىمى مەن شىعارمالارىنىڭ بۇلايشا كەڭ تارالۋى، البەتتە، ەڭ الدىمەن ايتىس، ولەڭ-جىرلارىنىڭ كوركەمدىك قۋاتتىلىعىنا بايلانىستى ەكەنى شاكسىز. سونى تەرەڭ سەزىنگەن جىر الىبى جامبىل:
«مەنىڭ ءپىرىم - ءسۇيىنباي،
ءسوز سويلەمەن سيىنباي.
سىرلى، سۇلۋ سوزدەرى
ماعان تارتقان سىيىنداي!
ءسۇيىنباي دەپ سويلەسەم،
ءسوز كەلەدى بۇرقىراپ
قارا داۋىل قۇيىنداي!.. » دەپ اعا اقىننان العان تاعىلىمىن، كوشەلى كوسەمنەن كورگەن تاربيەسىن العا تارتادى. الدىڭعى وتكەن اعا بۋىن اقىنداردى بۇلايشا ارقا تۇتا سويلەۋ داعدىسى، كورگەن ونەگەسىن الەۋەت، تەگەۋرىن رەتىندە كادەگە تارتۋ تاجىريبەسى باسقا اقىنداردا دا بار. ايتۋلى جىر تۇلپارلارىنىڭ ەكپىنى ەلدى ءسۇيسىندىرىپ، جاس اقىنداردى جىگەرلەندىرگەن، دەلەبەسىن قوزدىرعان، ءسوزىنىڭ سەلەبەسىن وزدىرعان.
بۇل رەتتە ءسۇيىنباي سياقتى جالپىدان قارا ءۇزىپ، اندىزداپ الىس كەتكەن ءدۇلدۇل اقىندار كەيىنگى بۋىننىڭ جاس پەرىلەرى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر جيناقتالعان كوركەمدىك تاجىريبە، ەستەتيكالىق مەجە، نىسانا، ۇيرەنەرلىك ۇلگى قىزمەتىن اتقارعان. وسى ورايدا اقىندىق مەكتەپ، شەبەرلىك ۇلگىلەرى، تاسىلدەرى، قوعامدىق-الەۋمەتتىك ورتامەن ساباقتاستىعى، كوركەمدىك ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق ماسەلەلەرى عىلىمنىڭ بۇگىنگى بيىگىنەن بايىپتاۋدى قاجەت ەتەدى.
قازاقتىڭ توكپە اقىندارىنىڭ حالىق ومىرىندە اتقارعان وراسان زور تاريحي قىزمەتى عاجاپ. مۇنداي مول مۇرا الەم حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاق پەن قىرعىزدا عانا بار.
الەم ادەبيەتىنىڭ عاجايىپ تاريحي-كوركەمدىك قۇبىلىسى رەتىندە زەرتتەۋ جانە دالەلدەۋ ءۇشىن قىرۋار جۇمىس جۇرگىزۋ قاجەت. بۇل ورايدا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەن مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ قولداۋى - ۋاقىت تالابىنا ۇيلەسەر ەدى. اۋىزشا ادەبيەتىمىزدىڭ اسا كورنەكتى وكىلى، ايتۋلى دارىندارىنىڭ ءبىرى ءسۇيىنباي ارون ۇلىنىڭ بۇل كۇنگە جەتكەن شىعارمالارى كوپ ەمەس.
الايدا، سول از بولسا دا اسىل مۇرانىڭ وزىنەن-اق ايتۋلى اقىننىڭ ادۋىن شابىتتىلىعى، شەشەندىگى، سانالۋان ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ سىرىنا بويلاۋى، سۇڭعىلالىعى، كۇردەلى تاريحي جاعدايدا كۇن كەشكەن زامانداستارىنىڭ تاعدىر-تالايىن ءبىلىپ تارازىلاۋى، پاراساتى ايقىن كورىنەدى.
