ەرلىگىمەن «قارا قابىلان» اتانعان قازاق ۇلانى

استانا. قازاقپارات - سوعىس كەزىندە نەمىستەر بارلاۋشى مۇحامەدجان بايتەنوۆتى وسىلاي دەپ اتاپ كەتىپ ەدى رەسەيدىڭ چەليابى وبلىسىندا ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان قازاقتار از ەمەس. سولاردىڭ اراسىندا مۇحامەدجان بايتەنوۆتىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالادى.

بارلاۋشى قانداسىمىزدىڭ ەرلىگى تۋرالى اڭگىمەلەردى ەستىگەن كىسى ەلتيدى. قازىر چەليابى وبلىسىنداعى ىزشىلەر ول تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەردى ىزدەستىرىپ، ءبىرشاما ماتەريالدار جيناستىرىپتى. سونداي جۇمىستاردىڭ باسى-قاسىندا قانداسىمىز جاراسحان قۇتتىاياقوۆ ءجۇر ەكەن. 70- جىلداردىڭ باس كەزىندە قايدوللا دەگەن كوكەمنىڭ ۇيىنەن ءبىر سۋرەت كورگەنىم ەسىمدە. كوزىمە وتتاي باسىلدى.

ك و ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى لەونيد برەجنيەۆ، ك س ر و جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ ءتوراعاسى نيكولاي پودگورنىي، تاعى ەكى كىسى قىزىل الاڭدا تۇر. ورتاداعىسى كوزى سىعىرايعان، قارا قازاق، ومىراۋى تولعان وردەن- مەدال. «برەجنيەۆتىڭ سۋرەتى قايدان ءجۇر، مىنا قازاق كىم؟» دەپ سۇرادىم كوكەمنەن.

«بۇل مەنىڭ قايناعام، مۇحامەدجان بايتەنوۆ دەگەن كىسى. برەجنيەۆپەن بىرگە سوعىستا بولعان. اڭىز ادام»، -  دەدى قايدوللا كوكەم. جاس كەزىم عوي، ارى قاراي قازىپ سۇراۋدى بىلمەپپىن. ول كەزدە مۇحامەدجان اعامىز وسى ناعايباق اۋدانىندا، ارسلانباي اۋىلىندا تۇرىپ جاتىر ەكەن عوي. ەلەڭ قىلماپپىز، ءبىراق سول سۋرەت مەنىڭ كوز الدىمدا. كوكەمنىڭ «اڭىز ادام» دەگەن ءسوزى دە قۇلاعىمدا قالىپ قويدى. ۋاقىتتىڭ قادىرىن بىلمەگەن جايباسارلىعىمىزعا ناليمىن.

قول سوزىم جەردە تۇرعان مۇحامەدجان اعامىزدى ىزدەپ بارىپ، نەگە الگى سۋرەت تۋرالى سۇرامادىم، اڭگىمە تيەگىن اعىتتىرمادىم دەپ وكىنەمىن. ول كىسى ومىردەن وزعاننان كەيىن عانا مەن ونىڭ ەرلىك ىستەرى تۋرالى ىزدەستىرۋگە كىرىستىم، -  دەيدى رەسەيدىڭ ماگنيتوگور قالاسىندا تۇراتىن قانداسىمىز جاراسقان قۇتتىاياقوۆ. مۇحامەدجان بايتەنوۆ 1918-جىلى چەليابى وبلىسىنىڭ چەسما اۋدانىنا قاراستى رەدۋتوۆو سەلوسىندا ومىرگە كەلەدى.

ترويتسكىدەگى پەداگوگيكا تەحنيكۋمىن ءبىتىرىپ، باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى بولىپ جۇرگەندە ارمياعا الىنادى. كەيىپكەرىمىز عۇمىر كەشكەن ناعايباق اۋدانىنداعى ارسلانباي اۋىلىندا تۇراتىن ونىڭ ۇلكەن ۇلى جاڭگىرحاننىڭ قولىندا اكەسىنىڭ سۋرەتتەرى مەن كەيىنگى جىلدارى جازىلعان جۇتاڭ اقپاراتتى شاعىن ماقالالاردىڭ قيىندىلارى عانا ساقتالعان.

