قۇنانبايدى ەمدەگەن ىرعىزباي اۋليە كەسەنەسى قايتا بوي كوتەردى
ۇلتقا ءۇستىن بولعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى، ەسىمى ەلىمىزدە، اسىرەسە شىعىس قازاقستان وڭىرىندە ەرەكشە قۇرمەتپەن اتالاتىن - زامانىندا قالىڭ ەلگە مولدا، كورىپكەل، ەمشى، ءتاۋىپ رەتىندە تانىلعان ىرعىزباي اتا.
ەل اۋزىندا «ىرعىزباي اۋليە» اتانعان جان 1787 -جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1850 -جىلى 63 جاسىندا قايتىس بولعان. دۇنيەدەن وتەرىنىڭ الدىندا «مەنى وسى قۇبا بەلگە جەرلەڭدەر، زيراتىمدى كوتەرمەڭدەر، ۇرپاقتارىم كوتەرەدى» دەپ وسيەت قالدىرعان ەكەن. بۇل - تارباعاتايدىڭ تەرىسكەي باۋرايىنداعى كۇمىستى جايلاۋى دەگەن قۇيقالى، قاسيەت قونعان جەر. زامانىندا بولاشاق ابايدىڭ اكەسى - بالا قۇنانبايدى اۋىر دەرتتەن جازىپ العان اتاقتى ءتاۋىپ تۋرالى حالىق جادىندا جاتتالعان جاقسى لەبىز، اڭىزعا تولى اڭگىمە مول. ىرعىزباي - ءوزى مولدا، ءوزى ءتاۋىپ ءھام اۋليە كىسى بولعان. دالا زەرتحاناسىندا دارىلەرىن سايلاپ، الدىن الا وزىنە كەلە جاتقان ادامدى، جانىنا باتقان اۋرۋى مەن ونىڭ ەمىن ءبىلىپ وتىرعان. بارقىتبەل (تارباعاتاي) تاۋلارىندا وسەتىن التىنتامىر، ەرمەن، جالبىز، ءبىرسالار ىسپەتتى ەلۋ ءتۇرلى شوپتەن دارىلەر جاساعان. قىتاي ەمشىلەرىمەن بايلانىستا بولىپ، تاجىريبە الماسقان. ءبىر ەرەكشەلىگى، ەم- دومىنا اقى الماعان. اۋرۋحانا جوق، ەشكىم وتا جاسامايتىن زاماندا اللانىڭ جىبەرگەن قاسيەتتى قۇلى رەتىندە ادامدارعا شيپاسى تيگەن. مال اكەلىپ، ريزاشىلىعىن بىلدىرگەندەرگە «جەتىم- جەسىرگە بەرىڭدەر، مەنىڭ مىندەتىم بولەك» دەيدى ەكەن. قيامەتكە دەيىن جاراتۋشىنىڭ نۇرى جاۋىپ تۇراتىن جەردە ادامداردىڭ دۇعاسى قابىل بولادى دەيدى. قازاقتا «اللادان تىلە، اۋليەگە تۇنە» دەگەن جاقسى ءسوز بار. مىنە، سونداي قاسيەت قونعان وڭىرلەردىڭ ءبىرى - ىرعىزباي اۋليەنىڭ باسىنا تۇنەپ، دۇعا ەتكەن جانداردىڭ تىلەگى قابىل بولعانىنا تالاي مىسال كەلتىرۋگە بولادى.
ءوزى وسيەت ەتىپ قالدىرعانىنداي، اۋليە 1920 -جىلدارى شىنىباي ەسىمدى اقساقالدىڭ تۇسىنە كىرەدى. «ەي، شىنىباي، مەنىڭ باسىمدا قوزى- لاق ويناپ ءجۇر، زيراتىمدى كوتەر، ساعان اللا تاعالا بەرەدى» دەيدى. شىنىبايدىڭ سول كەزدە مالىن بارىمتالاپ كەتىپ، تاپبەردى باستاۋىندا قينالىپ جۇرگەن كەزى ەكەن. ول قارا سيىرىنىڭ كۇشىمەن سۇيرەتكىمەن تاس تاسىپ، اۋليەنىڭ جاتقان جەرىنىڭ العاشقى ساندىقشاسىن قويىپتى. سودان كەيىن تۇرمىسى تۇزەلگەن شىنىبايدىڭ ۇرپاقتارى بۇگىن دە باقۋاتتى تۇرادى ەكەن. ال اۋليەنىڭ مازارىن كىندىكتى اۋىلىنىڭ جىمىرايدىڭ وماربەگى، ابەكبايدىڭ احمەتى، باياحمەت سادىقوۆ جانە ورازاي، مۇقاتان، تايپاق ەسىمدى كىسىلەرى 1956 -جىلى كوتەرگەن. ون جىل وتكەن سوڭ مازاردىڭ جانىندا زيارات ەتۋگە كەلۋشىلەر قوناتىن تاس ءۇي سالىنىپتى.