تولعاۋلارى، تەرمەلەرى، جىر-داستاندارى، ايتىستارىنداعى كوركەمدىك ورنەكتەر ⅩⅨ عاسىرداعى قازاقتىڭ ويلاۋ الەمىنىڭ سىر-سيپاتىن تانىتادى. س. ارون ۇلى ولەڭدەرىنەن ورلىك پەن ەرلىكتىڭ وشپەس رۋحى ەسەدى. بۇعان «سۇرانشى باتىر»، «جاباي باتىر» سەكىلدى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جۇرناعى عانا جەتكەن داستاندارى، ساۋرىق باتىر تۋرالى تولعانىسى، ت. ب. كۋا.
«ءبورىلى بايراق استىندا
بوگەلىپ كورگەن جان ەمەن.
بورىدەي جورتىپ كەتكەندە،
ءبولىنىپ قالعان جان ەمەن»، - دەگەن سەكىلدى سەرپىندى، اسقاق رۋحتى تولعانىستار - اقىندىق ءدىلىنىڭ ايشىقتى ايعاعى. تەزەك تورەگە، داتقالارعا ءۇن قاتقاندا، ەل قورعاعان باتىرلاردى الدىمەن ايتقان اقىن ەلدىڭ بەرەكەسىن كەلتىرەتىن قۋاتتاردى مۇقيات ەسكەرگەن.
اقىن شىعارمالارىندا ءداستۇرلى فولكلور بەلگىلەرىنىڭ كەزدەسۋى - ءنار العان ءداستۇردىڭ ىقپالى ءارى كەيىنگى جەتكىزۋشى اقىنداردىڭ «ەڭبەگى» بولۋى قيسىندى.
ۇستەمەلەتىپ، توگىپ سويلەگەندە الليتەراتسيا مەن اسسونانستاردىڭ جۇيەلى، ساباقتاسا قۇيىلۋى مەن ىرعاق، ەكپىنىندە قازاقتىڭ عانا ەمەس، قىرعىز فولكلورى مەن اۋىزشا ادەبيەتىنىڭ دە اسەرى قىلاڭ بەرەدى. ءسۇيىنبايدىڭ، اسىرەسە داڭقىن شىعارعان - ايتىستاعى شەبەرلىگى. سۋىرىپ سالىپ سامعاپ، توقتاماي، تولاسسىز توپەي بەرەتىن اقىندار قازاق پەن قىرعىز ەلىندە دە از بولماعانى تاريحتان ايان.
الايدا، ءسۇيىنباي ايتىستارىندا، اسىرەسە قاتاعانمەن، ارىستانبەكپەن ايتىسىندا، بۇعان دەيىنگى قازاق، قىرعىز ايتىسىندا نەكەن-ساياق ۇشىراسۋى مۇمكىن، ءبىراق قارسىلاسىن جەڭۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى، ەڭ شەشۋشى تاسىلىنە ۇنەمى اينالا بەرمەگەن - ءۋاجدى باسپالداقتاتىپ، باستىرمالاتىپ، الدىڭعى دالەلدەن كەيىنگى دالەلى اسىپ ءتۇسىپ، قارسىلاسىن قاشار جەر، جاسىرىنار قۋىس قالدىرماي، تىقسىراتىن ۇدەتۋ ءتاسىلى.
وسى ءتاسىل تەزەك تورەگە ايتقانىنان دا انىق كورىنەدى:
«حان ەمەسسىڭ، قيىقسىڭ،
قالىڭ ەلدى ايداپ جەپ،
تورىڭە زورعا سىيىپسىڭ...» - دەپ باستالىپ، تۇيىقسىڭ، ۇيىقسىڭ، «اققان سۋداي سۇيىقسىڭ»، «سۋدان دا سۋسىن قانادى، وپپا بالشىق سىقىلدى، جۇتقىش لاي بىلىقسىڭ»، دەپ الدىڭعى اعىننىڭ ارىنىن اسىرىپ، تاسقىنداتا تۇسەدى. وسىنداي ۇدەتۋ ءسۇيىنبايدىڭ قىرعىز اقىندارىمەن ايتىسىندا عانا ەمەس، جامبىلدىڭ قۇلمامبەتپەن ايتىسىندا دا قولدانىلعان. قازاقتىڭ باسقا اقىندارىنىڭ ايتىستارىندا، ارناۋلارىندا ناق وسىلايشا وزعىنداتۋ، ءورشىتىپ ورلەۋ ءجيى كەزدەسە بەرمەيدى.
