ومبى ساپارىنان تۋعان ويلار
1. ارحيۆتە تالاي دەرەكتەر...
تاريحقا دەگەن جۇرتشىلىقتىڭ ىقىلاس- بەيىلى باسەڭدەگەن ەمەس.
بۇل ءۇشىن دالانىڭ اۋىزشا تاريحى، شەجىرەلەر، ولەڭ- جىر، داستاندار مەن قاتار تاريحي دەرەك كوزدەرىن جەتە ءبىلۋ اسا ماڭىزدى.
تاريح بارلىق عىلىمنىڭ اتاسى (ا. پۋشكين) بولعاندا مۇراعاتتاعى (ارحيۆ) دەرەكتەر اينىماس، سەنىمدى تۇعىرى ءھام تاۋسىلماس قۋات كوزى. ىزدەنۋشى ءبىر باس سۇقسا، قىزىعۋشىلىعى ارتىپ، قايتا دا قايتا كەلە بەرىپ، ءشولىن باسا الماعان تۇيەدەي استاۋدى اينالشىقتاپ ۇزاعىسى كەلمەيدى.
وسى تۇستا قازاقتىڭ قاي كەزدەردەن ايتا بەرەتىن «قاپ!، اتتەگەن- اي» - لارى ەرىكسىز ويعا ورالادى. ويتكەنى الگى استاۋدىڭ ماڭىندا شىن شولىركەگەن «تۇيەلەردىڭ» تابان ىزدەرى نەكەن ساياق.
ونىڭ دالەلى ءاربىر مۇراعاتتا كىمدەر بولعانى، قاي قوردى اقتارىپ، قاي جۇيە، قاي تىزىمدە قانداي پاپكامەن جۇمىس ىستەگەنى جايلى ءوز قولتاڭباسى، مىندەتتى تۇردە قويىپ كەتەتىن جەكە قولى (پودپيس) بولۋى شارت ەكەن.
وسى تۇستا «اقيقات» جۋرنالىنىڭ بيىلعى جىلعى (2014) ءبىر سانىندا م. قابانبايدىڭ «...تاريح تاۋسىلۋعا تاياۋ، ارحيۆ قازۋعا قۇيرىق ۇشكىر... توقىراۋ زامانى ءوتىپ كەتتى دەپ جۇرسەك، رۋحاني توقىراۋ ەندى- ەندى باستالعان سياقى...» دەگەن ءسوزى بويدى سەلك ەتكىزگەن ەدى.
ءيا، ءبىر نارسەنى ايتۋ ءۇشىن، ءبىر نارسەنى جازۋ ءۇشىن، تاريحتان اڭگىمە قوزعاۋ ءۇشىن بوكسەگە باتپان تاس، قالامعا جەلكەك جەل بايلاپ، تاپجىلماي وتىرۋدى ۇيرەنۋ كەرەك ەكەنىنە تاعى دا كوز جەتكەندەي بولدى. ءبىزدىڭ بۇل جولعى ساپارىمىزعا تۇرتكى بولعان، ارينە، الدا تۇرعان ءزارۋ تاقىرىپتار... قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ 550 (نەمەسە-560) جىلدىعى، «الاش» ارداگەرلەرىنىڭ ءىزباسارلارى
س. قوجانوۆ، د. ادىليەۆ بۇلاردىڭ سوزاق كوتەرىلىسىنە ىقپالى... ت. ب. كوپ قوي... وسى كۇنى كەيبىر تاريحي تاقىرىپقا قالام تارتاتىندار (كەيبىرەۋلەرى عانا) وزىنەن بۇرىن جازىلعان ەكى- ءۇش ماقالانى وقىپ الىپ، ونداعى تالاي ايتىلعان ويلار مەن پىكىرلەردى ارلى- بەرلى ارالاستىرىپ، ودان ءوز جانىنان ءبىرلى جارىم وي قوسىپ سويلەمدەرى ءبارى ارينە وزىنىكى، تاعى ءبىر سول تاقىلەتتەس ماقالا تۋدىراتىن بولىپ ءجۇر. ءبىر ورىندى شيىرلاپ «عىلىم» - دى جاڭعىرتپاق نيەتتە. بۇل جالقاۋلىق.
ونىڭ ەمى سارىلىپ مۇراعاتتا ءبىراز وتىرىپ كورۋ. ودان باسقا ەشتەڭە ەمەس. تاريحي دەرەكتەر تۇرعاندا، كوپتەن ويىڭدا جۇرگەن سەنى قىزىقتىراتىن تاقىرىپقا ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەندەي تىڭ قۇجاتار قوسىلعاندا كوكىرەك كوزىڭ جارق ەتىپ اشىلا كەتكەنىن سەزەسىڭ.
مىنە، بۇل ىزدەنىستىڭ جەمىسى. جو- جوق، جەمىسى ەمەس، - باستاماسى. ەندى ارحيۆ اۋرۋىمەن اۋىرا باستايسىڭ... قىزىق.
- تەرەزەلەرىنەن كۇن ساۋلەسى تىكەلەي تۇسە المايدى. تەمپەراتۋرا مەن اۋا ىلعالدىعى تالاپقا ساي - دەپ، مۇراعات ديرەكتورى ولگا دميتريەۆنا پۋگاچەۆا - ماقتانىشىن جاسىرا الماي بىزدەردى جىلى قابىلدادى. - ەلەكتروندىق نۇسقاعا كوشىپ جاتىرمىز، بۇرىنعىداي سورەلەردى ارالاپ، ورمەكشى مەن شاڭ- توزاڭعا كەزىكپەيمىز.
- قۇتتى بولسىن! يگىلىكتى نيەتتەگى ىستەرگە قىزمەت ەتسىن. ەندى ءبىزدىڭ بۇيىمتايىمىز... دەپ ىزدەگەن دۇنيەلەرىمىزگە تاپسىرىس بەرىپ كەتتىك.
- تەك سىزدەر ءۇشىن، بىزگە بۇرىننان تانىس، بەلگىلى، سەنىمدى بولعاندارىڭىز ءۇشىن... ايتپەسە سىزدەر سۇراعان كەي قۇجاتتار ارنايى قوردا. ونىڭ نە ەكەنىن بىلەتىن شىعارسىز؟ كونفيديتسيالنو! - دەپ سۇق ساۋساعىن ەرنىنە كولدەنەڭ توسا قويدى. - الىستان، الىس تا بولسا جاقىن، ءارى ءبىزدىڭ جاقسى كورەتىن ەلىمىز - قازاقستاننان كەلگەن ەكەنسىزدەر. ءبىراق ەسكەرتەمىن!
كوشىرمەگە كوپ تاپسىرىس بەرە بەرمەڭىز، ءقازىر نارىق زامانى، ءار پاراقتىڭ باعاسى قىمبات. مۇندا شىمكەنتتىك ۆاريانت جۇرمەيدى، مەملەكەتتىك ءتارتىپ. ەشتەڭە ىستەي المايسىز. ءبارىنىڭ تاريفى بار، ءبارى زاڭدى..
- راحمەت، راحمەت! تەك، تەزىرەك تاۋىپ بەرۋگە ىقىلاستى بولساڭىزدار بولعانى، - ەندى جارتى كۇنىمىز قالانى ارالاۋعا قالدى - دەپ، ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ شىعىپ كەتتىك. مەنىڭ كوپشە تۇرىندە سويلەپ تۇرعانىم - جانىمدا جولباسشى بولىپ ومبىنىڭ بايىرعى تۇرعىنى، جەرگىلىكتى قازاق ءسابيتوۆ قازي اقساقال جۇرگەن.
2. بۇگىنگى ومبىنىڭ جاعدايى
- ال، قۇدا، كوزىڭىزگە ەڭ الدىمەن قانداي وسوبەننوستي شالىندى.
- ەڭ الدىمەن جولىققان قازاقتاردىڭ ءبارى سوزدەرىنە ورىسشا قوسىپ سويلەيتىنى...
- ەندى... اۋزىمىز قالپى الىپ كەتكەن عوي، - دەپ قىزاراقتاپ جاتىر.
- ونان سوڭ؟
- ونان سوڭ پويىزدان تۇسكەن بويى كوزگە بىردەن شالىناتىنى - ۇلكەن ۆوكزال الاڭىندا قولىن سوزىپ اسقاق تۇرعان لەنيننىڭ ەسكەرتكىشى.
- تۇك تە تاڭداناتىنى جوق، بىزدە ءبارى دە بۇرىنعىداي. مىسالى مەن ءوزىم قالانىڭ قاق ورتاسىندا تۇرام، كوشەمىزدىڭ اتى «30-لەت ۆلكسم». ءجۇرىڭىز، ودان ءارى ارالاپ كورسەتەيىن.
مىنە، مىناۋ گ. جۋكوۆ داڭعىلى.
ايتسا ايتقانداي، الگىدەن دە بيىك، ودان دا ناسات قولباسشى جۋكوۆتىڭ تۇرەگەپ تۇرعان الىپ ەسكەرتكىشى. بىرەر كوشە اينالعان سوڭ ادميرال كولچاكتىڭ ۇلكەن، باياعى كورگەندەگىدەن ءبىر دە كەمدىگى جوق تۇتاس قولا تۇلعاسى كەزىكتى.