كەشەننەن 50 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان جانتىكەي اۋىلىنداعى ىرعىزباي اتا مەشىتىنىڭ يمامى التىنبەك قوجاحمەت ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ەل اۋليەنىڭ باسىنا ⅩⅨعاسىردىڭ سوڭىنان كەلە باستاعان.
- 1986 -جىلى كەسەنەگە كەلگەن 76 جاستاعى اياگوزدىك قاريانىڭ ايتقان اڭگىمەسى ەسىمدە. ول كىسى اتالارىنىڭ باي بولعانىن ايتقان ەدى. الايدا، 1903 -جىلى اتاسىنىڭ وتار- وتار قويلارى «توپالاڭ» دەگەن اۋرۋدان جاپپاي قىرىلا باستاپتى. سول كەزدە مالدى ايداپ اكەلىپ، اتانىڭ باسىنا ءيىرىپ تۇنەتكەن ەكەن. وسىدان كەيىن ۇساق مال اۋرۋدان ادا بولىپ شىققان، - دەيدى يمام.
زاماناۋي كەسەنە
تاياۋدا وسى قاسيەتتى مەكەنگە جولىمىز ءتۇستى. ەلدىمەكەندەردەن الىستا، يەن دالادا تۇرعان ىرعىزباي اتا مازارى بىلتىر تابيعي قىزىل تاستان قايتا كوتەرىلىپ، جاڭعىرتىلعان ەكەن. سونداي- اق بۇل جەردە جالعىز مازار ەمەس، تۇتاس كەشەن ورنالاسقان. اۋليەگە زيارات ەتۋشىلەر سوناۋ قىسپاققا تولى كەڭەستىك كەزەڭدە دە تولاستاماعانى بەلگىلى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى بۇل ءۇردىس جاندانا ءتۇستى. بۇگىندە ىرعىزباي اۋليە كەشەنى جاڭادان جۇرگىزىلگەن قۇرىلىستار نەگىزىندە زاماناۋي زيارات جانە رۋحاني ورتالىعىنا اينالدى. ايتالىق، وتكەن جىلى جاڭا تالاپتارعا ساي، ىشىندە ىستىق جانە سۋىق سۋى، اجەتحاناسى، كەڭ ءدامحاناسى جانە باي كىتاپحاناسى مەن مۇراجايى بار ۇلكەن قوناقۇي سالىندى. بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندەگى زاير مەشىتىنىڭ ۇلگىسىمەن جاسالعان، قازىرگى زامانعا لايىق دارەتحانا تۇرعىزىلدى. وسى قۇرىلىستاردىڭ جوباسىن جاساپ، زيارات ەتۋشى حالىققا تەگىن قىزمەت ەتۋگە وتكىزىپ بەرگەن اعايىندى سابۋروۆتاردىڭ يەلىگىندەگى «اعزام» اسىل تۇقىمدى زاۋىتى، اۋلەتتىڭ قازىرگى اعاسى بادەلحان كامالحان ۇلى ەكەن. تارباعاتاي اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، جايساڭ جان ءوزىنىڭ بۇل ەڭبەگىن ءسوز ەتە بەرۋگە ىقىلاس بىلدىرە بەرمەيدى. دەگەنمەن، جۋرناليستەردىڭ قويعان سۇراعىنا بىردە بىلاي جاۋاپ بەرگەنى بار:
- 1989 -جىلى «قيان» اتتى كوركەم فيلم شىعىپ، ونداعى وتىرىك- شىندى وقيعالاردى، اقسۋات «اۋىلىنىڭ» مىجىرايعان تامدارىن، ەلدىڭ ۇسقىنسىز، مادەنيەتسىز ءجۇرىس- تۇرىستارىن كورىپ جانىم تۇرشىكتى. ءوزىم تۋىپ- وسكەن اۋىلدى تومەندەتكەن فيلم نامىسىما ءتيدى. سويتسەم، فيلمدەگى سيۋجەتتەر، جاپىرايعان تامدار سارىوزەك ستانساسىنا جاقىن، ەسكى اۋىلداردىڭ بىرىندە تۇسىرىلگەن ەكەن. الگى فيلمدى كورگەن ەل «اقسۋاتىڭدى كوردىك قوي» دەپ مىسقىلدايتىندى شىعاردى. ءتىپتى وزگە ايماقتىڭ جۇرتى قىزىن اقسۋاتقا ۇزاتقىسى كەلمەيتىن بولدى. سودان قانشاما جىلدار وتسە دە، نامىستى وي جىبەرمەي، اقسۋاتتىڭ برەندىنە اينالار دەپ، ىرعىزباي اتا كەشەنىن تۇرعىزۋعا جان- تانىممەن كىرىستىم.