- اقىن شىعارمالارى بۇگىنگە قالاي جەتتى، كىمدەر جەتكىزدى؟
- ءسۇيىنباي اقىننىڭ مۇرالارىن كەيىنگە جەتكىزۋدە شاكىرتى، توپتان وزعان جىر جۇيرىگى جامبىلدىڭ ەڭبەگى، ارينە، ايرىقشا. بۇل ورايدا، اسىرەسە ءسۇيىنبايدىڭ شوبەرەسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سۇلتانعالي سادىربايەۆتىڭ ەسىمىن ەرەكشە اتايمىز. ول كىسى اقىن باباسىنىڭ قازىنالارىن ءومىر بويى جيناپ، ءار شىعارماسىن ماپەلەپ، باسپاعا دايىندادى، زەرتتەۋمەن اينالىستى.
جەتكىزۋشىلەر كىمدەر دەگەن سۇراققا جاۋاپتى مارقۇم سۇلتانعالي اعامىزدىڭ ءسۇيىنباي ارون ۇلىنىڭ شىعارمالارىنا جازعان «سۇلۋ، سىرلى سوزدەرى» اتتى العى سوز-ماقالاسىنان تابامىز: «ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ ايتىسىن جامبىلدان باسقا كەنەن، ۇمبەتالى، وتەپ، ءومىرزاق، ارعىنباي، قارابەك، ماقىش، شۇكىتاي سەكىلدى بەلگىلى جەتىسۋ اقىندارى دا جاتقا بىلگەن». ايتىستى تۇگەل بولماسا دا ۇزىندىلەرىن، سونىمەن قاتار باسقا دا ولەڭ-تولعاۋلارىن جاتقا بىلەتىن كىسىلەر جەتىسۋدىڭ، اسىرەسە الماتى ايماعىنداعى اۋىلداردا كوپ كەزدەسەتىن.
ءوز اكەم بەكمۇراتتىڭ ءسۇيىنبايعا ىقىلاسى ەرەكشە بولاتىن، ەسكە العاندا مەيىرلەنىپ، شابىتتانىپ كەتەتىن... سۇيەكەڭنىڭ ولەڭ-جىرلارىنىڭ جەكەلەگەن شۋماقتارىن، تارماقتارىن اۋىل ىشىندەگى توي-تومالاقتاردا قاريالار ەكى دايعا ءبولىنىپ، شالدار مەن كەمپىرلەر بولىپ ايتىسقاندا پايدالانا بەرەتىن. ماسەلەن:
«اۋەلى، كارىلىك كەلىپ ءتۇسىمدى الدى،
ونان سوڭ اۋزىمداعى ءتىسىمدى الدى»، - دەيتىن ولەڭ جولدارىن:
«كارىلىك كەلىپ بەتتىڭ نۇرىن الدى،
ءتىسىمدى بارشاسىنان بۇرىن الدى»، - دەپ پايدالانعان «جيەندىكتەردى» ءوز كوزىممەن تالاي كوردىم، ەستىدىم.
بۇدان ناعىز اقىننىڭ ولمەس ولەڭدەرى ەل اراسىنا كەڭ تارالىپ، اركىمنىڭ ءوز كوكىرەگىنەن شىققانداي جاتتالىپ قالاتىنىن، ءسۇيىنبايدىڭ ەسىمى مەن ولەڭدەرى كەڭ تاراعانىن كورەمىز. ەندەشە، اقىن جىرلارىن ساقتاۋشى دا، كەيىنگە جەتكىزۋشى دە - حالىق. سول حالىقتىڭ بەل بالاسى جامبىل باستاعان اقىنداردىڭ بۇل ورايداعى قىزمەتى ەرەسەن.
- سۇيەكەڭنىڭ زامانىندا جازبا ادەبيەت بولمادى عوي. دەگەنمەن، بۇگىندە ارحيۆتە اقىن شىعارمالارىنىڭ قانشا نۇسقاسى، قولجازبالارى بار؟
- ءسۇيىنباي ارون ۇلىنىڭ ايتۋشىلاردان جازىپ الىنعان شىعارمالارى نەگىزىنەن م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى مەن ورتالىق عىلىمي كىتاپحانادا ساقتالعان. قانشا قولجازباسى بار، ونىڭ كولەمى قانشا ەكەنىن بۇعان دەيىن ەشكىم دە بەتتەپ ساناعان جوق.