-  اكەم سوعىستاعى ءومىرى تۋرالى اڭگىمە قوزعامايتىن. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە داستارقان «اششى سۋسىز» بولمايتىن ەدى عوي. سونداي كەزدە عانا ول كىسى كوڭىلدەنىپ، ءان ايتاتىن. انامىز اعايشا: «مۇنىڭ سوعىسقا بارعانى وتىرىك. شاماسى 7-8  جىل ءبىر جەردە مال باعىپ قايتقان بولۋى كەرەك»، دەپ ازىلدەيتىن، -  دەيدى جاڭگىرحان.

1941-جىلعى 7- قاراشادا ماسكەۋدىڭ قىزىل الاڭىنداعى اتاقتى پارادقا قاتىسقاندار تۋرالى اقپارات جيناعان يۆان گاۆريلين دەگەن سوعىس ارداگەرىنىڭ 1986-جىلى م. بايتەنوۆكە جولداعان حاتى جانە وعان جازىلعان جاۋاپ كەيىپكەرىمىز جونىندە ءبىراز مالىمەت بەرەدى. «قۇرمەتتى مۇحامەدجان بايتەن ۇلى! ءسىزدىڭ ادرەسىڭىزدى چەليابينسكىدەن س. س. سپيتسين حابارلادى. مەن بىرنەشە جىلدان بەرى موسكۆاداعى 1941-جىلعى 7- قاراشادا وتكەن اسكەري پارادقا قاتىسۋشىلار جونىندە مالىمەت جيناۋ، ىزدەستىرۋ جۇمىستارىمەن اينالىسامىن.

مەنىڭ بۇل جونىندەگى ىزدەنىسىم تۋرالى «سوتسياليستيچەسكايا يندۋستريا» گازەتىنىڭ 1985-جىلعى 10- قاراشاداعى سانىندا ن. سۋحينينوكتىڭ «1941- جىلعى حاتتار» اتتى وچەركى جاريالاندى. ءسىز وسى تاريحي پارادقا قاتىسقان ەكەنسىز. سوعان بايلانىستى ماعان ەستەلىك جازىپ جىبەرۋىڭىزدى، مەنىڭ سۇراقتارىما جاۋاپ بەرۋىڭىزدى وتىنەمىن»، دەيدى ارداگەر حاتىندا.

وعان جازعان جاۋابىندا مۇحامەدجان اتامىز ءوزىنىڭ مايدان جولدارى جونىندە قىسقاشا بىلاي دەپ مالىمەت بەرەدى: «قىمباتتى يۆان سەرگەيەۆيچ! مەن 1939-جىلى اسكەري قىزمەتكە شاقىرىلىپ، بۋزۋلۋك قالاسىنىڭ چاپايەۆ اتىنداعى اتتى اسكەر ۋچيليشەسىنە قابىلداندىم. بۇل وقۋ ورنىن دەندەپ قالعانىمىزدا قايتادان فين سوعىسى باستالدى. وسىعان بايلانىستى ونى بىتىرمەي جاتىپ، ءوزىم سۇرانىپ مايدانعا اتتاندىم.

پەتروزاۆود باعىتىنداعى 6- قىزىل تۋلى دەربەس پولكتىڭ 112- شاڭعى ەسكادرونىنىڭ قۇرامىندا 1940-جىلى اتالمىش سوعىسقا قاتىستىم. ۇرىس قيمىلدارى اياقتالعاننان كەيىن مەنى زابايكالە اسكەري وكرۋگىنە اۋىستىردى. ول 152- شەكارالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنداعى 544- پولك ەدى. 1941-جىلى سمولەنسك تۇبىنە جىبەردى. وسى قالانى قورعاعاندا ءبىرىنشى رەت ۇرىسقا قاتىستىم. سول جىلدىڭ شىلدە ايىندا 544- اتقىشتار پولكىنان 100 سولداتتى ىرىكتەپ الىپ، كومانديرلەرمەن بىرگە موسكۆانى قورعاۋعا اتتاندىردى.