بۇل تۋرالى كەسەنە شىراقشىسى تارقاتىپ ايتىپ بەردى. شىراقشىلىق مىندەتىن ىزگىلىكپەن ادال اتقارىپ جۇرگەن بولات قۇنانباي ۇلى قاسيەتتى ورىنعا كەزدەيسوق كەلمەگەن. 1986 -جىلى اكەسى قۇنانباي مازاردىڭ العاشقى ەسكەرتكىش تاسىن قويعان ەكەن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە مۇنداي ءىس- ارەكەتتەر پارتيا تاراپىنان قاتاڭ شەكتەۋ قويىلاتىن. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، سوعىستان كەيىن اقسۋات اۋدانىنىڭ ءوسىپ- وركەندەۋىنە ەڭبەگى سىڭگەن اكەسىنىڭ ەسىمىن دە ەل- جۇرت ىرعىزباي اۋليەنىڭ قۇنانبايدى ەمدەگەنىنە ورايلاستىرىپ، ىرىمداپ قويعان كورىنەدى.
1990 -جىلى بۇكىل ەل بولىپ، كەسەنەنى اق كىرپىشپەن قاپتايدى. الايدا، شيرەك عاسىردان كەيىن توزاتىن سيليكات سوڭعى جىلدارى ۇگىتىلە باستاعان ەكەن. وسى ورايدا كوپ جىلداردان بەرى ىشتەي شيرىعىپ، دايىندالىپ جۇرگەن بادەلحان كامالحان ۇلى تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، اۋقىمدى قۇرىلىستى باستاپ كەتەدى.
ىرعىزباي اتا مازارى VII-Х عاسىرلاردىڭ ساۋلەتتىك ستيلىنە ساي كەلەدى. مازاردىڭ جانىنداعى تاس ءۇي دە وسى ءانسامبلدى ساقتاۋ ورايىندا قىزىل گرانيت تاسپەن قاپتالعان. دالا توسىندە وقشاۋ تۇرعانىمەن كۇمبەزگە ورناتىلعان كۇن ساۋلەسىنەن قۋات الاتىن شامدار ءتۇن بالاسىندا مازارعا جاعىلعان قىرىق شىراق ىسپەتتى كەسەنەگە ەرەكشە كەلبەت بەرىپ تۇرادى.
«امانات» مۇراجايى
كەشەندەگى ەرەكشە نىساننىڭ ءبىرى - «امانات» مۇراجايى. تابيعي تاستان سالىنعان، ەكى قاباتتان تۇراتىن مۇراجايدىڭ ۇزىندىعى 63 مەتردى قۇرايدى. بۇل - مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س) قۇرمەتىنە جانە ىرعىزباي اۋليە جاساعان پايعامبار جاسىنا سايكەستەندىرىلىپ جاسالعان. مۇراجاي الدىنا كۇمىستى جايلاۋىنان تابىلعان تاڭبالى تاس قويىلعان. قازىرگى ۋاقىتتا مۇراجايدىڭ ءبىر قاباتى ءتۇرلى زاماننىڭ جادىگەرىنە لىق تولى. ەرەكشە ەنتۋزياست، كوللەكتسيونەر بولات قۇنانباي ۇلىنىڭ 15 -جىل بويى ەلىمىزدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن، انتيكۆارلىق دۇكەندەردەن، شەت ەلدەردەن جيناعان جانە كەشەنگە كەلۋشى قوناقتار سىيلاعان 2 مىڭنان استام جادىگەرى كەز كەلگەن ادامنىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتادى، كوڭىلىن سۇيسىندىرەدى. ەندى ەكىنشى قاباتتى دا تولتىرۋعا كىرىسكەلى وتىرعان ول زاماننىڭ كۋاسى مەن وركەنيەتتىڭ ايعاعى سانالاتىن قۇندى دۇنيەلەر شەت ەلدەرگە ساتىلماي، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتپەي، ەلدىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋى قاجەت دەيدى.