- بەكە، ءوزىڭىز جەتەكشىلىك جاساپ وتىرعان عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى وتكەن جىلى ءسۇيىنبايدىڭ كىتابىن شىعاردى. وسى ەڭبەككە از- كەم توقتالا وتىرساڭىز...
- ءيا، شىعاردىق. 2012 -جىلى بىشكەككە ىسساپارمەن باردىم. بارار الدىندا «بىلەدى-اۋ» دەگەن كىسىلەرمەن سويلەسكەندە، ءسۇيىنباي مەن ارىستانبەك ايتىسىنىڭ كولەمدى نۇسقاسى بىزدە جوعالعان دەگەندى ەستىگەم. ال قىرعىز عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبا قورىندا بار دەستى، وسىنداعى ادەبيەتشىلەر. بارعانداعى ماقساتىم - جامبىلعا، جالپى قازاق اقىندارىنا قاتىستى مالىمەت ىزدەۋ. جولىمىز بولىپ، قىرعىز عالىمدارىنىڭ كومەگىمەن جاكەڭنىڭ بۇرىن جاريالانباعان، بۇگىنگى ايتىستارىنىڭ ءوزى ەمەس، جۇرناقتارى عانا جەتكەن ەكى نۇسقاسىن اكەلىپ، كوپ تومدىعىنا ەنگىزدىم.
سوندا ءسۇيىنباي مەن ارىستانبەك ايتىسىنىڭ قازاقستاننان الىنعان فوتو كوشىرمەسىن كورىپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الدىق. ول كەزدە قولجازبانى وقۋعا مۇرشا بولعان جوق. قولجازبا وتە كولەمدى. سوندىقتان با، سۇيەكەڭدىكى مە، الدە باسقانىكى مە دەگەن كۇدىگىم وياندى. بىلتىر «قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى» دەگەن سەرياعا سۇيەكەڭنىڭ شىعارمالارىن دايىنداعاندا، سول قولجازبانى تەكسەردىك.
ءبىزدىڭ ورتالىق عىلىمي كىتاپحانادا ساقتالعان ءتۇپ نۇسقانىڭ كوشىرمەسى بولىپ شىقتى. اقىننىڭ باسقا دا شىعارمالارىمەن قوسا ۇسىندىق. بۇل قولجازبا بۇعان دەيىن تولىق جارىققا شىقپاعاندىقتان، وقىرمان قاۋىمعا قىزىقتى، زەرتتەۋشىلەرگە قاجەت بولار دەگەن ويمەن تۇگەل بەرۋدى ءجون كوردىك. بۇگىنگى ارىپكە تۇسىرىلگەن نۇسقاسىن، بىشكەكتەن اكەلگەن باسقا دا قولجازبالاردىڭ كوشىرمەسىن م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا بەردىم. ولارمەن بىرىگىپ، ءسۇيىنباي ارون ۇلى شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىعىن دايىنداۋعا كەلىسكەنبىز.
سونداي-اق، ءسۇيىنباي مەن ارىستانبەك ايتىسىنىڭ قىرعىزشا نۇسقاسىن دا بەردىم. قىرعىزشا ايتىس اتالعان كىتاپتا جاريالانعان.
- ول ايتىستى قايدان تاپتىڭىز؟
- ايتىس «ارىستانبەك» (بىشكەك، 1994) جيناعىنان الىندى. ارىستانبەك بۇيلاش ۇلىنىڭ تۋعانىنا 170 جىل تولۋىنا بايلانىستى شىعارىلعان بۇل كىتاپقا قۇراستىرۋشى، قىرعىزدىڭ بەلگىلى عالىمى باتما كەبەكوۆانىڭ ۇسىنۋىمەن قاباي ابدىراحمان ۇلى قولجازباسى بويىنشا ساقتالعان نۇسقاسى ەنگىزىلىپتى.