- بۇل ءوزى... قاي زامان؟ سىزدەردە ۋاقىت توقتاپ قالعان با؟
- وي، باۋىرىم-اي، ۋاقىت توقتاسا مىنا مەنىڭ يەگىمدەگى ساقال نە؟! جۇرمەس پە ەدىم باياعىشا قۋتىڭداپ، كاك وگۋرچيك بەتىم جىپ- جىلتىر بوپ...
- وزدەرىڭىز ەسەيىپ، دۇنيە سو قالپى سياقتى عوي. ءيا، بىزدە ۋاقىت باياۋ جىلجيدى، قانشا دەگەنمەن ءسىبىر ەمەسپىز بە، سۋىقتاۋ. بىلەسىز بە؟ ءبارى باياعىداي ەكەن دەگەنىڭىز راس. بۇل - قالا. ال بىلاي شىقساڭىز رايوندار سول كۇيىندە، سوۆحوز سول سوۆحوز، ديرەكتورى، ماماندارى ءبارى قالپىندا، تەك پارتورگتار جوق. اكتسيونەرلىك قوعام دەپ ءبارى ساقتالىپ قالعان. ءبىراق بۇرىنعى قاۋقارى جوق. ەگىن سالادى، مال ازايىپ كەتكەن.
- ءبىر ۋاقىتىن تاۋىپ اۋىلدارىڭىزدى ارالاپ كورسەم دەپ ەدىم.
- نە عىلاسىز؟ وزگەرتۋگە كەلەسىڭ بە؟
- جوق ءا! قۇداي ساقتاسىن. قولدان كەلسە ءوزىمىزدى جەتىستىرىپ الايىق. ءجاي، مۇندا قازاقتار كوپ دەگەن سوڭ، سالەم بەرەيىن دەگەنىم عوي.
- ءجون ەكەن، ءبىر ىڭعايىن كەلتىرەرمىز. قانشا ۋاقىتىڭ بار ءوزى؟
- ەندى ارحيۆتەگى جۇمىستىڭ بىتۋىنە قاراي.
- قالا الا- قۇلا ەكەن، ەسكى اق پاتشا زامانىنىڭ قۇرىلىستارى، جاڭا كوپ قاباتتى ۇيلەر. ءبىراق بۇلار كوپ ەمەس. جالپى قۇرىلىس ازداۋ سياقتى. جەكەمەنشىك ۇيلەر بولۋ كەرەك، قالانىڭ شەت جاقتارى كوبى اعاشتان قيىلىپ سالىنعان ءبىر قاباتتى ەكەن. ءسىز جۇمىسىڭىز بولسا ءبىر اينالىپ كەلىڭىز، مەن كىتاپحاناعا كىرىپ ءبىراز قاعاز قاراپ، گازەت قاراپ شىقسام دەپ ەدىم.
- ە- ە، مەن دە بارام، مەن دە گازەت، جۋرنال اقتارايىن.
ومبى جايىنداعى جازىلعان انىقتامالىق، نەمەسە باسقالاي جەكە كىتاپتار بار ما دەپ جەرگىلىكتى تۇرعىن قازەكەڭدى سالىپ تاپسىرىس بەردىك تە، ءوزىمىز گازەت تىگىندىلەرىن اقتارا باستادىق. «ومسكايا پراۆدا»، «وگني سيبيري»، «ۆەچەرنيايا ومسك». نەگىزى، ومبى وبلىسى وزدەرىن وبلىس دەمەيدى ەكەن، ومبى ۇكىمەتى، ومبى رەسپۋبليكاسى دەپ اتايدى ەكەن. دەپارتامەنت، ءبولىم دەگەندەردىڭ ورنىنا مينيسترلىكتەر، وقۋ- ءبىلىم مينيسترلىگى، مادەنيەت- سپورت مينيسترلىگى، نەمەسە جول- ترانسپورت مينيسترلىگى دەپ جازىلىپ جاتىر. گازەت تىگىندىلەرىن اقتارىپ ومبىنىڭ تىنىس- تىرشىلىگىمەن ءبىراز تانىسقانداي بولدىق.
ءبىرازدان سوڭ يۋراسوۆا ماريا كليمەنتيەۆنا دەگەن اۆتوردىڭ «ومسك» دەگەن قالىڭ كىتابىن اكەپ بەردى.
كىتاپتى اقتارىپ وتىرىپ بىلگەنىمىز - ءسىبىر 1580 -جىلدارعا دەيىن ءوز الدىنا مەملەكەت بولعان سول كەزدەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ءوز ەركىمەن كىرەتىندىگى تۋرالى نيەت بىلدىرگەن. ول سودان بەرى ۇلى يمپەريانىڭ شيكىزات كوزىمەن (اڭ تەرىلەرى، اعاش) قامتاماسىز ەتەتىن الداعى كۇندەرگە بايلىعىن ساقتاعان شالعاي ولكەسى ەسەبىندە ۇستالىپ ەنگەن. مۇندا ۇلكەن ءوندىرىس وشاقتارى دامىماعان. 1882 -جىلى باتىس ءسىبىر باس باسقارماسى تاراتىلىپ، ەندى دالالىق ولكەلىك باتىس ءسىبىر گەنەرال گۋبەرناتورلىعى قۇرىلعى جۇمىس ىستەي باستادى.
بۇل ولكەگە اقمولا، اتباسار، پەتروپاۆلوۆسك، كوكشەتاۋ وبلىستارى قاراتىلدى. وبلىس ورتالىعى اكمولا وبلىسى دەپ اتالدى. سول جولى وسى جەرلەرگە ءوز ۇستەمدىگىنىڭ مۇلتىكسىز بەلگىسى دەپ يمپەريالىق ەل تاڭبا- گەرب بەلگىلەپ بەرىپتى. وندا پاتشالىق بەلگى - ەكى باستى سامۇرىق قۇس، ونىڭ تومەنگى جاعىندا مۇسىلماندىق بەلگى - ساعانانىڭ باسىنا ورناتىلعان اي بەلگىسى بەينەلەنگەن. «..سيە دولجنو بىلو سيمۆوليزيروۆات پوكورنوست كازاحسكوي ستەپي تسارسكومۋ پراۆيتەلتۆۋ..» دەپ جازىلعان الگى كىتاپتا. سۇسى سونداي ايبارلى بولعانىمەن ول كەزدە ومبى توڭىرەگىنىڭ ەكونوميكالىق- الەۋمەتتىك قاۋقارى شامالى عانا بولعان. ول تۋرالى گ. ي. پوتانين «گورودا سيبيري، سيبير، ەە سوۆرەمەننوە سوستويانيە» دەگەن ەڭبەگىندە ومبىدا نەبارى بىرنەشە اراق زاۋىتى، 3 بىلتە بالاۋىز شام شىعاراتىن زاۋىت تاعى دا ەكى- ءۇش شاراپ شىعاراتىن كاسىپورىندار بولعاندىعىن جازعان. 19 عاسىردىڭ سوڭىندا «سيبيرسكيە ۆوپروسى» جۋرنالى «...ومسك مەڭىرەۋ، مارعاۋ قالا. مۇندا اسكەريلەردىڭ اندا- ساندا وتكىزەتىن ءبي كەشتەرىمەن وت شاشۋلارى بولماسا ەشقانداي قىزىقتى شارالار وتپەيدى، قوعامدىق سانا سەلت ەتپەيدى...» «چەلوۆەك تسەنيلسيا تولكو كاك پورۋچيك، گەنەرال، ستاتسكيي سوۆەتنيك .. .گورود بىل بەز وبشەستۆەننوي جيزني» دەپ جازىپتى. بۇل جەردە تەك ف. دوستويەۆسكيي، گ. پوتانين، ن. يادرينتسيەۆ سياقتى وزىق ويلى ازاماتتار عانا ەل ساناسىنا شىراق جاعىپ، كوكىرەگىن وياتۋ ىستەرىمەن اينالىسقان. بۇلار 1864-65 -جىلدارى قاماۋعا الىنىپ ازاماتتىق جازاعا تارتىلىپ كەتكەن. ەگەر سول كەزدە شوقان ءتىرى بولسا، ءسوز جوق، ول دا سولاردىڭ كەبىن كيگەن بولار ەدى.
قازىرگى ومبى ونەركاسىبى وركەندەپ كەلە جاتقان، بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەتتەر جۇمىس ىستەيتىن سىبىردەگى بىردەن ءبىر ءىرى مادەني ونەركاسىپ ورتالىعىنا اينالۋدا ەكەن. التى اكىمشىلىك وكرۋگقا بولىنگەن ءبىر ميلليوننان استام حالقى بار ءىرى رەگيون بوپ سانالادى.
قالانى ارالاپ ءجۇرىپ ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزگە ەرەكشە اسەر ەتكەن ەكى- ءۇش نارسە بولدى. ونىڭ ءبىرى ا. س. پۋشكين اتىنداعى كىتاپحانا، ونىڭ كىتاپ قورىنىڭ بايلىعى جانە عيماراتىنىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشە اسەمدىگى.