مۇراجاي ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىنەن باستالادى. مۇنداعى كوك بايراقتىڭ دا ءوز تاريحى بار. بوكسشى قانات ءىلياسوۆ 2002 -جىلى كۋبانىڭ سانتياگو قالاسىندا جاستار اراسىندا وتكەن الەم چەمپيوناتىنا جولداما العاندا، كەسەنەگە كەلىپ، زيارات ەتەدى. تۇسىندە اۋليە ايان بەرىپ، اق شىڭ باسىنان كورىنەدى. ءدۇبىرلى جارىستان الەم چەمپيونى بولىپ ورالعان ول شارشى الاڭدا كوتەرگەن كوك بايراقتى كەسەنەگە سىيعا تارتادى. مىنە، سول جەڭىس تۋى مۇراجاي تورىنەن ورىن العان. ال كىرە بەرىستە «ماشاللا» ءسوزى اعاشتان ويىلىپ بەدەرلەنگەن. بولات قۇنانباي ۇلى پاكىستاندىق باكار ەسىمدى حافيز (قۇران- كارىمدى جاتقا بىلەتىن، ءارى ساقتاۋشى ادام - ب. ت. ) جىگىتتىڭ كەسەنەگە ارنايى كەلىپ، ەكى كۇن بويى قۇران اۋدارعانىن جەتكىزدى. سەمەي مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان باكار كەسەنەگە كەلۋشىلەرگە اۋليەلىك قاسيەت جونىندە ساتى- ساتىسىمەن ءتۇسىندىرىپ بەرگەن ەكەن.
شىعىستىڭ رۋحاني ورتالىعى
سونداي- اق ب. كامالحان ۇلىنىڭ كومەگىمەن جالپى حالىققا ارنالعان 100 ورىندىق قوناقجاي، 250 ورىندىق اسحانا سالىندى. 200 گەكتار اۋماققا ورىن تەپكەن كەشەن اۋماعى اباتتاندىرىلىپ، بالالاردىڭ ويىن الاڭى بوي كوتەردى. ءبورىتوستاعان تابيعي رەلەفىنىڭ اۋلاداعى كوشىرمەسى جەرگىلىكتى ەرەكشە جەر بەدەرىن تانىستىرادى.
ىرعىزباي اتا كەشەنىنە بالالار ءۇيىنىڭ تاربيەلەنۋشىلەرى ءجيى كەلەدى. 2004 -جىلدان باستاپ بالالار ۇيىمەن تىعىز جۇمىس ىستەي باستاعان كەشەن جەتىم بالالاردى قامقورلىعىنا الدى. جاڭا ءشۇلبى مەن كوكپەكتى بالالار ۇيىنەن 10 بالا ىرعىزباي اۋليە كەشەنىنىڭ پاتروناتتىق تاربيەسىنە كوشتى. ءوڭىردىڭ بۇرىنعى باسشىسى، قازىرگى پرەمەر- ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بەردىبەك ساپاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان «مەيىرىم» اكتسياسىنىڭ شەڭبەرىندە پاتروناتتىق تاربيەگە الىنعان ءار بالاعا اي سايىن 50 مىڭ تەڭگەدەن ءبولىنىپ، اتالعان قاراجات بالالاردىڭ «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكىندەگى» ەسەپشوتتارىنا اۋدارىلادى. 23 جاستان كەيىن وسى قاراجات ارقىلى بالالار باسپاناعا قول جەتكىزە الادى. بۇل - ەلىمىزدە جەتىم بالالاردى بولدىرماۋعا باعىتتالعان يگى قادام.