- ال قاباي ابدىراحمان ۇلى قايدان العان؟
- قاباي اقساقال مۇراتالى كۇرەڭكەي ۇلىنان جازىپ العان. ال مۇراتالى ارىستانبەكتىڭ شاكىرتى سولتوبايدان ۇيرەنگەن. سولتوباي: «ارستاكەم ءسۇيۇمبايدىن ءسوزۇن كازاكچا ەلە ايتۋۋچۋ. مەن تيليمدي بۋرۋپ ءجۇرومبۇ دەپ، كىرگىزچالاتىپ ىرداپ ءجۇردۇم»، - دەگەن ەكەن.
- كەزىندە ءسۇيىنباي قاتاعانمەن ايتىستى دەپ كەلدىك. ال كەيىن قاتاعان - رۋدىڭ اتى، ارىستانبەك بۇيلاش ۇلى سول قاتاعان رۋىنان دەلىندى. وسىعان بايلانىستى انىقتاما بەرە الاسىز با؟
بۇدان 160-170 جىل شاماسى ءوتىپ كەتكەن ايتىس تۋرالى تولىق مالىمەت بەرە الام دەپ ايتا المايمىن. ويتكەنى، تەك ءسۇيىنبايدى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ وتىرعان جوقپىز. ءبىزدىڭ نەگىزگى نىسانامىز - ءبىر نەمەسە بىرنەشە اقىن ەمەس، جالپى قازاقتىڭ توكپە اقىندارىنىڭ بۇگىنگە دەيىن تولىق جەتپەگەن نەمەسە وڭدەلىپ شىققان، كۇزەلگەن، تۇزەلگەن تۋىندىلارىن وقىرمان قاۋىمعا، عىلىمي جۇرتشىلىققا ۇسىنۋ، وسى تاراپتا زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ.
سوندىقتان، قانشا قىزىعىپ-قۇلشىنعانمەن، قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەيدى. بىزدەگى عىلىمي دەرەكتەر بويىنشا قاتاعاننىڭ شىن اتى ارىستانبەك بۇيلاش ۇلى دەپ ايتىلادى. بۇلاي دەۋگە سەبەپ - بەرتىنگە دەيىن ارىستانبەك شىعارمالارىنىڭ جەكە جيناق بولىپ جاريالانباۋى ەدى. سول سياقتى قاتاعاننىڭ دا ءومىربايانىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ ازدىعى.
وسى رەتتە قىرعىز جانە قازاق اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىق بايلانىستارىن ارنايى زەرتتەگەن عالىم باتما كەبەكوۆانىڭ پىكىرلەرى نازار اۋدارارلىق. اقىننىڭ جيناعىن دايىنداۋ الدىندا ول كوپ ىزدەندى، قازاق ايتىستارىن، قولجازبالارىن، قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىستى. 1985-جىلى «كىرگىز، كازاك اكىندارىنىن چىگارماچىلىك بايلانىشى» اتتى عىلىمي زەرتتەۋىن شىعاردى. وسى ەڭبەگىندە عالىم اتالعان ايتىستىڭ ءتۇرلى نۇسقالارىمەن تانىسىپ شىعىپ، ءوز پىكىرىن ايتادى.
بۇل جايىندا عالىم اعامىز سۇلتانعالي سادىربايەۆ تا ءسۇيىنباي شىعارماشىلىعىنان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان، «ءپىرىم مەنىڭ ءسۇيىنباي» اتتى مونوگرافيا جازعان مۇباراك ۇمبەتايەۆ تا، قازاق-قىرعىز ادەبي بايلانىستارى تۋرالى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا جازعان ت. وماروۆ تا، باسقا دا زەرتتەۋشىلەر دە ءوز ويلارىن ورتاعا سالعان. ونىڭ بارلىعىن بۇل ارادا شولىپ جاتۋ مۇمكىن ەمەس، ول جەكە اڭگىمەنىڭ ەنشىسى.