ءبىر كۆارتالعا جۋىق سوزىلعان ساۋلەت ونەرىنىڭ بايىرعى باروككو ۇلگىسىمەن سالىنعان عيماراتتىڭ كىرە بەرىس پورتالىندا، ەڭ بيىك ارنايى جاسالعان ويىقتاردا (نيشا) العاشقى كىتاپ باستىرىپ شىعارۋشى گۋتەنبەرگ، ودان اريستوتەل، تولستوي، ورتادا پۋشكين، دوستويەۆسكيي، لومونوسوۆتاردىڭ ۇلكەن- ۇلكەن تىك تۇرعان سكۋلپتۋرالىق بەينەلەرى.
كوزى تۇسكەن كىسى بىردەن اقىل- ويدىڭ اسقاق رۋحىن سەزىنىپ، ەندى سونىڭ سارايىنا كىرىپ بارا جاتىرمىن دەگەن كوكىرەككە جارىق تۇسىرەتىن سەزىمگە بولەنەدى. ال، شىعار كەزدە ارتىڭا قايتا- قايتا قاراپ قيىپ تاستاپ كەتكىڭ كەلمەيدى، بىلىمنەن، اقىل ورداسىنان الىستاپ بارا جاتقانداي اسەردە بولاسىڭ. جىل سايىن ا. پۋشكين كۇندەرى اقىندار باس قوسىپ، الاڭدا ءمۇشايرا وتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىرىپتى.
- قازەكە، مەنى شوقان ۋاليحانوۆ بولعان جەرلەرگە اپارساڭىزشى! - دەپ ءوتىندىم. - الدىمەن سوعان بارۋىمىز كەرەك ەدى.
- مىنە، مىنە، اپارامىن. ءبارىن الدىن الا ويلاستىرىپ قويعانمىن. ءدال قازىر سولاي قاراي بارا جاتىرمىز، ونشا الىس ەمەس.
3. شوقان ۋاليحانوۆ كوشەسى. كادەت كورپۋسى.
جەر استى وتكەلىنەن وتكەنىمىز سول ەدى، ەرتىسكە قاراي تىكە سوزىلعان ادەمى اللەياعا تاپ بولدىق. كوشەدەن كولىكتەر جۇرمەيدى. قىزىل ورنەكتى پليتالارمەن اياق جولدار قازاقى كىلەمنىڭ ءتۇرىن كەلتىرگەندەي.
ورتاڭعى كەڭ كوشەنىڭ ءون بويىنا اپپاق- اپپاق مارجان مونشاقتار سياقتى تاستار ورناتىلىپ، ۇزىنا بويىنا سوناۋ ەرتىسكە تىرەلگەنشە ارا قاشىقتىن بىردەي عىپ ءتىزىپ شىعىپتى. تاياپ كەلگەندە بايقادىق بۇلار جاي تاس ەمەس، ءار قايسىسى ۇلكەن- ۇلكەن دۇڭگىرشەكتەر ەكەن، دە اۋەلدە اق تاس دەپ ويلاعانىمىز - كوپ قىرلى الماس تاستىڭ سۇلبالارى بولىپ شىقتى.
دالىرەك ايتساق قالىڭ شىنىدان الماس سياقتى كوپ قىرلى ەتىپ جەلىمدەپ، الليۋمينيلەرمەن قۇرساۋلاپ جاساعان وزىنشە ءبىر ونەر تۋىندىسى. تاسقا تاياپ كەلەسىز ىشىنە ەنىپ كەتەسىز. ىشتە وسى زامانعى تەحنولوگيا جەتىستىگى - ارنايى تۇعىرعا ورناتىلعان كولەمدى پلەيەر. ساۋساعىڭىزبەن جاي- جاي جىلجىتىپ شوقان ۋاليحانوۆ جايىنداعى ءومىرباياندىق، شىعارماشىلىق دەرەكتەرمەن تانىساسىز. ءقازىر قارا كۇز بولسا دا الماس تەكتەس دۇڭگىرشەكتىڭ ءىشى جىپ- جىلى. ودان ءارى ءوز باعىتىڭىزبەن جۇرە بەرسەڭىز جاڭاعى دۇڭگىشەكتەن شىعىپ، ءبىراز جەر جۇگەن سوڭ الدىڭىزدان تاعى دا سونداي الماس دۇڭگىرشەككە كىرەسىز. مۇندا ومبى بەكىنىسىنىڭ سالىنا باستاعان تاريحىنان باستاپ ۇلكەن قالاعا اينالعانعا دەيىنگى تاريحىن وقي الاسىز. ودان ءارى قاراي تاعى سولاي...
تابيعاتى، «قۇس باعى» دەپ اتالاتىن ومبىلىقتار وزدەرى ايتۋلى جەرلەرىنىڭ بىرىنە بالايتىن (دوستوپريمەچاتەلنوست) كەزىگەسىز. سول قۇستار باعىنىڭ ءوزى ەمەس، باقتىڭ پايدا بولۋى، قۇستاردىڭ قايدان اكەلىنگەندىگى تۋرالى دەرەكتەر. سولاي جۇرە بەرسەڭىز الگىندەي دۇڭگىرشەكتەردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءجاي دەم الىپ، اياق سۋىتاتىن شاعىن بەكەتكە اينالىپ كەتەدى.
ءارى قاراي سولاي جالعاسا بەرەدى، ءبىر دۇڭگىرشەك بالالار ويىن الاڭىنا اينالسا، ەندى بىرەۋلەرى ەرتەگىلەر الەمىنەن سىر شەرتە باستايدى. وسىلايشا كوشە ەرتىسكە كەلىپ تىرەلىپ، كوز الدىڭىزدا كەڭ پانوراما اشىلىپ، ءمارمار تەرراسكادان ۇلى عالىم شوقان اياق باسقان.
قۇمشاۋىتقا كوز توقتاتاسىز جەردە قارماق سالىپ وتىرعان، قالىڭ كيىمدى ناعىز فاناتتار. جالپى كوشە، ونشا ۇزىن ەمەس... ءبىراق وتە ادەمى. ەكى قاپتالداعى جارىق تۇسىرەتىن باعانالارى مەن شامدالدارى رەسەيدىڭ بايىرعى استاناسى پەتەربۋرگتەگى باعانالار مەن فونارلاردى ەسكە سالادى. جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق مۇنى وزدەرىنىڭ ارباتى سانايدى ەكەن كوشەنىڭ باس جاعىن «10-لەت وكتيابريا» داڭعىلى قيىپ وتسە، ەكىنشى باسىنا قاراي يليچ كوشەسىمەن قيىلىسىندا ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ كونسۋلدىگىنىڭ عيماراتى ورنالاسىپتى. باي كوپەستىڭ قىزىل قىشتان ءورىپ سالدىرعان ەكى قاباتتى اسەم ءۇيى.
الدىندا شوقان ۋاليحانوۆتىڭ ەسكەرتكىشى. ادامنىڭ ناتۋرالدىق كولەمىندەگى قولا ءمۇسىندى ءمۇسىنشى ازات بايارلين جاساپتى دا، وسى ادەمى ونەر تۋىندىسىن ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ 2004 -جىلى ومبىعا بارعان ساپارىندا قالا جۇرشىلىعىنا سىيعا تارتىپتى. ەسكەرتكىشتىڭ قارامى شاعىن بولعانىمەن ماعىناسى سالماقتى، ساليقالى كورىندى.
شوقاننىڭ كادەت كورپۋسىن ەندى ءبىتىرىپ، قىزمەتكە جاڭادان ارالاسقان شاعى ما ەكەن، ءبىراق الىپ ۇشىپ تۇرعان جاستىڭ الابۇرقان قالپى ەمەس، كوڭىلى الدەنەگە تولماي، كارى ەرتىستىڭ جارتاستى ءبىر جاعالاۋىنا تىزە بۇككەن ويلى قالپى. ءا. قاستەيەۆتىڭ ايگىلى كەسكىندەمەسى تاقىلەتتەس، ءبىراق مۇندا شوقان بالعىنداۋ.
ەسكەرتكىشتى اشارداعى سول كەزدەگى وسى الاڭقايدا وتكەن ەلباسىمەن كەزدەسۋ كەزدەرىن ومبى قازاقتارى ءالى كۇنگە دەيىن تامسانا ايتىپ، ەمىرەنە ەسكە الىسادى. ءمۇسىن ورناتىلعان الاڭقايدان ەشقاشان كىسى ۇزىلمەيدى ەكەن. بۇل ءۇشىن قالا تۇرعىندارى وتە ريزا پەيلدى. وزدەرى «ك نەمۋ نە زاراستەت نارودنايا تروپا» دەپ، سۋرەتكە ءتۇسىپ، بالالارىمەن كەلىپ دەم الادى. كونسۋلىمىزعا كىرىپ سالەم بەرەيىن دەپ، كەزەككە جازىلىپ، ساپارىمىزدى ودان ءارى قاراي كادەت كورپۋسىنا قاراي جالعاستىرىپ كەتتىك.
1813 -جىلى ناپولەوننىڭ رەسەيدە جەڭىلىپ، ماسقارا بولىپ قايتقانىنان كەيىن پاتشا اعزام ورنى ويسىراپ قالعان ورىس وفيتسەلەرىن ەندى جاڭا تالاپقا ساي جاسىنان تاربيەلەپ ءوسىرۋدى ماقسات ەتكەن ستراتەگيالىق الىستى كوزدەگەن وقۋ ورنى. وتكەن جىلى 200 جىلدىعىن تويلاپتى.
