كاير قالاسىندا تارازدان شىققان كوپتەگەن عالىمدار ءومىر سۇرگەن
قازاق حالقىنىڭ باي تاريحى، مادەنيەتى، كونە قالالارى، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى جانە قازاق دالاسىنان شىققان ۇلى عۇلامالار جايلى وتە قىزىقتى اڭگىمە وتكىزگەن بولاتىن. بۇگىن اتالمىش ءدارىستىڭ قازاق جەرىنەن شىققان عالىمدار جايلى تاريحي دەرەكتەرگە تولى ءبولىمىنىڭ جالعاسىن ۇسىنامىز.
ەكىنشى ۇستاز
بۇكىل عىلىمنىڭ، شىن عىلىمنىڭ ناعىز اتاسى كىم؟ ارينە ءابۋ ناسىر ءال- فارابي. مەن بىردە توكيوعا ءدارىس وقۋعا باردىم. 1994 - جىلى بولسا كەرەك شاماسى. سوندا ءبىر كىسىمەن اڭگىمەلەستىم. قازاقستاندى بىلمەيدى، ءبىراق ءال- فارابيدى بىلەدى. سوندا ول ماعان: ءسىز جاراللانى بىلەسىز بە؟ - دەدى. مەنى ءبىر جەردەن ۇستاعىسى كەلدى ما، بىلمەيمىن. سوسىن، مەن: جاراللا دەپ ازاماقشانى ايتىپ تۇرسىز با؟ - دەپ سۇرادىم. - ءيا، ءيا، ازاماقشانى ايتىپ تۇرمىن، - دەدى. - ءسىز ونى قايدان بىلەسىز؟ - دەدىم. ول: مەن مەشحەد ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ ەدىم، - دەيدى. سويتسەم يران تانۋشى ەكەن. جاراللا دەگەن وتە اتاقتى عالىم بولعان. ونى ءابىلقاسىم ازاماقشا دەپ تە اتايدى. ول تاڭ قالدى. مەن وعان بۇل سالانى كوپتەن زەرتتەپ جۇرگەنىمدى ايتتىم.
ءابۋ ناسىر ءال- فارابيدى نەگە عىلىمداردىڭ اتاسى دەيدى؟ مىسالى، مەن فيلولوگپىن. ءسىز تاريحشىسىز، بىرەۋ حيميك، بىرەۋ فيزيك. سولاي ەمەس پە؟ ال ول كىسى عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىن مەڭگەرگەن. ول زاماندا عىلىم ءالى جىكتەلە قويعان جوق ەدى. ال ءابۋ ناسىر ءال- فارابي سول كەزدە «يحسا ءالاۋلىم» دەگەن كىتاپ جازعان. «عىلىمدى كلاسسيفيكاتسيالاۋ، عىلىمدى جىكتەۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ول ءتىپتى، ەۋروپا ءالى ۇيقىدا جاتقان كەزدە، مۋزىكانىڭ تەورياسىن جازعان كىسى. سوناۋ ونىنشى عاسىردا! ول ءبىزدىڭ قازاق دالاسىنان شىققان ۇلى عۇلاما! ءابۋ ناسىر ءال- فارابيدىڭ بىزدە 8-9 كىتابى شىقتى. مەن تاياۋدا يسپانيادان ءال- ءفارابيدىڭ ون تراكتاتىن تاپتىم. بۇزاۋدىڭ تەرىسىنە جازىلعان. سونى ماعان س د ديسكىگە جازىپ بەردى.