ايتىستىڭ ءبىر نۇسقاسىندا (ومىربەك قابىلوۆ) قاتاعاننىڭ «شوڭ كەمين تۋعان مەكەنىم» دەگەنىنە قاراعاندا، سول جەردىكى سەكىلدى. بۇل جايىندا ب. كەبەكوۆا اتالعان كىتابىندا «چوڭ- كەمين ءوروونۇندو كاتاگان اتتۋۋ اكىندىن جاشاگاندىگىن تاكتاي المادىك. بالكيم، انى بيلگەن ادامداردىڭ كوزۇ ءوتۇپ، كييينكي مۋۋندار تارابىنان ۋنۋتۋلۋپ كالگان چىگار؟ .. تالاس ءوروونۇندودو دا كاتاگان دەگەن ىرچى جاشاگان ەكەن. ال ءجونۇندو ماالىماتتار، بيرين- ەكي چىگارمالارى بەلگيلۇ. كىرگىز كاريالارىنىڭ ايتۋۋسۋندا بۋل اكىن كاتاگان اتتۋ چوڭ ۋرۋۋنۋن يچيندەگي الاكچىندان چىگىپ، تالاستا ءجۇرۇپ، ولۋيا- اتادا ولگون ەكەن... بيروك ونىن تۋۋلگان، ولگون جىلى ءجونۇندو تاك مالىمات جوك. ايتىشكان ۋشۋل كاتاگان دەپ تاك ايتۋۋ كىيىن. مىنداگى تالاشسىز ماسەلە - ⅩⅨكىلىمدا تالاس ءوروونۇندو كاتاگان اتتۋۋ كۇچتۇۇ اكىندىن جاشاگاندىگى»، دەيدى.
ەندى ءسۇيىنبايدىڭ سوزىنە زەر سالايىق:
ارستانبەك، مەني كيم دەيسيڭ،
ابايلاساڭ، پير دەيسيڭ.
تۋۋرا جيىرما ەكي جاشىمدا،
«االىبايدىڭ اشىندا ورمون،
جانتاي، بورومباي جاكشىلارىڭ باشىندا،
تەزەك ءتورو، بولتۇرۇك -
بۋلار بولچۋ كاشىمدا.
ءويدو- ءتومون تارتىشكام.
كوپتۇ كورگون كاتاگان،
كوپ ىرچىنى ماتاگان.
كوپ ءسوزدۇن باشىن چاتاگان.
اگا مويۋن بەرمەستەن،
دومبۋرانى كولگو الىپ،
تولگوپ- تولگوپ بۋرادىم،
تولگون ءسوزدۇ كۋرادىم.
بير اللانى پاانالاپ،
ارتىكتىگىم داانالاپ،
كوك شيليگە سايگامىن... - دەپ ۇستەمەلەي توگىپ، ۇدەتە جىرلاپ: اندا، ارستانبەك، كايدا ەلەڭ، ءسۇيۇمبايداي اكىنگا ءسۇيلوي كويچۋ جان بەلەڭ؟» ، - دەپ، ايتىستىڭ اراسىندا سۇراق قويسا دا كىدىرمەي، ءسوزىن تاسقىنداتا بەرەدى. بۇعان قاراعاندا، ءسۇيىنباي الدىمەن قاتاعانمەن ايتىسىپ، ونى جەڭگەن. سودان كەيىن ارىستانبەكپەن ايتىسقان سياقتى. بۇلايشا پىكىر ايتۋعا - ەكەۋى ەكى ادام دەۋگە تاعى ءبىر دايەك - ەكەۋىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىنى. ماسەلەن، «ءسۇيىنباي. شىعارمالارىندا» (1990) «قاعىلەز، قايىستاي قارا جىگىت» - قاتاعان (111-بەت)، م. ۇمبەتايەۆتىڭ «ءپىرىم مەنىڭ ءسۇيىنباي» اتتى مونوگرافياسىندا «زامانداستارى ونى ۇزىن بويلى، شوقشا قارا ساقالدى، قارا مۇرتتى، سىرىقتاي قاتقان، قاراسۇر ءپىشىندى كىسى ەتىپ سيپاتتايدى».