مۇندا شوقان 10 جاسىندا كەلىپ ءبىلىم العان. ونىمەن بىرگە دوسى گ. ن. پوتانين دە وقىعان. ول ەرتىس بويىندا يامىشيەۆسكايا ستانيتساسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل اسكەري وقۋ ورنى اسا بەدەلدى سانالادى. مۇنى وقىپ تامامداعاندار ءار نارسەدەن حابارى بار، مادەنيەت پەن سول كەزدەگى ءىلىم- ءبىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىنە قانىق، بارىنشا ادال، باتىل دا ءارى بەكزات، انتىنا بەرىك ناعىز پاتريوتتار بولىپ سانالعان.
ۇلى شوقان اياق باسقان تابالدىراتان ءتاۋ ەتكەندەي بولىپ ەنىپ، عيماراتتىڭ ءىشىن ەركىن ارالاپ كەتتىك. جالپى بۇل جابىق وقۋ قالاشىعى. ءبىزدىڭ جولىمىز بولىپ، سول كۇنى كۇزەت توبىندا باسشى بولىپ ءوزىمىزدىڭ قازاق باۋىرىمىز اسىلبەك بايمۋرزينوۆ كەزەكشىلىك ەتكەن ەكەن. جاعدايىمىزدى ايتىپ ەدىك، جارايدى دەپ، ءوزى باستاپ الىپ ءجۇردى. ءبىر- ەكى اۋديتوريالاردى كورسەتىپ بولعان سوڭ، بىزدەردى وقۋ ورنىنىڭ مۇراجايىن باسقارۋشى شەرگينا مارينا ۆلاديميروۆناعا تاپسىردى. ناعىز سىبىرلىك ناسات بويلى اقسارى ادەمىشە كەلىنشەك بىزدەردى ەرىنبەي- جالىقپاي كوپتەگەن كلاستاردى ارالاتىپ، ۋاليحانوۆ پەن پوتانيندەرگە ارنالعان بولمەگە الىپ كىردى.
ستولدا شوقاننىڭ شاعىن ءبيۋستى، كەي قولجازبالارىنان كوشىرمەلەر. سول كەزدەگى كۋرسانتتاردىڭ تۇرمىسىن، كيگەن كيىم، مۋنديرلەرىن كورسەتىپ، وريگينال فوتو ماتەريالدارمەن تانىستىردى. مۇندا قانشالىقتى بەدەلدى ادامداردىڭ بالالارى ءبىلىم العانىمەن، قاتاڭ اسكەري ءتارتىپ ۇستەمدىك ەتكەن.
ەشكىمگە ەرەكشە جاعداي دەگەن جوق. ءبارى بىردەي كيىنەدى، بىرگە تاماقتانادى، ونىڭ ءوزى دە قارا قۇمىق بوتقا، تارى، بيداي جارمالارىنان عانا. اس مازىرلەرى، جاتىن ورىندارى، كەنەپ جامىلعىلار. توسەكتەرىن وزدەرى جينايدى وزدەرى سالادى، كەزەكشىلىك پەن ايىپتى ناريادتارىن وتەيدى.
- ال، ەندى مىناعان قاراڭىزدار - دەپ مارينا ەسكى، العاشقى كورپۋستىڭ كوريدورىنداعى، باسپالداقتارىنداعى شويىن قۇيما توسەنىشتەرگە ەرەكشە نازار اۋداردى. - بۇل شويىن قۇيمالار تۋلانىڭ قاسىنداعى يزەرسك قالاسىندا ارنايى قۇيىلعان. مىنا ورنەكتەرىنە نازار اۋدارىڭىزدار. تازا قۇيما، بولات ارالاسقان. قاراڭىز قالاي جالتىراپ جاتىر، ءبارى سول باياعى قالپىنداعىداي. ورنەكتەردە اسكەري رۋحتى كوتەرەتىندەي ورىس قارۋلارىنىڭ سۋرەتتەرى بەينەلەنگەن. مىنە وسى ەدەنگە توسەلگەن ءتورت بۇرىشتى تاقتالاردى سىزدەردىڭ بابالارىڭىز با، اتالارىڭىز با شوقان ۋاليحانوۆيچ مىنە وسىلاي، قازىر سىزدەر باسىپ تۇرعانداي تالاي باسىپ جۇرگەن.
(بۇل سوزدەردى ەستىگەندە الدەقالاي جۇرەك ەلجىرەپ، الگى گۇلمەن ورنەكتەلگەن شويىن تاقتالاردى سيپالاپ، ءتاۋ ەتكەن جاعدايىمىز بولدى. بۇل ورىس رۋحى ءۇشىن ەمەس، شوقان رۋحى ءۇشىن دەدىك ىشىمىزدەن).
اتالارىڭىز باسىپ جۇرگەن ەدەن دەگەندە كوكىرەك تۇسىم شىم ەتە قالدى. ەندى وسى تۇستا ايتۋعا بولار، ومبىعا ساپار شەككەنىمدە اتام تۇرانوۆ دۇسەنباي تۋرالى دا دەرەكتەر جيناۋدى نيەت ەتكەم. اكەم تۇرانوۆ زيكەن سوزاق كوتەرىلىسىنەن سوڭ، شارۋاشىلىقتى قالپىنا كەلتىرەسىڭ، اۋىلعا جاڭالىق رەتىندە تراكتور اپاراسىڭ، دەپ متس- قا ديرەكتور ەتىپ سوناۋ 30-جىلداردىڭ ورتا كەزىندە جىبەرىلگەن بولاتىن. سودان ونىڭ اتالارى پاتشا وفيتسەرى، گۋبەرناتورعا قىزمەت ەتكەن دەگەن ارىز ءتۇسىپ، حالىق جاۋى بولىپ ايدالىپ كەتكەن ەدى. مىنە، سول ايتىلعان ادام اتام ءابىلقاسىمنىڭ تۋعان ءىنىسى بولاتىن.
ورتا شارۋانىڭ بالاسى بولسا دا بايلار بالاسىن شوقىنىپ كەتەدى دەپ بەرمەگەن سوڭ، وسى كىسىنىڭ باعى وڭىنان جانىپ وسى وقۋ ورنىنا تۇسكەن. كادەت كورپۋسىن 1888 -جىلى تامامداپ، تازا سوعىس مامانى نە ارتيلەريست، نە پەحوتينەتس بولماي بۇل بالانى ينتەندانتتىق (شارۋاشىلىق) بولىمگە جىبەرەدى، ءبىراق بۇل دا اسكەري قىزمەت. تيتۋليارنىي ستاتسكيي سوۆەتنيك اتاعى بار، ءوزى گەنەرال گۋبەرناتوردىڭ اۋىزشا ءتىلماشى قىزمەتىندە بولعان. كەيىن جازباشا قۇجاتتار بويىنشا ءتىلماش بولدى. (ول كەزدە گۋبەرناتوردىڭ ءتىلماشى سونداي ەكەۋ بولىپتى) الدىما قويعان كوپ زەرتتەۋشىلىك ماقساتتىڭ ءبىرى، ارينە وسى كىسىنىڭ تاعدىرى بولاتىن. سول ءۇشىن ومبىعا وسىمەن ەكىنشى رەت كەلىپ جۇرگەن جاعدايىم بار.
العاشقى رەت ەلىمىز تاۋەسىزدىك العان العاشقى، ەلەڭ- الاڭ الا كوبەڭ 1994 -جىلدار بولاتىن.
الگى سەناتور ق. ايتاحانوۆتىڭ مەنى ومبىعا بارىپ ماتەريالدار ىزدەدى دەپ جازعانى وسى جاعداي. مەنىڭ ول كەزدەگى ساپارىم وتە اۋىر بولدى. قۇجات الۋ قيىن. قارجى دا تاپشى. س. قوجانوۆتىىڭ 100 جىلدىعىنا دايىندىق، سول كىسى جايىندا ماتەريال بار ما ەكەن، العاشقى «قازاق» سەزىنە، «الاش» پارتيياسىنىڭ قۇرىلتاي سەزىنە بايلانىستى ماتەريالدار قىزىقتىراتىن ەدى. سونىمەن بىرگە، مۇراعاتتىڭ سونداي ءبىر سيقىرى بار. ونداعى قازاقستانعا بايلانىستى قۇجاتتاردىڭ ىشىندە مىناۋ كەرەك ەمەس دەيتىندەي ەشقايسىسى جوق. ول جولى دا قازاق مەملەكەتتىگى تۋرالى ماتەريالدارعا ءبىراز ۇڭىلگەن ەدىم. سولاردان تەك رەسەي پاتشالىعى مەن قازاق حاندارىنىڭ ءوز ارا الماسقان حاتتارى مەن پاتشا اعزام تاراپىنان كوزدەن تاسا ۇستاڭدار دەگەن تياناق قويىلعان دەپەشالار، جارلىقتار قىزىقتىرعان بولاتىن.
