احمەتبەك كىرشىبايەۆ: ءبىزدىڭ بۋىن مايلىق تا، سۋلىق تا بولدى

استانا. قازاقپارات - احمەتبەك كىرشىبايەۆ - ادەبيەتتانۋشى- عالىم، پروفەسسور، قىتاي گۋمانيتارلىق (قوعامدىق) عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى. قىتايداعى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى ءۇشىن ايرىقشا ۇلەس قوسقان ءارى ونىڭ كوش باسىندا تۇرعان ساناۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى.

كوپ جىلدار بويى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە شاكىرت تاربيەلەۋمەن اينالىسقان عالىم- ۇستاز.

«قازاق ادەبيەتى تاريحىنان تاڭدامالى دەرەكتەر» (2 توم)، «قازاق ادەبيەتى تاريحىنان وچەركتەر» (كوپ تومدىق)، «قىتاي از ساندى ۇلتتارىنىڭ وسى زامانعى ادەبيەتى» (قىتاي تىلىندە) سىندى وتىزدان استام مونوگرافيالار، وقۋ قۇرالدارىن جازدى.

قىتاي قازاقتارى ىشىنەن قوعامدىق (گۋمانيتارلىق) عىلىمدار سالاسى بويىنشا تۇڭعىش پروفەسسور ءارى اسپيرانت جەتەكشىسى. جاقىندا الماتىعا كەلگەن عالىم- ۇستاز احمەتبەك اقساقالعا امانداسا بارىپ، از- كەم اڭگىمەلەسىپ قايتتىق.

- اعا، ءسىز تۋعان ولكە تارباعاتاي ءۋالياتى عوي. مەن بىلسەم، ءسىز اتاقتى شاۋەشەك گيمنازياسىنىڭ تۇلەگى ەمەسسىز بە؟ اڭگىمەنى وسى ءسىز تۋعان ولكەدەن، ءوزىڭىزدى ازامات رەتىندە قالىپتاستىرعان ورتادان باستاساق. سونىمەن، ءسىزدىڭ ادەبيەتشى- عالىم رەتىندە قالىپتاسۋىڭىزعا قىتايداعى قازاق رۋحانياتىنىڭ وشاعىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر شوعىرى توپتاسقان شاۋەشەكتىڭ اسەرى قالاي بولدى؟

 -  ءيا، ول كەزدەگى شاۋەشەك قازىرگىدەن باسقاشا ەدى عوي. ادامدارى دا باسقا بولاتىن. مەن وسى شاۋەشەكتىڭ ىرگەسىندەگى التىنەمىل دەيتىن ەلدىمەكەندە (1933 -جىلدىڭ قاراشاسىندا) دۇنيەگە كەلىپپىن. ءبىز جەتى اعايىندىمىز. ۇلكەنى مەنمىن.

اكە- شەشەمىز قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى بولدى. اتا- بابالارىمىزدىڭ كىندىك قانى تامعان اتاكۇلدىگىمىز شىعىس قازاقستاننىڭ اقسۋاتى. 1930 -جىلدارى رەپرەسسيا كەزىندە قىتاي اسىپ كەتكەن ءبىزدىڭ اۋلەت سودان وتىز جىلدان كەيىن 1962 -جىلعى سوڭعى كوشتە اتاجۇرتقا ورالعان بولاتىن.

اكە-شەشەم دە اقسۋات وڭىرىندە ماڭگىلىك مەكەنىندە جاتىر. باۋىر- تۋىستارىم دا سوندا. ال مەن 1962 -جىلى ۇرىمجىدە ءمۇعالىم بولىپ ءجۇردىم دە ەل-جۇرتپەن حابارلاسا الماي (ول كەزدەگى حات-حابار الىسۋدىڭ قيىندىعىن ەسىڭە سالايىن)، اكە- شەشەمنەن، باۋىر- تۋىستارىمنان ايىرىلىپ، سوندا قالىپ قويدىم.

بۇل -  مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ۇلكەن وكىنىشىم، ءارى تراگەديا ەدى. ولارمەن قاۋىشۋعا 1980 -جىلداردىڭ سوڭىندا عانا مۇمكىندىك بولدى. سەن ايتىپ وتىرعان شاۋەشەك گيمنازياسىندا 1947-51 -جىلدارى وقىدىم. راسىندا دا ول كەزدە شاۋەشەك گيمنازياسىنىڭ اتاعى اسپانداپ تۇرعان بولاتىن.