ەكىنشى عالىم - يسحاك ءال- فارابي. ءابۋ ناسىر ءال- فارابيدىڭ تۇستاسى. 961 - جىلى قايتىس بولعان. تاعى ءبىر عالىم: ءال- جاۋحاري ءال- فارابي. يسحاك ءال- فارابي «ديۋاني ءال ازات» دەگەن كىتاپ جازعان. بەيرۋتتا 4 تومدىعى شىققان. ول - لەكسيكوگراف. ياعني ءتىل مامانى بولعان. ءبىر قىزىعى ونىڭ وتىرارعا كەلىپ قايتىس بولعانى تۋرالى دەرەك بار. باسقا ءال- فارابيلەر تۋرالى مۇنداي دەرەك جوق. يسمايل بەن حامماد ءال- جاۋحاري ءال- فارابي 6 توم ەڭبەك جازعان عالىم. ولار «اسسيحاق» دەپ اتالادى. ول شىن، اقيقات، شىنايى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ول اراب ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىن جاساعان. سوندا «شىن اراب ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
تاعى ءبىر عالىم - عيباتۋللا يبن احمەد يبن مۋاللا يبن ماحمۇد ءات- تۇركىستاني ات- تارازي! 1272-1333 - جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن. بۇنى مەن قايدان تاپتىم؟ 2002 - جىلى عوي دەيمىن. كايردە جىل سايىن حالىقارالىق كونفەرەنسيا بولاتىن. مۋفتي بولىپ جۇرگەن كەزىمدە جىل سايىن بارىپ ءجۇردىم. سوندا ءبىزدىڭ ەلشىمىز، اسقار مۇسينوۆ دەگەن جىگىت ايتتى. ول كەزدە ەلشى. «اعا، قازاقستان مۋفتيىنىڭ كەلۋ قۇرمەتىنە مەن ەلشىلىكتە قابىلداۋ وتكىزەيىن دەپ ەدىم. كوپ كىسىلەردى شاقىرامىن. بۇنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار. سىزبەن ءبىر عالىمدى تانىستىرامىن. وتە قىزىق ادام. قالعانىن ايتپاي- اق قويايىن» ، - دەدى. «جارايدى» ، - دەدىم. كەشكە باردىم. ءبىر ۋاقىتتا بويى بيىك، بەتى جالپاق ءبىر كىسى كەلدى. قاسىندا ۇلى بار.
ەلشى: مىنا كىسىمەن تانىسىپ قويىڭىز، - دەدى. مەن «ءيا» دەپ، ول كىسىمەن ارابشا تانىستىم. ول كىسى: - قاراعىم، مەن قازاقشا بىلەمىن عوي. مەنىڭ ەسىمىم ناسرۇللا ات- تارازي. مەن تاراز دەگەن قالادانمىن دەسە بولا ما!؟ مەن: - ءا، سولاي ما اعا، - دەپ، - مۇندا نەعىپ ءجۇرسىز؟ - دەدىم. - قاراعىم مەن وسىندا كاير ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورىمىن. مەن تاراز قالاسىنان 7 جاسىمدى كەتكەن ەكەنمىن. 1922 - جىلى تارازدا تۋىپپىن. سوندا 1929 - جىلى الاساپىران كەزدە، اكەمدى قىزىلدار قاماعان ەكەن. سودان ول تۇرمەدەن قاشىپ شىعىپ، مەنى الىپ، تۇندە ەلدەن قاشىپ شىعىپتى. ءتىپتى ايەلىن الىپ كەتۋگە دە مۇمكىندىگى بولماعان عوي. سودان مەن وسىندا كەلگەن ەكەنمىن. ءبىز اۋعانىستاندا، پاكستاندا تۇردىق. سودان كەيىن ۇزاق جىلدان بەرى وسى كايردە تۇرىپ كەلەمىز. مىنا كاير ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇركى تىلدەرىندەگى قولجازبالارىنىڭ بارلىعى مەنىڭ قولىمنان وتەدى. مەنىڭ قولىمنان وتپەگەن قولجازبا جوق. مەنەن بارلىعى كەلىپ سۇرايدى، - دەدى.
سول كىسى ايتتى ماعان قىسقاشا: - قاراعىم، سەن ءوزىڭ عىلىممەن اينالىسادى ەكەنسىڭ، جاي مۋفتي ەمەس ەكەنسىڭ، عالىم ەكەنسىڭ. مىناۋ كاير قالاسىندا تارازدان شىققان كوپ عالىمدار تۇرعان. وسىندا ءال- اسحار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قاسىندا سۇلتان بەيبارىس سالدىرعان مەدرەسە بار. سەن بارىپ سونى كور. سول مەدرەسە قازىر دە تۇر. ونىڭ ديرەكتورى جاڭاعى مەن ايتقان عيباتۋللا يبن احمەد يبن مۋاللا يبن ماحمۇد ات- تۇركىستاني ات- تارازي دەگەن كىسى بولعان.