ونىڭ ىشىندە ابىلاي حان، كەنەسارى حاندارعا بايلانىستى ماتەريالداردىڭ ءبىرازى قولعا تيگەندەي بولدى. ءوز اتام تۋرالى دەرەك الا الماي كەتكەم. ول كەزدە كەرەكتى قۇجاتتاردى الا الماعانىمنىڭ سەبەبىن ەندى تۇسىنگەندەي بولدىم. اتامىز دۇيسەنباي پودپولكوۆنيك شەنىندە ءجۇرىپ گۋبەرناتوردىڭ قۇزىرىمەن رەسەي - جاپون سوعىسى، ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس جاعدايلارىنا بايلانىستى اسكەرگە ادام الۋ جونىندەگى جۇمىستارمەن اينالىسۋعا قىزمەتكە اۋىستىرىلىپتى. سول تۇستاردا ەل ىشىندە تولقۋلار باستالىپ، س. مۇقانوۆتىڭ «بوتاگوز» رومانىنداعىداي وقيعالار باستالىپ كەتكەن.
رومانداعى ءيتباي، ت.. ب. كەيىپكەرلەر شىن مانىندە ءبىزدىڭ اتامىزعا قاعازدارىن اكەپ تابىستاپ، جۇمىس بابىمەن ارالاسقان جاعدايى بولىپتى. (بالكىم اتتاس ادامدار) . ءبىراق نيەتى قانداستارىنىڭ جاعىندا بولعاندىعىن سەزگەن باسشىلىق بۇل جۇمىستان تەز اۋىستىرىپ جىبەرگەن. كىتاپتاعى اسقاردىڭ ۇستىنەن قوزعالعان بارلىق قىلمىستى ىستەردى پاپكاسىمەن پەشكە سالىپ ورتەپ جىبەرەتىن ادام وسى كىسى. بۇل جونىندە ءسابيت مۇقانوۆ ءدال ءوز اتىمەن، بولعاندى بولعانداي ەتىپ جازعان. ول دەرەكتى كىتاپتان ءقازىر دە تابا الاسىز. بۇل ماتەريالدار قۇپيا بولاتىنى - كەيىن تۇرانوۆ دۇيسەنباي جاندارمەرياعا قىزمەتكە اۋىستىرىلادى. ال، ولاردىڭ بارلىق ءىسى قۇپيا بولاتىنى وزىنەن ءوزى بەلگىلى.
- شوقان تۋرالى دا، سودان كەيىنگى وقىعاندار تۋرالى دا، ءسىزدىڭ سۇراپ تۇرعان اتاڭىز تۋرالى دا قازىر ەشتەڭە تاۋىپ بەرە المايمىز - دەدى مۋزەي ديرەكتورى.
- ويتكەنى 1918 -جىلدان باستاپ بۇل جەردى كولچاك بيلەدى. ول شەتەلگە كەتەرىندە كادەت كورپۋسىنىڭ بارلىق قۇجاتتارىن وزىمەن بىرگە الىپ كەتكەن. ءبىزدىڭ وقۋ ورنىنىڭ مۇلىكتەرى كوپ جەردى كەزىپ اقىرى 1925 -جىلى رۋمىنيا ۇكىمەتىنە تابىس ەتىلەدى.
- نەگە رۋمىنيا دەيسىز عوي؟ كادەت كورپۋستارىنىڭ دۇنيە جۇزىلىك باۋىرلاستىق وداعى دەگەن بولعان. ونىڭ جارعىسى بويىنشا ولار قاي ەلدە بولماسىن، ءبىر- بىرىمەن باۋىرلاستىق قاتىناستا بولۋى كەرەك جانە ءبىر- بىرىنە ءاردايىم كومەك بەرۋگە مىندەتتى. مىنە، سول تارتىپكە ساي بىرنەشە ەلدەردىڭ كادەتتەرىنىڭ قۇجات- مۇلىكتەرى رۋمىنياعا اكەلىنگەن.
- كلاسس جۋرنالدارىن، مەكتەپ بىتىرگەندە بەرىلەتىن اتتەستاتسيالاردىڭ دا ۇلگىلەرى قالماعان، سوندىقتان سىزدەرگە كورسەتە المايمىن - دەدى مارينا ۆلاديميروۆنا.
سوندا دا بولسا بىزدەر كادەت كورپۋسىنان ۇلكەن تولقۋ ۇستىندە، زور ريزاشىلىقپەن شىقتىق.
4. جەرگىلىكتى قازاقتار اراسىندا
- ال، قۇدا، ەندىگى باعىت نە بولماق؟ كونسۋلدىققا بارامىز با؟
- مەنىڭشە، مۇمكىن بولسا ومبى قازاقتارىنىڭ بىرازىمەن سويلەسىپ، اۋىلدى، تۇرمىس- تىرشىلىكتەرىن كورىپ، سوسىن ەلشىلىككە بارارمىز، قالاي قارسى ەمەسسىز بە؟ ءبىر- ەكى وتباسىندا بولساق دەيمىن.
- بۇل دا ءجون ەكەن، مۇمكىن ۇلكەن قازاقستان ەلىنە سالەم ايتاتىن اعايىندار كەزىگەر.
كەشقۇرىن كازي اقساقال ءوز ۇيىندە اعايىن تۋىستارىن، كورشى قولاڭدارىن جيىپ قوناقاسىن بەردى. ومبى قازاقتارى تۋرالى اڭگىمە سوندا قىزا ءتۇستى.
- ال، قوناق، ەلدىڭ جاعدايىن ايتا وتىرىڭىز. بىزگە ءبارى تاڭسىق. جالپى جاعداي، تۇرمىس- تىرشىلىك، كۇنكورىس، ءبىلىم الۋ جاعى دەگەندەي.
- جالپى جاعداي - دەپ، - قازاقستاننىڭ قازىرگى جاعدايىن ءبىراز جەلدىرتە كوسىلىپ تانىستىرىپ ءوتتىم. ءبارى دەرلىك جەكەشەلەندىرىلگەن، نارىق زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. كولحوز، سوۆحوز دەگەندەر جوق. ءبىرلى جارىم ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتار بولماسا كوبىسى جەكە قوجالىقتارعا اينالعان.
ەلىمىزدە ءبىراز جىلدان بەرى «جول كارتاسى» ، الەۋمەتتىك دامۋ باعدارلامالارى، ەڭ باستىسى 2050- جىلدارعا دەيىنگى ۇزاق جىلدىق وركەندەۋ ستراتەگياسىن كورسەتىپ بەلگىلەگەن يننوۆاتسيالىق دامۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەلۋدە. باتىس قىتاي - باتىس ەۋروپا جول كارتاسى بويىنشا ىسكە اسىپ جاتقان جۇمىستاردى ءبىراز اڭگىمەلەدىم.
مادەنيەت، كوركەمونەر، عىلىمدى دامىتۋ دەگەندەي ماسەلەرگە نازار اۋدارىلۋدا. «مادەني مۇرا» اتتى باعدارمالارىمىزدىڭ قازاق تاريحى، ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ بۇعان دەيىن كەم زەرتتەلىپ جاتقان تۇستارىن تولىقتىرۋ ءىسى ءتاپ-ءتاۋىر قولعا الىندى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇرىن زەرتتەۋشىلەرىمىز بەن عالىمدارىمىزدىڭ قولى جەتپەي كەلگەن 600 دەن استام شەت ەلدەردە ساقتالعان كىتاپتار، ءتۇرلى جازبا دەرەكتەرى ەلگە الدىرىلىپ، قايتادان كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى.
- مىسالى ءبىر- ەكەۋىن ايتىپ كورسەتشى.
- قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ بۇرىن جارىق كورمەگەن داستاندارى، جىرلارى، اۋىز ادەبيەتىنىڭ باسقا دا ۇلگىلەرى بيىل 100 توم «بابالار ءسوزى» دەگەن اتپەن باسىلىپ، حالىقارالىق كىتاپتار كورمەسىندە (گەرمانيادا وتكەن) جۇلدەلى ورىن الىپ قايتتى.
- تاعى دا، تاعىدا- دەپ ىنتىعا ءتۇسىپ جاتىر. كەشىرىڭىز، ءبىز ءسىزدىڭ ءبىلىمىڭىزدى تەكسەرەيىن دەپ وتىرعانىمىز جوق. جاڭاعى ايتقان كىتاپتارىڭىز سياقتى كىتاپتاردى ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىز، بىزگە ءبارى تاڭسىق. تاريحي تاقىرىپتاعى كىتاپ- زەرتتەۋلەردىڭ ءوزى ءبىر توبە. ونىڭ ىشىندە شىڭعىس حان تۋرالى، تۇرىك قاعاناتىنىڭ تاريحىنا ساۋلە تۇسىرەتىن كىتاپتار كوپتەپ شىعۋدا. وسى جونىندە زيالى قاۋىم اراسىندا پىكىر تالاستار دا ەداۋىر قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر.
ونەر سالاسىندا ەسترادا جانرى مەن ءداستۇرلى ءان ايتۋشىلار دا ءوز شەبەرلىكتەرىن ۇنەمى شىڭداۋدا. جىلدا ونەر جارىستارى «قازاقستان داۋسى»، «ۇلتتىق شوۋ» دەگەندەي كونتسەرتتىك باعدارمالار ەفيردەن تۇسپەيدى.
