داڭىقپەن وتكەن ءبىر عۇمىر - ەركىن ءىلياس ۇلى تۋرالى
ول دا الاشتىڭ ايبوز ازاماتى. ولشەۋلى عۇمىرىن ايتىس ونەرىنە ارناعان. قازاق ايتىسىنىڭ دامۋىنا ولشەنبەس ۇلەس قوسىپ، وزگەشە سارىن، وتكىر تەڭەۋلەرمەن، ورنەكتى ۇيقاس، اۋەزدى ىرعاعىمەن كەلگەن.
ەركىن اقىن ەل سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ، شينجاڭداعى قازاق ايتىسىنىڭ اقيىق قىراننا اينالعان اقىن. 1965-جىلدىڭ 23- تامىزىندا التاي ايماعىنا قاراستى بۋرىلتوعاي اۋدانى، قاراماعاي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاق ساحاراسىندا ەركىن وسكەن ەركە ۇلعا، تاۋ تابيعاتى وزگەشە دارىن سىيلاپ، وتىزىندا وتتى جىر جۇرەگىنە ۇيالاپ، قوس ىشەكتى قارا دومبىراسىن كۇمبىرلەتىپ، قارا ءسوزدى سىيلاعان حالقىن سۇيسىندىرە اۋەلەتىپ جىرىن توگىپ، الىس جاقىن اۋىلدارعا تارتىستى ايتىس جاساپ تانىلا باستاعان اقىننىڭ تالانتىنا ءتانتى بولعان قۇرمانبەكتەي قارت اقىن قىراعىلىعىن كورسەتىپ ءوز قاناتىنىڭ استىنا الىپ، ساحانا قاسيەتىن بويىنا دارىتىپ، تالانتىن شىڭداي ءتۇسىپ اۋدان، ايماقتا بولعان جىر دودالارىنا قاتىستىرىپ، بۇكىل التاي حالقىن دۇركىرەتتى.
قارا ءسوزدىڭ التىن تۇعىرىندا تۇمشالانعان اقيىق قىراننىڭ جىر توماعاسىن سىپىرىپ، شينجاڭنىڭ كوك اسپانىندا قالىقتاتا ءبىلدى. شىنايى ۇستازىن تاۋىپ شىڭدالعان اقىن وتتى جىردى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن توگىپ، قازاق ايتىسىنا وزگەنىڭ ولەڭىندە كەزدەسپەيتىن، تەرەڭ ويلى تەڭەۋلەر مەن، قارا ولەڭگە تەمىردىڭ تۇيىنىندەي شىمىرلى قارا ءسوز ۇيقاسىن الا كەلگەن.
تۇلعاسى بولەك اقىندى، سول كەزدىڭ وزىندە-اق قارىت اقىن :
مىناۋ ەركىن ءبىرى ەكەن تەلەگەيدىڭ،
ونىڭ ءسوزىن اكە بولىپ وڭەمەيىن.
دۇنيەنىڭ قازاعى جينالسا دا،
ءجۇز اقىندى ەركىنگە تەڭەمەيمىن، - دەپ، التاي دالاسىنان وزگەشە شىققان قازاقتىڭ دارىندى ۇلىنا تاڭداي قاعا تاڭعالعان-تۇعىن.
شاكىرتىنىڭ ءسوز ساپتاۋىنا باس يگەن اقىن:
مەن بولار دەپ قارعاماۋ، تالاي ءجۇردىم،
ءبارىن كوردىم داۋىردەن اراي نۇردىڭ،
ءوزىم سەنەن بۇرىنداۋ تۋسامداعى
سەنىڭ التىن كەۋدەڭدى ساراي قىلدىم، - دەپ، اقىن ۇلدىڭ جىر دەگەن بويتۇمارىنا قارت اقىندا باس ءيدى.
ءيسى التاي ەلى توبەسىنە كوتەرىپ، سوزىنە قۇمارتتى. ايتىس بولادى دەگەندى ەستي سالا التى ايلىق جولدى الىسسىنباي، ارنايى ات تەرلەتىپ «ەركىننىڭ ايتىسىن ءبىر كورسەك بولدى»، - دەپ، جەر-جەردەن اعىلاتىن ەدى. وسىنداي قازاق حالقى توبەسىنە ورىن بەرگەن اقىنعا ۇستازى قۇرمانبەك اقىننىڭ:
ساعان بەرىك قارعام-اۋ، ماعان بەرىك،
ءبىر بالامدى كورگەم جوق جامان كورىپ،
قازاق حالقى الدىندا انت ەتەيىن،
ورىندىقتى ۇسىنام ساعان بەرىپ، - دەپ، وزىنە كەزىندە حالقى ۇلىقتاپ وتىرعىزعان ايتىستىڭ التىن تۇعىرىنان تۇرىپ، اقىن ۇلعا حالىق الدىندا ءوز ورىنىن تابىس ەتكەن اردا قارتتىڭ وسىنداي كوسەمدىلىگى مەن كورەگەندىلىگىنە حالقىدا سۇيسىنە قولداعان ەدى.