ءبىز بۇرىنعى سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ باعدارلاماسى بويىنشا وقىدىق. گيمنازيادا سول كەزدىڭ زيالى ازاماتتارى شاكەن ەلۋباي، وسپان سەرىكباي، حالەل شاكىروۆ، تاعى دا تاتارستاننان كەلگەن حيسانباۋدين، ساعيدوللالار، ۇمىتپاسام، عازەز ەسىمدى وزبەك مۇعالىم بولدى.

ءبىر ايتايىن دەگەنىم، ول كەزدە شاۋەشەكتە تاتار زيالىلارىنىڭ ىقپالى باسىم بولدى. ولار تاتاردىڭ حالىق جىرلارى مەن اندەرىن گارمونمەن ايتقاندا ەلدى تاڭداي قاقتىراتىن ەدى عوي!

گيمنازيانى بىتىرگەننەن كەيىن 1951-53 -جىلدارى شىڭجاڭ ساياسي بيۋروكادرلار مەكتەبىندە وقىدىم دا، ونى اياقتاعان سوڭ شاۋەشەككە كەلىپ ءوزىم وقىعان گيمنازياعا (شاۋەشەك گيمنازياسىنا) وقىتۋشى بولىپ ورنالاستىم. وندا 1956 -جىلدىڭ تامىزىنا دەيىن ىستەدىم. ءوزىڭ جاقسى تانيتىن قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ سوندا 1953-56 -جىلدارى مەنىڭ كلاسىمدا وقىدى. ال قاجىتاي ءىلياس ۇلى دا وسىندا وقىدى.

- كەيىن 1950 -جىلداردىڭ ورتاسىندا ۇرىمجىگە كەلدىڭىز. ول كەزدەگى ءۇرىمجىنىڭ، قىتايداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ جاعدايى قالاي ەدى؟

-  مەن 1956 -جىلدىڭ كۇزىندە شاۋەشەك گيمنازياسىندا جۇرگەن جەرىمنەن شىڭجاڭ ينستيتۋتىنا (قازىرگى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنە) وقىتۋشىلىققا تاڭدالىپ ۇرىمجىگە شاقىرتىلدىم. ءيا، ول كەزدە ۇرىمجىدە شىڭجاڭداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا ءوز ىقپالدارىن كورسەتكەن قازاقتىڭ العاشقى زيالىلارى بۇقارا تىشقانبايەۆ، نىعمەت مىڭجان، قۇرمانالى وسپان، تىلەۋجان ساقال، فاريدا ءشارىپوۆا، ابىلاي تۇگەلبايەۆ، احمەت ءجۇنىس، نۇرساپا امانجول، ومارعازى ايتان، ماقاتان ءشارىپحان، قاجىعۇمار شابدان، قاۋسىلقان قوزىباي، ءامىر جالباعاي، ءالىمجان قاتپاي، ءتالىپباي قابايەۆ، سۇلتان جانبولات سىندى تۇلعالار بولدى.

 مەن بۇل ەسىمدەردى جايدان-جاي ايتىپ وتىرعانىم جوق. ءبىزدىڭ بۋىن ادەبيەتپەن عانا اينالىسىپ قويعان جوق. كەشەگى الاش ارىستارى احاڭدار (احمەت بايتۇرسىنوۆ) سەكىلدى اعارتۋ ىسىمەن دە اينالىستى. ولار جوعارى وقۋ ورىندارىندا لەكسيا وقىدى، وقۋلىقتار جازدى، باسپاگەرلىكپەن اينالىستى، جۋرنالدار شىعاردى. وسى جىلدارى ۇرىمجىدە قازاق- قىرعىز ۇيىمى، «شىڭجاڭ يسكۋسستۆوسى» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسى، شىڭجاڭ ولكەلىك قازاق تەاترى جۇمىس ىستەپ تۇردى. بىلايشا ايتقاندا، ولار ۇلت رۋحانياتى ءۇشىن «مايلىق تا، سۋلىق تا» (سۇلتان جانبولات) بولا ءبىلدى. ارينە، بۇل سول كەزدەگى رۋحاني ءومىردىڭ سۇرانىسى بولاتىن.