- جارايدى مەن كوبىرەك سويلەپ قويدىم- اۋ دەيمىن، وسىنىڭ ءبارى تەلەۆيدەنيەدەن بەرىلىپ جاتادى عوي، كورمەيسىزدەر مە؟
- قايداعى، بۇل جونىنەن ساڭىراۋمىز، قۇلاعىمىز كەرەڭ. مىنا وزدەرىڭ سياقتى تازا قازاقشا سويلەيتىن ادامدار كەزىكسە، ۆەس ۆنيمانيە، ۆسە نام ينتەرەسنو.
- شىنىندا سوزدەرىڭىزگە ورىسشانى كوپ قوساسىزدار...
- ا كاك جە؟ مىنا قاراڭىز، اۋىلدا ءبارى قازاق.
- نەمەنە ورىس جوق پا؟
- بار عوي، نەگە جوق بولسىن. باياعى ستولىپين زامانىندا اۋىپ كەلگەن قارا شەكپەندەردىڭ ءقازىر ءۇرىم بۇتاعى تۇگەلدەي بيلەپ وتىرعان جوق پا؟! ءجاي، ومبىنىڭ ماڭايىنىڭ ءبارى قازاق اۋىلدارى دەگەنىم عوي.
- ونداعىلار قازاقشا سويلەي مە؟
- ارينە، ارينە. ءبىراق سوندا دا بولسا ورىس سوزدەرى ارالاسىپ كەتەدى. ەندى ءقايتسىن. ماڭايدىڭ ءبارى قازاق بولا تۇرىپ ءبىر دە ءبىر قازاق مەكتەپتەرى جوق. مىنە، مىنا تەرىسكەي جاعىمىز كوكشەتاۋ، قىزىلجارمەن شەكتەسىپ جاتقان ايماقتار تۇگەل اتىعاي ارعىندار. ال ولارمەن ىرگەلەس جامانتۇز، كىشكەنە كول، قوس كول جاعى قالىڭ كەرەيلەر، ال تۇستىككە قاراي ك يۋگۋ ي ك ۆوستوكۋ سىڭسىعان قىپشاقتارمىز.
قازي اقساقال قىزىنا سويلەپ وتىر. ونىڭ ءسوزىن اندا- ساندا ءازىمباي، سەيتنۇر، سەيىلبەك اتتى جىگىت اعالارى قوشتاپ قويادى.
- سول اۋىلدارىڭىزدىڭ ەسكى قازاقشا اتتارىن بىلەسىزدەر مە؟
- ا كاك جە؟ بىلەمىز. اۋىلدا بارلىق سالت- ءداستۇر، ىرىم- جىرىم، ءجون جوبا ءبارى قازاقشا. تەك ورىس سوزىنە اۋزىمىز قالپ الىپ كەتكەن. وتكەن جولى پاۆلوگراد اۋدانىندا ءبىراز ادام جولىعىسىپ اڭگىمەلەسىپ تۇر ەدىك جۇمساعان بالامىز جۇگىرىپ كەلىپ ايتقان تاپسىرمانى مۇلتىكسىز ورىنداعانىن، كولىكتىڭ الدەن ۋاقىتتا دايىن بولاتىنىن ايتىپ جاتىر ەدى، جانىمىزدا تۇرعان اۋدان باسشىسىماعىنىڭ ءبىرى:
- تى سموتري! كاكوي مالەنكيي، ا پو كازاحسكي شپاريت زدوروۆو! - دەپ تاڭ قالىپ تۇر.
- ا كاك جە، ون جە ەست كازاح - دەپ ەدىم
- ا رازۆە وني ەشە پو سۆويسكي رازگوۆاريۆايۋت؟ - دەپ تاڭدانىپ تۇر. سوندا ولارشا قازاقتار ءوز ءتىلىن مۇلدە تاستاۋ كەرەك سياقتى.
- جاقسى، قالىڭ ورىستىڭ اراسىندا بىرنەشە عاسىر ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىپ قازاقشانى، ونىڭ ادەت- عۇرىپتارىن ۇمىتپاي، ساقتاپ كەلە جاتقاندارىڭىزدىڭ ءوزى ەرلىك.
- ومىدان 70 شاقىرىمداي جەردە قويانباي اۋىلى بار، مۇندا 80 دەي ءتۇتىن تازا قازاقتار ءوز الدىنا ەل بولىپ وتىر. بىلاي قاراي بايىمبەت، ۇلكەن ءۇي جانە كىشى بايىمبەت اۋىلدارى وسى جەرگە ەڭ جاقىن - شاماسى 40 شاقىرىمداي جەردە مۇندا 100 ءۇيلى كەرەيلەر وتىر.
مىنە، وسىلايشا ۇزىن اعاش، قاراتەرەك، قايداۋىل، قوشقارىمبەت، اياقۇل اۋىلدارى.. . بۇلاردىڭ ءار قايسىسىندا ەڭ كەمى 30-40 وتباسى، كوبىرەگىندە 100-دەن استام ۇيەلمەن تۇرادى. بۇلار ەگىن سالادى، بايىرعى كاسىبى - جىلقى وسىرەدى. قاراتەرەكتە (قازىر ماريانوۆكا) اسىل تۇقىمدى جىلقى زاۆودى بولعان. وسىلاردىڭ ەشقايسىسىندا قازاق مەكتەپتەرى جوق. تەك قارامان دەگەن اۋىلدا 4 كلاسستىق مەكتەپ بار.
- ءوز ەلىمىزدى دە ايتساڭىزشى دەدى اڭگىمەگە عايشا قۇداعي ارالاسىپ.
- ا- ا؟ ايتپادىم با. ءبىزدىڭ اۋىل، اتا قونىسىمىز سامىرزا دەگەن جەر. قازىر وندا ەشكىم تۇرمايدى. تەك جىلىنا ودين راز بارىپ ارۋاقتارعا قۇران باعىشتاپ قايتامىز.
- قالعاندارىندا شە؟ كوپ جەر سولاي، تەك مولالارى عانا قالعان. ەلەكتر جوق، جول جوق، سوسىن قالاعا جاقىنداماي، نە ىستەمەك؟ بارلىق مەكتەپتەر، ارينە، تازا ورىس مەكتەپتەرى، قازاق بالالارى ارالاس وقيدى.
- قازاق ءتىلى شەت ءتىلى رەتىندە ءپان بولىپ جۇرگىزىلەدى.
- جۇرت نە دەيدى، وسىلاي كەتە بەرمەكشى مە؟
- بىرەۋلەرى كونەدى، بىرەۋلەرى كونبەيدى. مەكتەپ اشىپ بەر؟ - دەپ، - بەل شەشىپ، كىرىسىپ تۇرعان جوق.
- ءيا... كوپتى جامانداۋعا بولمايدى. بالكىم سالت- ءداستۇر، ادەتتەر ءبارى ساقتالىپ تۇرسا ءتىلدى ارنايى وقىتىپ قايتەمىز دەيتىن شىعار. جاستار وزدەرى قالاعان وقۋىنا وزدەرى كەتىپ جاتىر. قالاعاندارى قازاقستانعا بارىپ وقۋىن قازاقشا جالعاستىرىپ جاتقانى دا بار.
- قازاقستانعا كوشۋ جاعىن ويلاعان جوقسىزدار ما؟
- نەگە كوشەمىز؟ - دەپ باج ەتە قالدى، - ءبىزدىڭ ەلىمىز وسى جەر، ءوز جەرىمىزدە وتىرمىز. كەتەم دەگەن جاستارعا توقتام جوق. ءبىز كارى سۇيەگىمىزدى سۇيرەتىپ ول جاققا بارعاندا بالالارىمىز ورىسشا ارالاستىرىپ سويلەگەنىن قويا قويادى دەيمىسىز. سول سىزدەر جوقتا، قازاقستاندا قازالانعاندارىمىزدى وسىندا اكەپ اتا قورىمعا قويامىز.
ال، مۇنداعى قازاقتاردىڭ جايىنا كەلسەك، مىنا وتىرعان كوپشىلىگىمىز قىپشاقپىز 92 باۋلى قىپشاقتىڭ ءبىر باۋى - قۇداس - توبەت دەپ اتالادى. ونىڭ 4 ۇلى بار. قوسايدار، جانايدار، ماديار قىپشاق، جانە قۇلاتاي قىپشاق. بىزدەر قۇلاتايلارمىز. ال مىنا كىسى سەمباي امانگەلدى ۇلى ناۋرازبەكوۆ ماديار قىپشاق. تۋدى- ءبىتتى اتا باباسىنىڭ جۇرتى وسىندا.
بۇرىن «سەليننىي» سوۆحوزى اتالاتىن. وسىدان 4-5 جىل بۇرىن ۆەنگريادان ارنايى ادامدار كەلدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز وسى جەر ەكەن دەپ. جاندارىندا ءتىلماشتارى بار. وسى جەردە كوپتەگەن اعايىندارىن تاۋىپ ەجەلگى زيراتتارىنا ءتاۋ ەتىپ قايتتى. ولار تىلدەن ايرىلعان جانە وزدەرى حريستيان دىنىنە كوشكەن. ءتىل مەن ءدىن بوتەن بولسا ۇلت تا بوتەندەنىپ كەتەتىنىنە كوزىمىز جەتكەندەي بولدى.