نەگە ول ديرەكتور بولدى؟ ويتكەنى، ول ايتقان: ءاي، جاراندار بەيبارىس مەنىڭ اتام! ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن شىققان. بۇنىڭ ديرەكتورى مەن بولامىن» ، - دەگەن عوي. ءسويتىپ، ولە- ولگەنشە سول مەدرەسەنىڭ ديرەكتورى بولعان ەكەن. ونى ماعان جاڭاعى ناسرۇللا اتامىز ايتتى. سودان ول كىسى: «قاراعىم، ساعان ءبىر ءوتىنىش ايتايىن. قازىر تاۋەلسىزدىك الدىڭدار. كايرگە كىم كەلىپ- كەتپەي جاتىر! قازاقستاننان كوپ كىسىلەر كەلەدى. ءبىراق قايسىسىنا جولىقسام دا: «وي، اتا قاتىرامىن. ءسىزدى قازاقستانعا ءوزىم اپارامىن. مۇنىڭ ەشقانداي قيىندىعى جوق» ، - دەپ ۋادەنى ءۇيىپ توگەدى. سودان «اۋمين اللاحۋ اكبار» . جوق. ال سەن ءدىن ادامى ەكەنسىڭ. وتىرىك ايتپايتىن شىعارسىڭ. مەنى تارازىما ءبىر اپارشى! ءبىراق، قاراعىم مەن عالىم اداممىن. عالىم ادام كەدەي بولادى. مەنىڭ اقشام جوق. اپارساڭ بارلىق سالماق وزىڭە تۇسەدى. جولاقىسى دا، بارلىعى، - دەدى. - ماقۇل اتا! مەن كەلەسى جىلى وسى كونفەرەنتسياعا تاعى دا كەلەمىن، سول كەلگەنىمدە ءسىزدى ەلگە الىپ كەتەمىن - دەپ ۋادە بەردىم. - جاقسى، - دەپ قۋانىپ قالدى.
كەلەسى جىلى ءبىر دەمەۋشىلەر تاۋىپ، 2-3 مىڭ دوللار جيناپ، كايرگە باردىم. اسقار كۇتىپ الدى. - اسقار، مىنە اقشا قالتادا. الگى اتامىز قايدا؟ ۆيزاسىن دايىندا! مەن تارازعا الىپ كەتەتىن بولدىم، - دەدىم قۋانا. سويتسەم، اسقاردىڭ ۇنجىرعىسى ءتۇسىپ كەتكەن. - ءاي نە بولدى؟ - اتامىز قايتىس بولىپ كەتتى، - دەدى. قانداي وكىنىشتى! تۋعان جەرىن كورە الماي كەتتى جارىقتىق. تاياۋدا «بايتەرەك» دەگەن جۋرنالدا ورىس تىلىندە سول كىسى تۋرالى ۇلكەن ماقالام شىقتى.
مەن سول عيباتۇللا اتامىزدىڭ شىعارماسى جايلى «حيباتۇللا ات- تارازي. ونىڭ رۋحاني مۇراسى» دەپ اتالاتىن ەڭبەك جازدىم. ونى ورىس تىلىندە جازۋىمنىڭ ءبىر سەبەبى بار. بۇل اتامىز ءابۋ حانيفا مازحابىن ناسيحاتتاعان كىسى ەكەن. مەن تاجىكتەرگە، تاتارلارعا، باشقۇرت اعايىندارعا وسى كىسىنىڭ ەڭبەكتەرىن اۋدارىپ جاتىرمىن دەپ ايتتىم. ولاردىڭ بارلىعى: - جوق، ءسىز قازاقشاعا اۋدارماڭىز، ونى قازاقتان باسقا ەشكىم وقىمايدى عوي. ال ول بىزگە دە ورتاق كىسى. سوندىقتان مۇمكىندىگىڭىز بولسا، ورىسشاعا اۋدارىڭىز - دەدى. و، شىنىندا دا سولاي ەكەن- اۋ دەپ، ورىسشا اۋدارىپ شىعاردىق.
(جالعاسى بار)