 -  تامىرى ءبىر، تاعدىرى باسقا بولعانمەن جازمىشتىڭ جازۋىمەن شەتەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاق دياسپوراسىنىڭ ءبىرى -  قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى. ءسوز جوق، ولار ادەبيەتتىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى. ۇلتتىق ادەبي داستۇرىمىزگە بەرىك، وزدەرىنە ءتان ادەبي ستيلدەرى مەن قولتاڭبالارىن قالىپتاستىرعان شىعارماشىلىق ورتا. ونىڭ قازاق رۋحانياتىنا قوسقان ۇلەسى دە بار عوي.

 -  قىتايداعى قازاق ادەبيەتى ءبىراز تاعدىردى باستان كەشتى. قىتاي ازات بولعاننان (1949 ج. ) كەيىن 1950 -جىلداردىڭ العاشقى جارتىسىندا ماۋ تسەزودوننىڭ «بارلىق گۇل شەشەك اتسىن، جالپى جارىسا ءۇن قاتسىن» دەگەن ادەبيەت -  كوركەم ونەر باعىتى بويىنشا قىتايداعى كوپۇلتتى ادەبيەتتىڭ قاتارىندا قازاقتىڭ ادەبيەتى مەن ونەرى دە العاشقى ادىمدا دامۋعا مۇمكىندىك العان بولاتىن. قاينارى 1930 -جىلداردان باستالعان قىتايداعى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ باسىندا كودەك مارالباي، اسقار تاتاناي، اقىت ءۇلىمجى، تاڭجارىق جولدى ۇلى، شارعىن ءالعازى، دۋبەك شالعىنباي، نىعمەت مىڭجان سىندى تۇلعالار تۇردى.

 ال ونى 1950 -جىلداردىڭ العاشقى جارتىسىندا بۇقارا تىشقانبايەۆ، قۇرمانالى وسپان، قاۋسىلقان قوزىباي، ماقاتان ءشارىپحان، راحمەتوللا اپشە، قاجىعۇمار شابدان، ءمادي ابدراحماندار ادەبيەتكە بەلسەنە ارالاستى. سول تۇستا پوەزيادا، پروزادا، دراماتۋرگيادا جاڭا سەرپىنمەن دامۋعا بەت العانىن ايتۋ پارىز.

 1957-58 -جىلدارداعى وڭشىلدىققا، ياعني تۇزەتىمپازدىققا قارسى قوزعالىستا جانە ودان كەيىنگى ون جىلعا سوزىلعان «مادەنيەت توڭكەرىسىندە» (1966-76 ج. ج. ) قىتايداعى ۇلت ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وكىلدەرى جاپپاي سوتتالدى، اتىلدى، جازا لاگەرلەرىنە توعىتىلدى. قىتاي ەكونوميكاسى مەن رۋحانياتى سۇمدىق دارەجەدە كۇيرەدى.

كەيىن عانا 1970 -جىلداردىڭ سوڭىن الا زامان وڭالعان سوڭ دىڭساۋپيننىڭ ساياسي ساحناعا شىعۋىمەن قىتايدىڭ ساياسي جاعدايى، ەكونوميكاسى، رۋحانياتى جاڭا باعىتقا قاراي بەت بۇردى. سول قاتاردا قازاق رۋحانياتى دا (ادەبيەتى دە) دامۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرىنە يە بولدى. العاشقى كەزدەرى 1980 -جىلداردىڭ ىشىندە جازا لاگەرلەرىنەن (تارىم سەكىلدى) ورالعان جازۋشىلار «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» قىتاي قوعامىنا اكەلگەن زاردابىن ادامنىڭ رۋحىن كۇيرەتىپ، جانىن جارالاعانىن جازدى. بۇل كەزەڭ ادەبيەتى -  «جاراقات ادەبيەتى» دەپ اتالدى.