ەرتەڭىنە دەمالىس بولعان سوڭ بالانىڭ قولى ءتيىپ، كولىگى بوسادى. بىزدەردى ماديار قىپشاقتىڭ اۋلىنا سەنبايدىڭ ۇيىنە الىپ باردى. بارلىعى مۇسىلمان. ايتپاقشى ومبى ماڭايىنداعى بارلىق قازاق اۋىلدارىندا مەشىت بار. قانشا جىل بىرگە تۇرىپ كەلە جاتسا دا ءبىر دە ءبىر تۇرعىلىقتى ادام ءدىنىن وزگەرتكەن جاعداي بولعان ەمەس...
قالاعا ورالساق كونسۋلدىقتان تەلەفون سوققان ەكەن
5. ومبىداعى قازاقستان كونسۋلدىگىندە
بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا بىزدەردى اۋعانبايەۆ اسىلبەك قابدۋش ۇلى اتتى ازامات عيماراتتىڭ ەكىنشى قاباتىنا باستاپ، باس كونسۋلدىڭ كابينەتىنە الىپ كەلدى
- وكىنىشكە وراي، كونسۋل بۇگىن بولمايدى. ول كىسى كوپ- كوپ كەشىرىم سۇراپ، سىزدەرگە سالەمىمدى جەتكىز دەدى. ول كىسىنىڭ كىم ەكەنىن ايتسام وزدەرىڭىز دە تانيسىزدار. ەرنار اسقار ۇلى قونايەۆ دەپ جۇمساق كرەسلولاردى نۇسقادى. مەن - ورىنباسارى بايبولوۆ نۇرلان ۇلان ۇلى بولام. قانە مىنا جەرگە جايعاسىپ وتىرىڭىزدار - دەپ ءىلتيفات ءبىلدىرىپ جاتىر. بۇل ءبىر جۇزىنەن يمانى تاسىپ تۇرعان دەپ ايتىلاتىن جىلى ءجۇزدى ءاپ- ادەمى جاس جىگىت ەكەن. (الدە قازاقتاردىڭ ءبارى وسىنداي ەكەن عوي - دەپ ويلاسىن دەگەن نيەتپەن ىرىكتەلگەن بە؟).
مەن ومبىعا كەلگەن ماقساتىم مەن شارۋامدى ايتىپ، ەندى وسىندا تۇراتىن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ كەيبىرەۋلەرىمەن جولىقسام دەگەن نيەتىم بارىن ايتتىم.
- مادەني ۇلتتىق ورتالىقتار ما، تاعى سونداي، نە قازاق قاۋىمداستىعى سياقتى قوعامدىق ۇيىمدار بولسا، تانىسسام، بىلىسسەم دەسەم سوكەتتىك بولماي ما؟ - دەدىم (وزىمشە مەيلىنشە ماملەگەر- ديپلومات بولعانسىپ) نۇرلان ءسال جىميىپ:
- جو، جوق، بەيمارال، ەركىن وتىرا بەرىڭىزدەر. قالاي، شارۋالارىڭىز ءبىتىپ جاتىر ما، بىزدەن قانداي كومەك كەرەك؟
- راحمەت. مۇراعاتتا ءبىراز جۇمىس ىستەدىك، ءبارى ويداعىداي - دەدىم. - وسىنداي كونسۋلدىق رەسەيدىڭ باسقا قالالارىندا دا بار ما؟
- ءا، ءيا. ەلىمىزبەن شەكتەسەتىن ءبىراز قالالاردا مىسالى، استراحاندا، ودان، جىراقتاعى سان- پەتەربۋرگتە، ت. ب. ومبى رەسەيگە قاقپا ىسپەتتى. كونسۋلدىق 2005 -جىلدان بەرى اشىلعان. ءوزىمنىڭ مۇندا كەلگەنىمە 3-4 جىل بوپ قالدى.
نۇرلان بىزدەرگە شاي الدىرىپ، - الىپ وتىرىڭىزدار - دەدى دە جاڭاعى ءبىز ايتقان مادەني ورتالىقتاردىڭ ادامدارىن، - ىزدەستىرە باستادى.
كورشى بولمەدەن كومەكشىلەرى بولىپ، ءوزى بولىپ كوپ جەرلەرگە تەلەفون سوعىپ جاتقانى ەستىلىپ تۇر. جوق، بولمادى، اعاسى. ەگەر ۋاقىتىڭىز بولسا بىرەر كۇن ايالداۋ كەرەك سياقتى.
ازاماتتار ءارقايسىسى ءوز ىسىمەن، بۇل ماڭدا جوق. بىزدە 5-6 سونداي مادەني ورتالىقتار بار. ولاردىڭ بەلسەندى جۇمىس ىستەيتىندەرى ۇشەۋ- دەدى. - ونىڭ ءبىرى ء«مولدىر» دەپ اتالادى. ونى ءجۇنىسوۆا التىناي حايرۋللوۆنا دەگەن قارىنداسىڭىز باسقارادى. وتە جىگەرلى، بەلسەندى ازامات. ناۋرىز تويى بولسىن، قۇربان ايت، نەمەسە تاعى سونداي مۇسىلماندىق، نەمەسە ۇلتتىق مەيرامدار بولسا ءبارىن سول كىسى باسقارىپ وتكىزەدى.
بيىل ابىلاي حاننىڭ باتىر سەرىگى بولعان ەر جانىبەكتىڭ 300 جىلدىعىن، ويراتتارعا قاسى سوعىستاعى جەڭىستىڭ 320 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ شارالارىن ويداعىداي ۇيىمداستىرىپ، قازاق جۇرتىنىڭ كوڭىلدەرىن ءبىر كوتەرىپ تاستاعان جاعداي بولدى. سوڭعى بىرەر جىلدىڭ وزىندە ابىلاي حان جانە ونىڭ باتىرلارى - بايان باتىر، قالماقتارمەن ەڭ العاشى سوعىسقان، ءسويتىپ ولاردى قازاق شەكاراسىنان اسىرا قۋعان بايبولات باتىرلارعا ارنالعان شارالار وتكىزىلدى.
مىنە، قازىر عانا ومبى وبلىسى بويىنشا اقساقالدار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى احمەتوۆ عالىمجان قىرىقبەسوۆيچ دەگەن اعايمەن حابارلاسىپ ەدىم، قالادان تىس جاقتا، الىستا دەم الىپ جاتىر ەكەن، كەلە المايتىندىعىن ايتتى. تاعى دا ءبىراز ازاماتتارمەن سويلەسىپ ەدىم، بىرەۋى ەرتەڭ، ەندى بىرەۋى ەرتەرەك نەگە ايتپادىڭدار دەپ جاتىر.
- جارايدى، وقاسى جوق، مەنىڭ ول كىسىلەرمەن سۇحباتتاسقىم كەلگەنى مۇنداعى قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ رۋحاني جاعىنا نازاردى كوبىرەك اۋدارسا بولار ەدى، نە باسپا ماتەريالدارى- گازەت- جۋرنالدار، نە قازاق تەلە ارنالارىن كورە المايدى ەكەنسىزدەر، دۇكەندەردە قازاقشا كىتاپتار مۇلدەم جوق قوي - دەپ ايتايىن دەپ ەدىم، ونىڭ ورايى كەلمەدى. (بۇل ماسەلە وزىمىزدە جەتىسىپ تۇرعانداي)
مۇندا، قالادا جاقسى كىتاپ دۇكەنى بار ەكەن. قانشا دەدى قۇدايىم- اۋ 250000-نان اسا كىتاپ قورى بار، كۇندە بولماسا دا ءجيى- ءجيى جاڭا كىتاپتارمەن تولىعىپ تۇرادى دەدى. سول كىتاپتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقستانعا جونەلتىلەتىن كورىنەدى. ونى ساتۋشىلار وزدەرى ايتىپ، سىزدەر كىتاپتى كوپ وقيدى ەكەنسىزدەر دەپ ماقتاپ تا قويدى.
مىنە، سونىڭ قارىمىن قايتارىپ، ازداپ بولسا دا قازاقشا كىتاپتار الدىرۋ كەرەك سياقتى.
- ءيا، ءجون ايتاسىز. مۇندا زيالى قاۋىم وكىلدەرى وزدەرى دە جينالعاندا قوزعايتىن اڭگىمەلەرى وسى. ومبى قازاقتارىنىڭ مادەني- اعارتۋشىلىق اسسوتسياتسياسى دەگەن ۇيىمىمىز بار، ونى تاستەنوۆ سەرىكباي ابەن ۇلى دەگەن ازامات باسقارادى. ول كىسىنىڭ دە ايتاتىنى وسى ماسەلە. - ءبىراق ماسەلە كۇردەلىرەك. كىتاپ از وقىلادى جانە قازاق كىتاپتارى تابىلعان جاعدايدا ونى جاستار جاعى وقي المايدى. قازاقشا ءارىپ تانىمايدى. ءتىل ۇيرەتەتىن جەكسەنبىلىك مەكتەپ تە بار، ناتيجە شامالى.