ءبىز قىزىل پرەسنيادا تۇردىق. پاراد ۇزاق بولعان جوق، مەن كارتاۆانىڭ قولباسشىلىعىنداعى كۋرسانتتار قۇراماسى ساپىندا بولدىم. پارادتان كەيىن موجايسك باعىتىنا كەتتىك. موسكۆانى قورعاۋدى گەنەرال گ. ك. جۋكوۆ باسقاردى. فاشيستەردى وتان استاناسىنان 120 شاقىرىم قۋىپ تاستاعان سوڭ، ءتىرى قالعانىمىز زۆەنيگورود قالاسىنا ورالدىق. وسى جەردە «گۆارديالىق» اتاعى بار 2- اۋە دەسانتى ديۆيزياسى جاساقتالدى. كوپ ۇزاماي ءبىزدى سولتۇستىك-باتىس مايدانىنا جىبەردى، وندا 18- نەمىس ارمياسىنىڭ تىلىندا گلاۆات وزەنى ءۇشىن جاۋىنگەرلىك تاپسىرمالار ورىندادىق.

سودان كەيىن ءبىزدىڭ ديۆيزيانى كۋرسك يىنىندەگى ورتالىق مايدانعا اتتاندىردى. مەن 2- اۋە دەسانتى ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىندا بارلاۋشىلار ۆزۆودى كومانديرىنەن بارلاۋ پولكىنىڭ كومانديرىنە دەيىنگى جولدان ءوتتىم. ءۇش رەت جارالاندىم، كونتۋزيا الدىم جانە ءوز بولىمىمە قايتىپ ورالىپ وتىردىم. مەن 1- ارميانىڭ، 118- ورال بارلاۋشىلار شاڭعى بريگاداسىنىڭ ارداگەرىمىن»، دەيدى حاتىندا.

سوعىس كەزىندەگى بارلاۋشىلىق جۇمىستىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى بولعانىنا مارشال گ. ك. جۋكوۆتىڭ مەمۋارىنداعى: «اسكەري ءجىتى بارلاۋ جۇمىستارىنىڭ ارقاسىندا 1943-جىلعى كوكتەمدە نەمىس اسكەرىنىڭ جازعى شابۋىل قارساڭىنداعى كۇش تولىقتىرۋى تۋرالى ءبىرقاتار مالىمەتتەردى ءبىلىپ وتىردىق. جاقسى جۇرگىزىلگەن بارلاۋ جۇمىستارى قىرعىن شايقاستا جەڭىستى قامتاماسىز ەتۋدەگى كۇشتىڭ ءبىرى بولدى»، دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى جەتكىلىكتى سەكىلدى.

سوعىس جىلدارى اسكەري بارلاۋ مالىمەتتەرىن پايدالانباعان بىردە-ءبىر شايقاس، بىردە ءبىر ۇرىس، وپەراتسيا بولعان ەمەس. جاۋدىڭ ارەكەتى تۋرالى سەنىمدى، جەتكىلىكتى مالىمەتكە قانىققان اسكەري قولباسشىلار عانا تابىسقا جەتە الدى. سوعىستىڭ العاشقى ايلارىنىڭ وزىندە ون مىڭداعان ادامنىڭ جاۋ تىلىنا بارلاۋعا جىبەرىلگەنى قازىر ۇلى وتان سوعىسى تاريحى قۇجاتتارىنان بەلگىلى. مۇحامەدجان بايتەنوۆتىڭ جوعارىداعى حاتىندا جازعان: «مەن 2- اۋە دەسانتى ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىندا بارلاۋشىلار ۆزۆودى كومانديرىنەن بارلاۋ پولكى كومانديرىنە دەيىنگى جولدان ءوتتىم»، دەگەن ءبىر اۋىز سوزىنەن ول باسىن قاتەرگە تىككەن ازاپتى كۇندەردىڭ ىزعارى ەسەتىندەي.