 ال 1990 -جىلدارى ادەبيەتكە دەگەن جاڭاشا كوزقاراستار قالىپتاستى. جازۋشىلار ەندى جاڭاشا جازۋعا قۇلشىندى. اعا بۋىننىڭ ءىزىن باسىپ جاستار ادەبيەتكە كەلە باستادى. بۇل ءداۋىر قىتاي قازاق ادەبيەتىندەگى وزگەشە ءبىر كەزەڭ بولعانىن ءبولىپ ايتار ەدىم. قازاقستاننىڭ، شەت ەلدىڭ، قىتايدىڭ ادەبيەتى ءوزى ىقپالىن جاساماي قويۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل كەزدە شىڭجاڭنىڭ قازاق ادەبيەتىندە سۋرەتكەرلىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ماعاز رازدان، جۇماباي ءبىلال، ورازقان احمەت، اكبار ءماجيت (قىتاي ءتىلدى)، سۇلتان جانبولات (قىتايداعى عىلىمي فانتاستيكانىڭ نەگىزىن قالاعان) ، ومارعازى ايتان، كۇنگەي مۇقاجان، قاۋسىلقان قوزىباي سىقىلدى جازۋشىلاردى ءبولىپ ايتۋ كەرەك قوي دەپ ويلايمىن. ال نىعمەت مىڭجاندى قىتايداعى قازاق رومانىن تۇڭعىش جازعان جازۋشى ەكەنىن ەرەكشە اتاپ كورسەتۋ كەرەك.

 -  اعا، ءسىز نىعمەت مىڭجاندى قىتايداعى قازاقتار اراسىندا تۇڭعىش رومان جازعان تالانت يەسى دەپ قالدىڭىز. ونداعى قايسىبىر زەرتتەۋشىلەر «ارمان اسۋىندانى» (جاقىپ مىرزاقاننىڭ) قىتايداعى قازاقتىڭ تۇڭعىش رومانى دەپ ءجۇر عوي.

- جوق، ولاي ەمەس. ودان بۇرىن 1940 -جىلداردىڭ ورتاسىندا نىعمەت مىڭجاننىڭ «تۇرمىس ءتىلشىسى» دەپ اتالاتىن شاعىن رومانى جازىلعان بولاتىن. بۇل شىعارما 1948 -جىلى «ساۋلە» باسپاسىنان باسىلعان.

وسىدان كەيىن نىقاڭ 1959 -جىلى «قارلىعاش» دەپ اتالاتىن ولەڭ- رومانىن جازدى. بۇل شىعارما كەيىنىرەك زامان وڭالعاننان كەيىن جارىق كوردى (1979 ج. ). سەن ايتىپ وتىرعان جاقىپ مىرزاقاننىڭ «ارمان اسۋىندا» رومانى سول 70 -جىلداردىڭ سوڭىندا «جونداعى جورىقتار» (جۇماباي ءبىلال)، «وزگەرگەن ءوڭىر» (ورازقان احمەت)، «ۇستاز» (ورازبەك ءابدىل) روماندارىمەن قاتار جارىق كوردى.

-  قىتايداعى شىڭجاڭ گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ ۇلتتار ادەبيەت ينستيتۋتى «قازاق ادەبيەت تاريحىنىڭ» ءتورت تومدىعىن شىعاردى. ءسىز ادەبيەتشى- عالىم رەتىندە وسى جۇمىستىڭ باسى- قاسىندا بولدىڭىز عوي.

 -  «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەپ اتالاتىن بۇل ەڭبەك مەملەكەتتىك عىلىمي تاپسىرمامەن جازىلعان بولاتىن. مۇنى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا ارنالعان تولىق اكادەميالىق ەڭبەك دەپ ايتۋعا بولادى. مەن وسى كىتاپتىڭ تاياۋ زامان ءبولىمىن (2-تومىن) جازدىم.

 -  ءسىز 1970 -جىلداردىڭ سوڭىندا شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنەن قازاق فيلولوگياسى ماماندىعىنىڭ اشىلۋىنا (قىتايدا ءبىرىنشى رەت) تىكەلەي مۇرىندىق بولعان قازاقسىز. ەندى بۇل ۇلت رۋحانياتى ءۇشىن ۇلكەن ەرلىككە بارا- بار ەڭبەك. قازاق فيلولوگياسى ماماندىعىن (ونىڭ بەس جىلدىق تولىق كۋرسىن، ءبىر جىلدىق دايىندىق بولىمىندە وقيدى) اشۋ، ارى قاراي ونىڭ اسپيرانتۋراسىن اشۋعا دەيىنگى پروتسەسس وڭاي بولماعانى بەلگىلى.