- مەكتەپ اشۋ ماسەلەسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءسوز بولماي ما؟
- ءسوز بولعاندا قانداي! ءبىزدىڭ اقساقالدارىمىز كۇيىپ- ءپىسىپ ايتاتىندارى سول. جەمە- جەمگە كەلگەندە، ال، اشا قويىڭدار، ءبىز قارجىلاندىرايىق دەگەندە ءبىر كلاسسقا تولمايتىن بالا تىزىمگە الىنادى، جينالمايدى. قۇلىق جوق، ءتىپتى ءوزىمىز ۇيالىپ قالامىز.
- سوندا؟..
- قاراپ وتىرمايمىز. بەلسەندى ۇلت جاندى ازاماتتاردىڭ قولداۋىمەن، باستاۋىمەن، قارجى بولۋىمەن ايىنا ءبىر رەت گازەت شىعارامىز. مىنە، مىناداي دەپ «Zamandas» دەپ اتالادى.
وسى گازەتتىڭ باستاماسىمەن «شوقان جولى» دەگەن قوعامدىق ۇيىم جۇمىس ىستەيدى.
ۇيىمنىڭ رەسمي اتاۋى «ۆوزروجدەنيە كازاحسكيح تراديتسيي «پۋت شوكانا» (شوقان جولى» زارەگيسريروۆانا 18 يانۆاريا 2012 گودا. گازەتتى ءوز باستاماسىمەن، ءوز قارجىسىنا ەرمەك سۇلتانوۆيچ جۇمابايەۆ دەگەن ازامات شىعاراتىن كورىنەدى. گازەت بەتىندە «ماڭگىلىك ەلدىڭ نامىسى» رۋبريكاسىمەن قازاق قاۋىمىنىڭ زيالى وكىلدەرى وزدەرىنىڭ جۇرەك جاردى سوزدەرىن ايتىپ، ماقالالار بەرىپ كەلەدى. ەرمەك باۋىرىمىز گازەتتىڭ سوڭعى سانىندا «شوقان جولى» ۇيىمىنىڭ ماقساتتارىمەن جوسپارلارى تۋرالى پىكىر ءبولىسىپتى. وندا مىندەت بارىنشا ىجداحاتتىلىقپەن جاتپاي، تۇرماي وسىنداعى قازاقتارعا انا ءتىلىن ۇيرەنۋىنە كومەك كورسەتۋ.
سونىمەن بىرگە ۇلتتىق داستۇرلەر، سالتتار، ادەت- عۇرىپتاردىڭ ۇمىتىلىپ كەتپەۋىن كوزدەيتىن شارالاردى ءجيى- ءجيى وتكىزۋ. بىزدەر بۇل جۇمىستا جالعىز ەمەسپىز. «ومبى قازاقتارى» دەگەن، «بىرلىك» دەگەن دە قوعامدىق ۇيىمدار بار. سولارمەن بىرلەسىپ ۇلتىمىزدىڭ جوعالىپ كەتپەۋىن كوزدەگەن جۇمىستار جۇرگىزەمىز.
- ۇلكەن ەلمەن دە بايلانىسىمىز بار. ءبىزدىڭ بىرلەستىككە قازاق ءتىلىن وقىتۋ جونىنەن پاۆلودارداعى س. تورايعىروۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ، ونان سوڭ كوكشەتاۋداعى «شوقانعا جول» قوعامدىق ۇيىمدارىنى كومەگى ەداۋىر. بۇل بىرلەستىكتى فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى راۋشان نۇرحانوۆنا كوشەنوۆا حانىم قامقورلىققا العان.
سونداي- اق كوكشەتاۋدا «شوقان» اتتى ماگيسترانتتار كلۋبى جۇمىس ىستەيدى. ءبىز ولارمەن بايلانىسىپ، ءتۇرلى ماتەريالدار، كەرەكتى ادەبيەتتەر الىپ تۇرامىز. بىزگە قازاق تىلىندە قويىلىمدارعا سۇرانىس وتە كوپ. وتكەن جولى «انامنىڭ اق كويلەگى» سپەكتاكلى قويىلىپ ەدى، زالدا ينە شانىشار ورىن قالمادى. بىزدەرگە سونداي قويىلىمدار ءجيى كەلسە قۇبا- قۇپ بولار ەدى - دەيدى ەرمەك باۋىرىمىز.
ەلشىنىڭ ورىنباسارى ومبى قازاقتارىنا جاقىندا قايرات نۇرتاس كەلىپ، كوڭىلىمىزدى ەل- سەل قىلىپ كەتتى، - دەپ اعىنان جارىلدى.
ءبىراز اڭگىمە- سۇحباتتان كەيىن كونسۋل قىزمەتكەرلەرىمەن جىلى شىرايدا، شىناي قازاقى پەيىلمەن قوشتاسىپ كەتتىك. كەتەرىمىزدە مىناۋ مەنىڭ جەكە شىعارمالارىم ەدى، ەگەر «ءمولدىر» مادەني ورتالىعىندا كىتاپحانا بولسا، سوعان قوسارسىزدار دەپ، «قازاق دالاسىنا يسلامنىڭ كەلۋى»، نەمەسە «ىسقاق باب» زەرتتەۋ ەڭبەگىمدى، تاعى دا 3-4 ولەڭدەر جيناعىمدى، س. قوجانوۆ جايىنداعى شاعىن كىتاپشالارىمدى سىيعا بەرىپ كەتتىم.
نۇرلان باۋىرىمىز - ءسوز جوق، تالاسا تارماسا وقيمىز، - دەپ راحمەتىن ايتىپ قابىل الدى. ءبىز قاتتى ويعا قالدىق. مۇنداعى قازاقتار قازاق رۋحى جونىنە ەش ءبىر مالىمەت، حابار الا المايدى ەكەن.
بالكىم مادەني ورتالىقتىڭ ادەبي، ونەر يەلەرىنىڭ تاڭداۋلى وكىلدەرىنەن مادەني دەسانت جىبەرۋ كەرەك شىعار، قازاق كىتاپتارىنا ءارۋاقىتتا دىلگىر دەپ كوپشىلىك زيالى قاۋىمنىڭ پىكىرىن جەتكىزىپ جاتقان كونسۋل قىزمەتكەرلەرىنە ءتانتى ريزاشىلىق بىلدىردىك. ولار ءبىزدىڭ جاناشىرلىق پەيلىمىزدى تۇسىنىستىكپەن جىلى قابىل الدى.
سىرتقا شىعىپ «ەلگە بارعان سوڭ، ءسوز جوق وسىنىڭ ءبارىن جەتكىزۋىم كەرەك، قازاق زيالىلارى ەل ىشىندە ءتىل ماسەلەسى تۋرالى جاناشىرلىق ماسەلەلەرىن تەك ەلدە ەمەس، سىرت ايماقتاردا دا ومبى، ورىنبور، استراحان، چەليابى قازاقتارى، قىتاي، مونعول، وزبەك جەرلەرىندەگى قانداستارىمىزدىڭ رۋحاني شولىركەگەن حالدەرىنە نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن العاشقى ورىنعا شىعارۋ كەرەكتىگىن ەسكە الۋىمىز قاجەت- اق دەمەكپىز.
كەيدە سول اۋماقتارعا مادەني- دەسانت جىبەرىپ تۇرۋدى ۇردىسكە اينالدىرۋ كەرەك سياقتى. ولار ءتىپتى ۇلكەن ەلدەن كەلگەن قازاقتاردىڭ تازا سويلەگەن سوزىنە دە ىڭكار ەكەنىن جاسىرماي، ىنتىعا تىڭدايدى ەكەن. جاسى ەگدەلەرى م. اۋەزوۆتى، س. مۇقانوۆتى، ءى. ەسەنبەرليندى ءبىرلى- جارىم بىلەدى.
ال، جاستار جاعى مۇلدەم حابارسىز. قازاقشا وقي المايتىن، تاريحتان حابارى جوق، رۋحسىز قازاق قازاقتىڭ ساناتىندا بولعانىمەن ساناسىندا جوق. ولار ءبىز ايتا بەرەتىن شالا قازاقتاردان دا تومەن. بالكىم ۆولونتەرلىك جولمەن، ءوز ەركىمەن سىرتتاعى قازاق اۋىلدارىنا بارىپ ساباق وتكىزەتىن ازاماتتار، اقىندار مەن جازۋشى- كومپوزيتورلارىڭ اراسىنان تابىلار. العاشقى جىلدارى، ءتىپتى ءقازىر دا سوناۋ امەريكادان، انگليادان قازاقستانعا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتەمىز دەپ ۆولونتەرلەر كەلمەپ پە ەدى؟!
وسى رەتتە «مەملەكەت، مادەنيەت مينيسترلىگى بولىپ، سول باۋىرلارىمىزعا تەاتر ترۋپپالارىن (اقشا ۇنەمدەيمىز دەپ ۇنەمى جانىعا بەرمەي)، جەكە ونەر قايراتكەرلەرىن، توپتاردى قازىنا ەسەبىنەن جىبەرىپ تۇرسا دا كەدەيلەنىپ قالماس ەدىك» دەگەن وي مازالاي بەرەدى.
ماقتانامىز كەلىپ، ماقتانامىز. جەمە-جەمگە كەلگەندە تايساقتاي بەرەمىز ءيا... ءبىراق، ءبارىبىر قانداي دا بولسىن شەشۋشى قادامدار جاساۋ كەرەك سياقتى...
«جۇلدىز» جۋرنالى