وسى سويلەمنىڭ استارىنان بارلاۋشى مۇحامەدجان بايتەنوۆ جاساعان تالاي ەرلىك تە اتويلاعالى تۇر. وعان ونىڭ سوعىس جىلدارى العان وردەندەرى، مەدالدەرى دا كۋا. 1943-جىلى تامىزدا Ⅱدارەجەلى ۇلى وتان سوعىسى وردەنىمەن، 1944-جىلى ساۋىردە الەكساندر نيەۆسكيي وردەنىمەن، 1945-جىلى مامىردا قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن ماراپاتتالادى. 1985-جىلى جەڭىستىڭ 40 جىلدىعى قۇرمەتىنە ۇلى وتان سوعىسى وردەنىنىڭ 1- دارەجەسىن كەۋدەسىنە تاعادى. «موسكۆانى قورعاعانى ءۇشىن»، «لەنينگرادتى قورعاعانى ءۇشىن»، «كييەۆتى ازات ەتكەنى ءۇشىن»، «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن» مەدالدەرى تاعى بار.

باسقاسىن ايتپاعاندا، الەكساندر نيەۆسكي وردەنى سوعىس جىلدارى ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرعان جوق. ول جەكە ەرلىك، باتىلدىق كورسەتكەن جانە ديۆيزيانى، بريگادانى، پولكتى، باتالوندى، روتانى باسقارۋدا باتىل شەشىمدەر قابىلداپ، جاۋدىڭ كۇشىنە از شىعىنمەن سوققى بەرگەن كومانديرلەرگە عانا بەرىلدى.

-  وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن باشقۇرتستاننىڭ يانگەل پوسەلكەسىندە تۇراتىن ءانۋار كامال ۇلى يستامبايەۆ اقساقالدى ىزدەپ باردىق. ونى بىلەتىنىمىز، وسى كىسىنىڭ ءوزى مۇحامەدجان اتامىزعا ۇزاق جىلدار بويى ىزدەۋ سالىپ، 70-80- جىلدارى تاۋىپ العان ەكەن. ەكەۋى سوعىستا ءۇش جىلداي بىرگە بولعان. قاريا بىلتىر عانا و دۇنيەلىك بولىپ كەتتى. وسى كىسىنىڭ ءبىزدىڭ اتامىز جونىندە ايتقان اڭگىمەسىن ۇيىپ تىڭداي بەرگىڭ كەلەتىن. سول قاريادان بارلاۋشى بايتەنوۆ تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەردى ەستىدىك، -  دەيدى جاراسحان قۇددىس ۇلى.

ءانۋار يستامبايەۆ 1944-جىلى كۇزدە اۋىر جارالانىپ، تۇتقىنعا تۇسەدى. ۆەنگريادا حالىقارالىق قىزىل كرەست گوسپيتالىندە ەمدەلىپ، سوندا وڭ اياعىن كەستىرەدى. 1945-جىلى مامىر ايىندا ەلگە ورالادى. مايداندا قازا تاپقان اعاسىنىڭ جەسىرىنە ۇيلەنىپ، ونىڭ ەكى، ءوزىنىڭ التى بالاسىن وسىرەدى، بارلىعىنا جوعارى ءبىلىم بەرەدى.

-  بۇل كىسى سەكسەننەن اسقان جاسىنىڭ وزىندە پروتەزبەن ءجۇرىپ، ءبىراز مال ءوسىرىپ، شارۋاسىن دوڭگەلەنتىپ وتىراتىن. ءسوزى ءماندى، اينالاسىنا ابىرويلى اقساقال ەدى، -  دەيدى جاراسحان قۇتتىاياقوۆ. «مۇحامەدجان بايكەن ۇلى سەكىلدى اسكەري بارلاۋشى ىلۋدە ءبىر- اق كەزدەسەدى. ءتاڭىرىم وعان ەرەكشە سەزىمتالدىق پەن توزىمدىلىك قاسيەت بەرگەن. قورقۋدى بىلمەيتىن جانە كوز ىلەسپەس شاپشاڭ قيمىلدىڭ ادامى ەدى»، -  دەيدى ەكەن ءانۋار اقساقال.