 -  ارينە، شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنەن قازاق فيلولوگياسى ماماندىعىنىڭ اشىلۋى وڭاي بولماعانى دا شىن. بۇل ءوزى قىتايداعى قازاق وقۋ- اعارتۋ تاريحىنداعى ۇلكەن مادەني وقيعا بولعانى انىق. 1978 -جىلدىڭ باسىندا سول تۇستاعى ش. ۇ. ا. ر- دىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ءجانابىل سماعۇلدىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن سۇلتان جانبولات، تولەۋحان ىبىراي جانە مەن شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنەن قازاق فيلولوگياسى ماماندىعىنىڭ اشىلۋىنىڭ دايىندىق جۇمىستارىنا (شىڭجاڭنىڭ جەر- جەرىنەن تالاپكەرلەردى سۇرىپتاۋ، وقىتۋشىلار كۋرسىن جاساقتاۋ، وقۋ قۇرالدارىن دايىنداۋ سىقىلدى) كىرىسىپ كەتتىك. سونىمەن، 1979 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە قازاق فيلولوگياسىنىڭ ءبىرىنشى توپتاعى ماماندارى وقۋعا ءتۇستى. 1988 -جىلى جۇڭگو قازىرگى زامان ادەبيەتى بويىنشا قازاق فيلولوگياسى ماماندىعىنا تۇڭعىش ماگيستر، اسپيرانتتار قابىلداندى.

 -  وقۋ قۇرالدارى ماسەلەسىن قالاي شەشتىڭىزدەر؟

 -  نەگىزى، قازاق فيلولوگياسىنا قاتىستى وقۋ قۇرالدارىن ءوزىمىز جازدىق، قۇراستىردىق. مەن «قازاق ادەبيەتى تاريحىنان تاڭدامالى ۇلگىلەر» ( 2 تومدىق)، «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ وچەركتەرى» سەكىلدى وقۋ قۇرالدارىن جازدىم، تاعى باسقا كىتاپتاردى اۋدارىپ، قۇراستىردىق. سونىمەن بىرگە، زاكي احمەتوۆتىڭ «ولەڭ ءسوزىنىڭ تەورياسىن» جانە زەينوللا قابدولوۆ سەكىلدى قازاقستان عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالاندىق.

- اتاقتى اكادەميك زەينوللا قابدولوۆپەن ارا قاتىناسىڭىزدىڭ ەتەنەلىگى كاز گ ۋ مەن شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اراسىنداعى ىنتىماقتاستىققا، شىعارماشىلىق قاتىناسقا جول سالىپتى كەزىندە.

 -  ءيا، ول راس. ءبىز قابدولوۆ ەكەۋمىز كەيىندەۋ، 1980 -جىلداردىڭ سوڭىندا تانىستىق. سودان باستالعان ۇلى قابدولوۆپەن ارامىزداعى ارىپتەستىك، جولداستىق قاتىناس كەيىن كەلە شىعارماشىلىق جانە قازاق- قىتاي اراسىنداعى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىققا ۇلاستى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى، 1991 -جىلى بەيجىڭدەگى ورتالىق ۇلتتار باسپاسىنان زەينوللا قابدولوۆتىڭ ەكى تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارى شىققان بولاتىن. بۇل كىتاپ كەيىن بەيجىڭدەگى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتى جانە شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقيتىن ستۋدەنتتەرگە، اسپيرانتتارعا وقۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانىلدى.

 1993 -جىلى قابدولوۆپەن سول كەزدەگى كاز گ ۋ-دىڭ رەكتورى كوپجاسار نارىبايەۆ شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنە عىلىمي ساپارمەن بارعان بولاتىن. سول جولى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى مەن كاز گ ۋ- دىڭ اراسىندا ءوزارا عىلىمي- پراكتيكالىق تاجىريبە الماستىرۋ جانە ءبىر- بىرىنە وقۋشى جىبەرىپ وقىتۋ تۋرالى كەلىسىمدەر بولدى. الايدا وكىنىشتىسى، بۇل يگى باستاما كەيىن ءوز جالعاسىن تاپپاي قالدى.

سۇحباتتاسقان سەرىكجان توقتاسىن ۇلى.

«قازاق ادەبيەتى»