مىنە حالقى مەن قارت ۇستازى سەنىم ارتقان اقىن ۇلدىڭ وسىدان سوڭ جىر دوداسى التى قىردى اسىپ، بۇكىل شىعىس تۇركىستاننىڭ بويىندا جىر ءدۇبىرىن اۋەلەتكەن ەدى. وسىنداي وتتى جىر، ويلى ءسوز يەگەرىنىڭ تۋما تالانتىنا ءتانتى بولعان جازۋشى قابدەش سابىر ۇلى ەركىنىڭ جىرىنداعى ۇيقاس پەن تەرەڭ ويلى، تەڭەۋ ءسوزدى «ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ويلاساڭدا تابا المايسىڭ» - دەگەن ەدى.
اقىن وسىدان سوڭ 2004-جىلى قازاق ەلىنەن ارنايى شاقىرۋمەن كەلگەن تۋعان ەلدىڭ تالانتى جاس اقىندارى اينۇر تۇرسىنبايەۆا مەن ءورازالى دوسبوسىن ۇلىمەن دە ايتىس جاسادى. سول جولى ەركىن اقىنمەن ايتىس جاساعان، اقىن قىزىمىز اينۇر تۇرسىنبايەۆا، ايتىس مايداندا ورىننان تۇرىپ اقىننىنڭ ونەرىن سىيلاپ ساحانادا ساۋساعىنداعى جۇزىگىن شەشىپ، اقىن اعاسىنىڭ ساۋساعىنا ءوز قولىمەن تاققان ەدى.
وسىنداي تالانتتى اعاسىنىڭ ولەڭ ءسوزىنىڭ قۇدىرەتىنە باس يگەن اقىن قىز، ەركىن ءىلياس ۇلىنىڭ ەرەكشەلىگى «باسقا اقىنداردىڭ ەكى-ءۇش شۋماققا سىيعىزاتىن ويلارىن ءبىر جولمەن عانا ايتا الاتىن. ءتىپتى اقىن ءبىر شۋماق ولەڭ ايتسا، سونىڭ ءتورت تارماعى ءتورت ءتۇرلى ويدى بەرىپ تۇرادى. اقىندىعى وتە تەرەڭ ادام ەدى»، - دەپ ءوز باعاسىن بەرگەن ەدى (ازاتتىق راديوسىندا).
قۇلمانبەتتىڭ قۇلىنى اتالاتىن دارىندى اقىن ءورازالى دوسبوسىن ۇلى جىرىنا جاقىن تۋسا كەرەك. ايتىستىڭ قوس قىرانى، ساحانا تۇعىرىندا جاتا - جاستانا، اپتالاپ ايتىس وتكىزىپ التى الاشتىڭ بويىنا ولەڭنىڭ تۇمبا جىرىن توككەن ەدى. ورازالىدەي جىر ءدۇلدىلى كيەلى ساحانادا:
اۋ، ەرەكەم، ەرەكەم سوزىڭدە سەنىڭ ءجون ەكەن،
ءوزىڭدى قايتەت قىزىل سۇڭقارعا تەڭەسەم.
سوزدەرىڭە قاراسام سابى التىنعا تەڭ ەكەن.
كوڭىلىڭە قاراسام قازاقتىكىندەي كەڭ ەكەن، - دەپ الاش جۇرتىندا دارا شىققان دارىندى اقىنىمىز دا، اقىندى سۇڭقارعا تەڭەپ، ولەڭ ءسوزىنىڭ قۇدىرەتىنە تابىنىپ قۇنىن التىنعا بالاپ، اقىندى اعا تۇتقان.