مۇحامەدجان اتا اسكەري تاپسىرماعا قۇرامىندا 15 ادامى بار بارلاۋشىلار توبىمەن شىعىپ وتىرعان. ول كۇندىز توڭىرەكتى باقىلاپ، تۇندە «ءتىل» الۋعا بارادى ەكەن. توبىنداعى ادامداردى ءار جەرگە بەلگىلەپ، ارتىنا قالدىرىپ وتىرادى دا، ءوزى جاۋدىڭ ورنالاسقان جەرىنە بارىپ، «ءتىلدى» الىپ شىعاتىن بولعان. مۇنداي ءادىستى ول «تىلگە» كەلگەن بارلاۋشىلاردىڭ ءبارى بىردەي جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالماۋى ءۇشىن جاسايدى ەكەن.

كوشپەندىلەر وزدەرى تۇرعان اينالانىڭ وي-شۇقىرىن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىلىپ الاتىن بولعان عوي. ونىڭ ۇرپاعى بۇل كىسى دە سولاي ارەكەت جاساعان. 1943-جىلى جازدا بارلاۋشىلار توبى باسىپ العان گلۋبوكوە دەگەن ەلدى مەكەندە قولعا تۇسكەن نەمىس وفيتسەرىنىڭ مالىمەتى اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنا، جاۋىنگەرلەردىڭ شارشاعانىنا، كۇشتىڭ ازايعانىنا قاراماستان ديۆيزيا قولباسشىلىعىن شابۋىل جاساۋعا يتەرمەلەيدى.

ءبىراق تۇتقىننىڭ: «نەمىستىڭ 101- اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ ورنىنا حورتيستەر كەلدى»، دەگەن ءسوزىن انىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن تاعى دا «ءتىل» اكەلۋ كەرەك بولادى. بارلاۋشىلار ەكى رەت ساتسىزدىككە ۇشىراپ، بوس كەلەدى. بۇل كەزدە مۇحامەدجان بايتەنوۆ وكوپتا قاراپ جاتپاي، توڭىرەكتى زەرتتەي باستايدى. سول ماڭدا ءبىر بۇلاق بارىن انىقتايدى.

دەمەك، نەمىستەر وعان سۋ الۋعا كەلۋى ءتيىس. ونىڭ تاپسىرماسىمەن ءتۇنى بويى بارلاۋشىلار بۇلاقتى اڭديدى. كومانديردىڭ ويلاعانىنداي تاڭ اتا نەمىستىڭ ەكى سولداتى سۋعا كەلەدى. ولاردى بارلاۋشىلار تىرىدەي ۇستاپ اكەلەدى دە، سوڭعى بۇلاردىڭ ءسوزى العاشقى تۇتقىننىڭ مالىمەتىن راستايدى. وسىدان كەيىن ديۆيزيا كومانديرى باسقاشا شەشىم قابىلداۋعا ءماجبۇر بولادى.

ءانۋار اقساقال مۇحامەدجانمەن بارلاۋعا شىققاندا، بلينداج ىشىندە بەيقام وتىرعان توپ نەمىستىڭ ۇستىنە كىرىپ بارعانىن ايتىپتى. سوندا مۇحامەدجان گراناتاسىن لاقتىرىپ، قولىنداعى ەكى پيستولەتپەن وتىرعانداردى جايپاپ سالادى. «سول كورىنىستەن ءالى كۇنگە دەيىن دەنەم تىتىركەنەدى. مەن ساسقالاقتاپ قالدىم. ول ەش ابىرجىعان جوق، نەمىستىڭ ءتىرى قالعان بىرەۋىن الدىمىزعا سالىپ، ءوز جاعىمىزعا ايداپ الىپ كەلدىك»، دەگەن ەكەن ءبىر اڭگىمەسىندە قارت مايدانگەر.