تارباعاتاي اۋدانىنىڭ اكىمى دىلدابەك ورازبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، زيارات ەتۋمەن بىرگە تاعىلىمدى، تاربيەلىك ماڭىزى زور شارالاردىڭ ورتالىعىنا اينالعان ىرعىزباي اتا كەشەنىنە سوڭعى جىلدارى بىلەكتى دە جۇرەكتى بالۋان جىگىتتەر كەلە باستادى. اقسۋات اۋىلىندا قازاق كۇرەسىنەن ى. دوسقانا ۇلى اتىنداعى حالىقارالىق تۋرنيرگە قاتىسۋعا كەلگەن ءار ەلدىڭ بالۋاندارىنىڭ اۋليەگە ءتاۋ ەتۋى داستۇرگە اينالدى. ىرعىزباي اتا تۋرنيرى - قازاقستان بويىنشا فيلا كەستەسىنە ەنگەن تۇڭعىش تۋرنير. بىلتىر بۇل جارىسقا 13 ەلدەن قاتىسسا، بيىل 22 مەملەكەتتەن سپورتشىلار كەلمەك. ونى كەستەگە ەنگىزىپ، حالىقارالىق ءتۋرنيردىڭ جوباسىن جاساپ، جىلدا وتۋىنە ۇيىتقى بولىپ جۇرگەن ازامات - ۇلتتىق سپورتتىڭ جاناشىرى، دۇنيەجۇزىلىك قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسىنىڭ ۆيتسە- پرەزيدەنتى بادەلحان كامالحان ۇلى. وبلىس اكىمدىگى قولداۋ كورسەتكەن تۋرنيرگە «قازتسينك» كاسىپورنى (باس ديرەكتورى الەكساندر حمەليەۆ) دەمەۋشىلىك كورسەتىپ كەلەدى. زامانىندا التى الاشقا اتى شىققان اتاقتى مولداباي، شىنعارا، كەڭەس زامانىنداعى مارات يماشيەۆ سەكىلدى بالۋاندار ىرعىزباي اۋليەنىڭ باسىنا كەلىپ، تۇنەيدى ەكەن. وسى ونەگەلى ءداستۇر بۇگىن دە جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. بيىل اۋليە كەشەنىندە تاعى ءبىر ۇلتتىق سپورتىمىز - اسىق اتۋدان رەسپۋبليكالىق تۋرنير ۇيىمداستىرىلماق.
ءتاۋ ەتۋشىلەر قاتارىندا تانىمال ونەر وكىلدەرى دە بار. جاقىندا كورنەكتى اكتەر، ءارى رەجيسسەر دوسحان جولجاقسىنوۆ كەلگەن ەكەن. ول وتكەن جىلى تۇسىرگەن «قۇنانباي» فيلمىنىڭ تۇساۋكەسەرىن اقسۋات اۋىلىندا وتكىزۋدى ۇيعارىپتى. مازاردىڭ قۇرىلىسىنا، كەشەننىڭ ساۋاتتى تۇرعىزىلعانىنا سۇيسىنگەن جاندار كوپ. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ پروكۋرورى باعبان تايىمبەتوۆ دۇنيەنىڭ جارتىسىن جاۋلاعان جيھانگەر ءامىر تەمىردىڭ سوعىسپەن ەمەس، تۇركى جۇرتىنىڭ ءپىرى قوجا احمەت اۋليەنىڭ باسىن كوتەرىپ، ياسساۋي مازارىن سالدىرىپ جاقسى اتى قالعانىن، وسىنداي يگىلىكتى ءىس اتقارىپ، ىرعىزباي اتانىڭ مازارىن قىزىل تاستان كوتەرتكىزگەن ب. كامالحانۇلىنىڭ ەڭبەگىن زيارات ەتۋشى ەل، كەيىنگى ۇرپاق ۇمىتپايتىنىن ەرەكشە اتاپ وتكەن بولاتىن. تۇرماعامبەت اقىننىڭ ۇرپاعى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، سىر ەلىنە تانىمال تۇلعا تايىمبەت اقساقالدىڭ بەل بالاسىنىڭ وسى ءبىر سوزىندە شىندىق جاتىر.
نۇرجان قۋانتاي ۇلى شىعىس قازاقستان وبلىسى، تارباعاتاي اۋدانى
«ايقىن»