وراز اقىن كيەلى ايتىستىڭ تۇعىرىندا تۇرىپ ەركىننىڭ اقىندىعىن مويىنداعان ەدى. ءتىپتى ءبىر سوزدەرىندە «ءسىزدىڭ اقىندىعىڭىزدىڭ قاسىندا بىزدىكى ءجاي انشەيىن ءبىر دۇنيە عوي. مىنانداي تالانتپەن قالاي تانىلماي ءجۇرسىز» دەگەن ەكەن. ءبىراق سول كەزدىڭ وزىندە-اق اقىندى «التاي ايماعىنىڭ قۇرمەتتى اقىنى» دەپ اتاق بەرىلگەن دەيدى «شينجاڭ» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى قالياقپار ۇسەنحان ۇلى. ايتىس سۇيەر الاش حالقى ەركىندەي اقىن ۇلىن ايتىستىڭ اقيىق قىرانىنا تەڭەگەن ەدى.
اقىننىڭ ولەڭ دوداسى ايتىس ساحناسىندا عانا ەمەس. التاي ساحاراسىندا اۋەلەپ، اۋىل-اۋىل دا ءۇن تاسپاداي تاراپ جاتتى. ءتىپتى اقىن ولەڭىندەگى وزگەشە وزەكتى ويلارى قازاق حالقىنىڭ باتىرلىعى مەن كەڭ پەيىل، دانالىعىن ماقتان تۇتا جىرلاعان ولەڭ شۋماعىن اۋلدىڭ التى جاسار سابيىنەن، الپىس جاستاعى قارتىنا دەيىن ماقتانا تامسانىپ جاتقا وقيتىن.
ءبىر عۇمىرى ولەڭ بولىپ ورنەكتەلگەن مۇزبالاق اقىنىڭ، جىر عۇمىرى ەمەس-اۋ، اقىن عۇمىرىنىڭ مەزگىلىنەن بۇرىن ءۇزىلىپ تۇسەرىن بىلمەدىك. وسىلايشا ۇلى دالانى جىرىمەن تەربەتىپ، قازاق دەگەن ۇلتىنىڭ ۇلى اتىن ولەڭىنە تۋعىپ تىككەن اقىن ۇل:
ۇلىلىقتى ايتاتىنى، جازاتىنى،
قازاقپىز تازا رۋحى، تازا ءتىلى.
ابرويىن انالىق كوتەرگەن سوڭ،
ءوز ۇلتىن جىرلاۋ كەرەك ءوز اقىنى، - دەپ ولەڭ دەگەن جىر تۋىنا بىرلىك تۋرالى ۇرانىن ارناپ، ارتىنداعى اقىن ۇرپاعىنا ولمەس وسيەتىن قالدىرىپ. قاپيادا جولىققان اجال داۋىلى ەندى عانا قىرىقتىڭ بەل اسارىنان اسىپ ۇلگىرمەگەن جىر داستانىڭ، ايتىس دەيتىن ۇلى جىر الەمىنەن ءبىر جولا ۇشىرىپ اكەتتى.
وسىنداي جات ەلدە جۇرسەدە، ەلىم دەپ جىر توككەن ءبىر تۋرار تالانتتاردى سەنىكى، مەنىكى دەگىزبەي دارىنىن باعالايتىن ۇلىلاردىڭ ۇلى جولىمەن ءوز ەلىمىزدە دە باعالانىپ باعاسىن السا.
بۇل دەگەنىمىز ءيسى قازاق جۇرتىنىڭ بەرەكە-بىرلىگىن نىعايتارى انىق ەدى. بۇگىنگى ايتىس ساحاناسىنىڭ مۇزبالاق قىرانى مارقۇم ءورازالى اقىنمەن قاتار اتالىپ، ەسكە الساق ءورازالى اقىن دا و دۇنيەدە ءبىزدىڭ بۇل ۇلىلىعىمىزعا، بەرەكەلىگىمىزگە سۇيسىنەرى انىق.
ويتكەنى ءورازالى اقىندا قىتاي جەرىنەن «مەنىڭ بار تاپقان بايلىعىم، ەڭ ۇلكەن قازىنام - ەركىن» دەگەن بولاتىن، - دەدى اينۇر تۇرسىنبايەۆا (ازاتتىق تىلشىسىنە). مىنە ءورازالى اقىننىڭ قازىناسىنا اينالعان ەركىن اقىن ايتىس دەگەن كوك اسپاننىڭ استىندا سامعاعان التاي مەنەن الاتاۋدىڭ قوس قىرانى دەۋ ارتىق ەمەس، ءدال باعا دەر ەدىم.
ايجامال كوپەيەۆا
«قامشى»