-  ءانۋار اقساقالدىڭ اۋزىنان مۇحامەدجان اتامىزدىڭ تاعى ءبىر ءىسىن ەستىگەندە، ءتىپتى تاڭعالدىم. بارلاۋعا شىققاندا بۇلار وپەل كابيناسىنداعى جارادار نەمىستى قولعا تۇسىرەدى. بۇل جاي سولدات ەمەس، شەنى بار ادام ەكەن. ولار «ءتىلدى» ارقالاپ، ءار جەردە ودان وقتىن-وقتىن جاۋاپ الىپ كەلە جاتادى. ءبىر مەزەتتە جاراقاتىنان قان كوپ كەتكەن نەمىس وفيتسەرى السىرەپ، كوز جۇمادى. نە ىستەۋ كەرەك؟ توپ جەتەكشىسى مۇحامەدجان بايتەنوۆ قاراماعىنداعىلارعا ءجانتاسىلىم ەتكەن «ءتىلدىڭ» باسىن كەسىپ الۋعا بۇيرىق بەرەدى.

سويتەدى دە ونى سول ولگەن تۇتقىننىڭ ءتوس قالتاسىنداعى كۋالىگى بار وفيتسەرلىك فرەنچىنە وراپ ديۆيزيا شتابىنا الىپ كەلەدى. بۇل الىنعان مالىمەتتىڭ ايعاعى رەتىندەگى دالەل وسى دەگەن ءسوز ەدى، -  دەيدى جاراسقان. ارحيۆ ماتەريالدارىندا 2- اۋە دەسانتى ديۆيزياسى قۇرامىنداعى بارلاۋشىلار 208 رەت جاۋ شەبىنە وتكەنى، 24 رەت ۇرىس جۇرگىزگەنى، 50 رەت تورۋىل، جاۋ تىلىنا 18 رەيد ۇيىمداستىرعانى، سونىڭ ارقاسىندا ماڭىزدى مالىمەتتەر بەرگەن 140 «ءتىل» اكەلگەنى جونىندە دەرەك بار.

بارلاۋعا ديۆيزياداعى ەڭ باتىل، سۋىققاندى، تاپقىر، ءتوزىمدى جاۋىنگەرلەر ىرىكتەلىپ الىنىپ وتىرعان. ساپارعا شىققان سايىن باسىن ولىمگە تىككەن جىگىتتەردىڭ الدىندا بارلاۋشىلار كومانديرى مۇحامەدجان بايتەنوۆتىڭ بولعانى اقيقات. «نەمىستەر مۇحامەدجان بايتەنوۆتى «قارا قابىلان» دەپ اتاعان. ونىڭ باسىنا مول نەمىس ماركاسىن تىككەن. ال ءبىز ديۆيزيادا ونى «قارا ديۋ» دەيتىنبىز، دەپتى ءبىر ەستەلىگىندە يستامبايەۆ.

ۋكراين مايدانىنداعى شەشۋشى بيىكتىك ءۇشىن شايقاستىڭ الدىندا گەنەرال-مايور سەمەن كولونين مەن ساياسي ءبولىم باستىعى لەونيد برەجنيەۆ ءبىراز كۇن 2- اۋە دەسانتى ديۆيزياسىندا بولادى. سولداتتارمەن كەزدەسەدى، شايقاسقا دايىندىق بارىسىن قارايدى.

-  «مۇحامەدجان تۇشپارانى جاقسى كورەتىن ەدى. ول بارلاۋدان كەلگەندە لەونيد ءيليچتىڭ: «ميحايل بوريسوۆيچكە پەلمەن دايىنداڭدار»، -  دەگەنىن ەستىگەنىم بار. ءبىز جاي سولداتپىز عوي، ال مۇحامەدجان ولارمەن بىرگە بولاتىن، بىرگە تاماقتاناتىن»، -  دەپ اڭگىمەلەگەن ەدى انۋار اقساقال.

«مۇحامەدجان اتامىز ءبىر رەت بارلاۋعا شىققاندا اپتا بويى حابارسىز كەتىپتى. سوندا ونىڭ توبىندا انۋار كامال ۇلى دا بولعان. كارتوپ القابىندا تىعىلىپ اپتا بويى جاتقان. قارنى اشقاندا ءوسىپ تۇرعان كارتوپتىڭ ءتۇبىن قازىپ جەگەنىن ايتقان ەدى اقساقال»، -  دەيدى جاراسقان قۇددىس ۇلى. كەيىپكەرىمىز 1942-جىلى لەنينگراد مايدانى اۋماعىنداعى ستارايا رۋس، نوۆگورود توڭىرەگىندەگى ۇرىستارعا قاتىسادى.