ال قىرعىز ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبا قورىنان مەن كورگەن مالىمەت بويىنشا «ارستانبەك ورتو بويلۋۋ، تولموش كەلگەن، سارى شيكىل، قوي كوز كيشي ەلە. بۋلتۋلداپ، ءجون تۋرا الباگان جايدارى، اشىق-ايرىم جانا چوق، وتۋرگان جەرين ويۋن- كۇلكۇ... كىلگان ادامدىن گۇلۇ ەلە».
- ءسۇيىنباي اقىن دا كەلبەتتى كىسى بولعان سەكىلدى...
- بۇل جايىندا سۇلتانعالي اعامىزدان ارتىق بىلەتىن ەشكىم جوق. «اقىندىق ونەردىڭ جارىق جۇلدىزى» اتتى ماقالاسىندا «سۇيەكەڭنىڭ فوتوسۋرەتى ساقتالماعان، سول سەبەپتى بۇدان 70-80 -جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ۇلى اقىننىڭ قاس-قاباعى، كوز جانارى، ماڭدايى، بەت الپەتى قانداي ەدى دەگەن سۇراقتارعا قاتىستى دەرەكتەردى جەكە-جەكە جينادىم جانە ءسۇيىنبايدىڭ قازىرگى ۇرپاقتارى ۇكىجاننىڭ، توعىزبايدىڭ، سادىربايدىڭ پورترەتىن جاسادىم.
بۇل پورترەتتە اۋەلبايدىڭ، زاراۋقانىڭ، سۇلتانبەكتىڭ كەسكىن- كەلبەتتەرىنە ەرەكشە نازار اۋداردىم. سودان سوڭ قولىمداعى بارلىق دەرەكتەردى ءبىرتۇتاس كۇيگە ءتۇسىرىپ، ءسۇيىنبايدىڭ پورترەتىن جاسادىم. بۇل پورترەتتى ءسۇيىنبايدىڭ نەمەرە- شوبەرەلەرىنىڭ ماقۇلداۋىمەن گازەتكە جاريالاپ وتىرمىن»، - دەگەن اتاقتى سۋرەتشى ءابىلحان قاستەيەۆتىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە 1972-جىلى 22 ماۋسىمدا جاريالانعان «ءسۇيىنبايدىڭ سۋرەتى» اتتى ماقالاسىنان ءۇزىندى بەرىلگەن.
بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مىرزاتاي جولداسبەكوۆ «اقيىق» اتتى ماقالاسىندا: «ءسۇيىنباي ۇزىن بويلى، دەنە ءبىتىمى ءمىنسىز سىمباتتى، كۇرەكتەي ادەمى ساقالى بولعان، اپپاق قاعازداي ءمولدىر سۇلۋ كىسى ەكەن. جىردى دومبىرامەن باستاپ، قىزا كەلە قۇلاعىن بۇراپ تەرمەلەپ، قۇيىنداتىپ توگىپ ايتادى ەكەن. قىزا كەلە ايقاي سالعاندا، جانىڭدا تىڭداپ وتىرعان كىسىنى سەلك ەتكىزەتىن زور داۋىستى كىسى بولعان»، دەيدى.
ناقىسبەك ورازبەكوۆتىڭ جيناعان ماتەريالدارىندا دا وسى ەرەكشەلىك ايتىلادى: «ءسۇيىنباي - دومبىرانى از قولداناتىن ادام. دومبىرانى قولعا الىپ، ءبىر-ەكى شەرتكەنىمەن، دومبىرانى قويا سالىپ، قۇلاقتى بۇراپ، ايقايلاپ جىبەرەدى.
ءسۇيىنبايدىڭ داۋسى اشى بولعان. اۋ، دەپ ايعايلاپ جىبەرگەندە، قاسىندا وتىرعان ادامدار سەلك ەتە تۇسەدى ەكەن. داۋسى شىققاننان كەيىن دومبىرا جايىنا قالادى دا، ولەڭدى قۇيىنداتىپ الا جونەلەدى...
ءسۇيىنباي ۇزىن بويلى، اققۇبا بولعان (كەيبىرەۋلەر اپپاق قاعازداي كىسى ەدى دەيدى). قارا كوز، قىر مۇرىندى، دەنەلى، سىمباتتى كەلگەن كىسى ەكەن. ءوڭى ادەمى، سۇلۋ بولىپتى. ونىڭ سۇلۋ دەنەسى مەن اققۇبا وڭىنە الپىستان اسقاننان كەيىنگى كۇرەكتەي ادەمى ساقالى دا جاراسىپ تۇرعان.