سول جەردە اۋىر جارالانادى. ءتاۋىر بولعاننان كەيىن ونى 15- شاڭعىشىلار بريگاداسىنا بارلاۋشىلار ۆزۆودىنىڭ كومانديرى ەتىپ جىبەرەدى. ورلوۆ-كۋرسك شايقاستارىنان كەيىن 2- اۋە دەسانتى ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىنداعى 6- بارلاۋ روتاسىمەن ۋكراينانى، بەلورۋسسيانى، مولداۆيانى، ۆەنگريا مەن چەحوسلوۆاكيانى ازات ەتۋدەگى قاندى شايقاستاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرەدى.

ارعى جاعاسى مەن بەرگى جاعاسىنا ادام داۋىسى جەتپەيتىن دنەپر مەن ونىڭ سالاسى پريپيات وزەندەرىنەن جاۋىنگەرلەر سۋ ەمەس وت پەن وقتى كەشىپ وتكەندەي بولادى. وسى وتە جاۋاپتى وپەراتسيا 2- اۋە دەسانتى ديۆيزياسىنداعى 6- بارلاۋ روتاسىنىڭ كومانديرى كاپيتان مۇحامەدجان بايتەنوۆكە تاپسىرىلادى. جاۋ قورعانىسىن ابدەن باقىلاپ العان ول دنەپردەن ءوتۋدى ءبىر ۆزۆودپەن، ءۇش ستانوكتى، التى قول پۋلەمەتىمەن جانە التى پتر، ءبىر 45 م م. زەڭبىرەكپەن قامتاماسىز ەتۋگە شەشىم قابىلدايدى.

ونىڭ ناقتى بۇيرىعىمەن ءجۇرىپ وتىرعان بارلاۋشىلار ءتورت تانك، ءجۇز قارالى جاياۋ اسكەرىمەن قارسى تۇرعان نەمىستەردى تاس-تالقان ەتىپ، ەكى وزەننەن دە وتەدى. ەۋروپانى ازات ەتۋ شايقاستارى كەزىندە كارپاتتاعى 810- بيىكتىك مۇحامەدجان بايتەنوۆ باسقارعان بارلاۋشىلاردىڭ جانكەشتى قيمىلدارىنىڭ ارقاسىندا ۇلكەن شىعىنسىز الىنادى. مۇحاڭ سوعىستىڭ ورتا كەزىندە اۋىلىنا دەمالىسقا دا كەلىپ ۇلگەرىپتى. مۇنى ونىڭ جەرلەستەرى، زامانداستارى جاقسى ءبىلىپتى. قاسىندا اديۋتانتى بولعان.

-  مەن بالا كەزىمدە مۇحامەدجان اعايدىڭ كومەكشىسىمەن كەلگەنىن بىلەمىن. ءبىراق قاي جىلى ەكەنى ەسىمدە جوق. اناسىنىڭ: «قاسىندا بويى سورايعان، مۇرنى قوڭقاق بىرەۋ بار. بالامنىڭ جانىندا بولايىن، اڭگىمە ايتايىن دەسەم تاپجىلماي وتىرىپ الادى. ۇيىقتاسا بەتىنە قونعان شىبىندى جەلپيدى، ول جاتقاندا باتەڭكەسىن تازالاپ قويادى، جانىنان شىقپايدى»، دەپ ايتقانىن اكە-شەشەمىزدەن ەستيتىنبىز، -  دەيدى ارسلانباي اۋىلىنىڭ قارت تۇرعىنى نۇركەش جاپاروۆ.

مۇحامەدجان بايتەنوۆ 1945-جىلى 5- مامىردا پراگا تۇبىندەگى شايقاستا اۋىر جارالانادى. جارتى جىل بويى كراكوۆ قالاسىنداعى گوسپيتالدا ەمدەلىپ، ەلگە 1946-جىلى ورالادى. ول كىسىنىڭ بۇگىندە جاڭگىرحان، تەمىرحان اتتى ەكى ۇلى مەن قىزى ماريام چەليابى وبلىسىندا تۇرىپ جاتىر.