ونىڭ سۇلۋ سىمباتى كىمدى دە بولسا سۇيسىندىرمەي قويماعان. داۋسى بيىك، ءۇندى بولعان. ءسوزدى تاباندا تاۋىپ سويلەيتىن شەشەن ادام بولىپتى». ن. ورازبەكوۆ كەزىندە جامبىل مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى بولعان. جاكەڭە قاتىستى دەرەكتەردى ىزدەگەندە، ونىڭ ءپىرى ءسۇيىنباي تۋرالى دا مالىمەت جيناماۋى مۇمكىن ەمەس-ءتى. ەمىس-ەمىس ەستەلىكتەردەن، كوزدەن وشۋگە اينالسا دا، كوڭىلدىڭ تورىندە ساقتالىپ سارعايا باستاعان ەلەس سۋرەتتەردى تام-تۇمداپ جيناعان.
كوپ ەستەلىك ارقىلى اقىن كەلبەتى كوركەيىپ، ناقتىلانىپ كورىنەتىندەي. وكىنىشتىسى - جاكەڭنەن ەرتەرەك جازىلىپ الىنباعاندىعى. ءسۇيىنبايدىڭ ولەڭدەرىندە ءوزىن سيپاتتاعان ساتتەرىنە قاراپ، اققۇبالىعىن اڭعارتاتىن بەلگىلەر تابىلادى. سونىمەن بىرگە، ولەڭدەرىنىڭ اساۋ ارىنىنان پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگىن اڭدايسىز. ال جاكەڭنىڭ تۋىندىلارى شاحماتشى سياقتى اسەر ەتەدى.
ايقايىنان سابىرى مولىراق، ورە تۇرەگەلىپ، بىردەن ءۇستى-ۇستىنە شابۋىلداۋدان گورى، بايقاپ، بايىپتاپ وتىرىپ، قارسىلاسىن وسال تۇسىنان «زەرتتەپ» ءبىلىپ، اڭدىپ تاۋىپ الا قويۋعا بەيىم. ال ءسۇيىنباي ءىلياستىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «ولەڭدى جەلشە سوقتىراتىن»، ايتقان سايىن ارىنى اسقىنداي بەرەتىن، بۇعاۋعا دا، بوگەۋگە دە كونبەيتىن ورشەلەنگەن الاپات قارا داۋىل سەكىلدى.
مۇنداي ەرەكشەلىكتەرگە مىسالدار كەلتىرۋ، زەرتتەپ دالەلدەۋ ءۇشىن ۋاقىت، قولداۋ كەرەك. شۇكىرشىلىك ەتەتىنىمىز - ەلىمىزدىڭ باتىسىندا ابىل، نۇرىم، قاشاعان، ماحامبەت، شەرنياز، نۇرپەيىس، سىرداعى بالقى بازار، ەكى ءجۇسىپ، ەشنياز سال، وڭتۇستىكتە مايلىقوجا، مادەلىقوجا، نۇرالى، ەرگوبەك، جەتىسۋداعى ءسۇيىنباي، باقتىباي، مايكوت، جامبىل، سارباس، ارقاداعى تۇبەك، جاناق، ورىنباي، شوجە، شاشۋباي، ت. ب. اقىنداردىڭ مۇرالارى تۇگەلدەي بولماسا دا تىلگە تيەك ەتۋگە جارارلىقتاي.
حالىقتىڭ رۋحانياتىندا، ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا قاي- قايسىسى دا اقىندىق ونەرىمەن جارقىراي كورىنگەن. وبەكتيۆتى تاريحي- الەۋمەتتىك جاعدايلارعا سايكەس جارالىپ، قالىپتاسقان، دامىعان، الەم ادەبيەتىندەگى وسىناۋ قۇبىلىستىڭ قادىر-قاسيەتىن ايقىنداۋ قاجەت.
اڭگىمەلەسكەن گۇلزەينەپ ءسادىر قىزى،
«ەگەمەن قازاقستان».