-  اكەم ءوزىنىڭ مايدانداستارىمەن مەرەكەلەردە رەسەيدىڭ ءار قالاسىنا بارىپ، كەزدەسىپ تۇردى. وعان ءوزىنىڭ قارۋلاستارىمەن كەزدەسۋ ۇنايتىن، ەشقايسىسىنان قالعان ەمەس. 70- جىلدارى، مۇمكىن جەڭىستىڭ 30 جىلدىعىندا شىعار، ايتەۋىر موسكۆاعا كەزدەسۋگە كەتكەنى ەسىمدە. سول جولى ءبىر توپ مايدانگەرلەردى ك و ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى لەونيد يليچ برەجنيەۆ قابىلداعان.

وداقتاعى ەڭ ۇلكەن لاۋازىم يەسىنىڭ الدىنا بارعانىنا ارداگەرلەردىڭ توبەسى كوككە جەتەدى. لەونيد يليچ اكەمنەن: «قانداي مۇقتاجىڭ بار؟» دەپ سۇراپتى. اكەم: «جوق، ءبارى جاقسى» دەپتى. برەجنيەۆ: «كولىگىڭ بار ما؟» دەيدى. اكەم: «ءيا»، -  دەپ جاۋاپ بەرىپتى. برەجنيەۆ ونىڭ قانداي شىعارىلىم ەكەنىن سۇرايدى.

اكەم: «01» «جيگۋلي» دەپتى. «ماعان سول كەزدەسكەن قۋانىشىم دا جەتكىلىكتى، سوناۋ موسكۆاعا بارىپ تۇرىپ، جاعدايىمدى ايتاتىن مەن ەمەس. اللا ءوزى بەرەدى، ءبارى دە جەتەدى»، -  دەپ كەلگەنىن ۇمىتقان جوقپىن. ءبىراق ول كىسى ەلگە ورالعان سوڭ اينالاسى ءبىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە چەليابىدەن: «موسكۆادان بايتەنوۆ مۇحامەدجاننىڭ اتىنا جىبەرىلگەن «013» «جيگۋليدى» الىپ كەتىڭدەر»، -  دەگەن قاتىناس قاعاز كەلىپ تۇر.

باس حاتشىنىڭ سالەمدەمەسى ەكەنىن بىلدىك تە بارىپ الىپ كەلدىك، -  دەيدى ۇلى جاڭگىرحان. مۇحامەدجان اتامىز 1986-جىلى ي. گاۆريلينگە جاۋاپ حاتىندا: «تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ەگىس القابىندامىن. استىق بىتىك شىقتى، تەك ەڭبەكتەنۋ كەرەك»، دەپ جازادى. سوعىستان كەيىنگى عۇمىرىندا اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى، زەينەتكە شىققان سوڭ جانار-جاعار ماي بەكەتىندە جونەلتۋشى-كەزەكشى بولىپ ىستەگەن مايدانگەردى بىلەتىندەر ەڭبەكقور، قاراپايىم، اقكوڭىل ادام بولعانىن ايتادى.

ءسويتىپ ءجۇرىپ مۇحامەدجان اتامىز 1991-جىلدىڭ قىركۇيەگىندە اۋىرىپ، 73 جاسىندا قايتىس بولادى. زامانداستارى سەكىلدى مۇحامەدجان بايتەنوۆ تە ءوز ۋاقىتىنىڭ پەرزەنتى بولدى. ول كەڭەس وداعىن وتانىم دەپ ءبىلدى، سول وتانعا دەگەن پاتريوتتىق سەزىم جالىنداپ تۇردى بويىندا. ال ادالدىق پەن كوزسىز ەرلىك ونىڭ قازاق قانىندا تۋمىسىنان بار ەدى. قاي جەردە، قانداي جاعدايدا جۇرمەسىن، ول سونىسىمەن ەرەكشەلەنەتىن. ەڭ باستىسى، مىنە، وسى بولسا كەرەك.

جانبولات اۋپباەۆ،

«ەگەمەن قازاقستان».