عابيت مۇسرەپوۆ. ايجان قويشىنىڭ تۇندەرى - اڭگىمە
كۇن جىلىنسا-اق مالشىنىڭ ارقاسى كەڭەيە باستايدى. جىل بويى ەلدەن- جۇرتتان شەت جۇرەتىن مالشىلار ورتالىقتاعى ويىن- كۇلكى تۇگىل، كوبىنەسە ۇيرەنشىكتى كولەمدە اقىل ايتىپ، ۇيرەنشىكتى كولەمدە ۇرسىپ جىبەرەتىن جينالىستاردى دا ساعىنادى.
ونىڭ ۇستىنە ورتالىقتا ۇيلەرى بار، بالا- شاعا، كارى- كۇرتاڭدارى دا بار ەمەس پە؟ كۇن ءبىر جەتى بويى قايتا جىلىنىپ، كۇزگى قار ەرىپ كەتىپ ەدى، تۇنگى كۇزەتشى ەكى كۇنگە سۇرانىپ ۇيىنە كەتتى. جولداسى تاناش تىماۋراتىپ قالعان ءۇش جاسار قىزى اياگوزدى تۇسكە تارماسا سوۆحوز ورتالىعىنا الىپ كەتتى.
وندا اياگوزدىڭ اجەسى مەن اتاسى تۇرادى. سونىمەن جالعىز قالعان ايجان قازىر ات ۇستىندە ءبىر وتار قويدىڭ ەتىن قوراعا قاراي بەتتەتىپ كەلە جاتىر ەدى. استىنداعى جيرەن اتتىڭ جاعىنا جىعىلعان جالى كەنەت ءۇرپيىپ الاي-تۇلەي كوتەرىلدى دە، سول جاعىنا قاراي قۇلاي بەردى. جيرەن اتتىڭ كەكىلىنە قوي توندەي لاپىلداپ كەتتى.
جالقاۋ جايىلىپ جاتقان التى ءجۇز قوي قاسقىر تيگەندەي ءبىر ۋىس بولىپ جينالىپ اڭ-تاڭ قالعانداي قاراسىپ تۇر. جايىلعان وتاردى قابىرعالاي جورتىپ دالانىڭ ءۇش ءيتى قىڭسىلاپ كەلىپ اتتىڭ ىق جاعىنا تۇرا قالىپ، ۇرەيلەنە ۇرە باستادى.
ۇندەرىندە قاۋىپ- قاتەر سەزىنگەندىك بار. بۇلار - اسىل تۇقىمدى يتتەر ەمەس، ءبىراق اتا-تەگىنەن بەرى مالشىنىڭ ماڭايىندا ءوسىپ- وربىگەندىكتەن دالا تابيعاتىنا تانىس جايدان- جاي ورشەلەنىپ ۇرە بەرمەيتىن يتتەر.
قاۋىپ- قاتەردىڭ نە ەكەنىن، قاي جاعىنان كەلە جاتقانىن ايجان اڭعارىپ بولعانشا دالانىڭ «جىندى بورانى» جەر بەتىنىڭ ۇيقى-تۇيقىسىن شىعارىپ سوعىپ جۇرە بەردى. دالانىڭ قارا داۋىلى مەن اتاقتى «جىندى بورانى» بىرگە كەلگەن ەكەن، ىعى-جەلىن اڭداتپاي اينالا بوراتىپ كەتتى. ۋھلەپ، ۇلىپ سوعادى. قوينى- قونشىڭنان كىرىپ الىپ، ەڭ جىلى دەگەن جەرلەرىندى مۇزداتا سوعادى.
ايجاننىڭ استىنداعى اتى قالاي قاراپ ىقتارىن بىلە الماي، باسىن ەكى تىزەسىنىڭ اراسىنا تىققىسى كەلگەندەي، تۇقىرىپ، شىرق اينالا باستادى. ايجان تەزىرەك قورا ماڭايىنا جەتۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندى. ناعىز مەڭىرەۋ حايۋاننىڭ ءبىرى - وسى اق قويلار. بىرىنە- ءبىرى تىعىلىپ، باستارىن كوتەرمەي تومەن قاراپ السا بولعانى، قانشا ايداساڭ دا ءجۇرىسى ونبەيدى. - ەلۋ ميلليونعا جەتۋگە ۋادە بەرگەن ءبىز ەمەس. ەلۋ ميلليونعا جەتۋ ءبىزدىڭ قولدا ەمەس، باقتاشى كەلىنشەك، سەنىڭ قولىڭدا! - دەگىلەرى كەلەتىندەي، ايداعانىندى ەلەمەيدى.
جىلى قوراعا تەزىرەك جەتەيىك دەگەنىڭدى ۇقپايدى. وتاردى العا سالىپ ايداۋدان ەش نارسە ونەر ەمەس. اينالا سوققان داۋىلدى بوران قالاي قاراي بوراسا، قويلار سولاي قاراي بۇرىلا سالادى. قۇم مەن قاردى قوسا قوپارىپ سابالاعان داۋىل قارسى الدىنان سوقسا، وتار كەيىن قاراي بۇرسەڭدەيدى.
داۋىل ارتىنان سوققاندا دا، وتاردىڭ ىلگەرى باسقانى ونەتىن ەمەس. ايجان اتىنان ءتۇسىپ، جەتەلەپ الدى دا، وتاردىڭ الدىنا ءتۇستى. شورەلەپ كوك الا سەركەنى شاقىردى. يتتەرىنە ىسقىردى. الدارىنداعى ات پەن سەركەنى كورگەن سوڭ قويلار دا جەر كەنەدەي جىبىرلاپ قوزعالا باستادى. كۇتپەگەندە كولدەنەڭنەن سوققان داۋىلدى بوراننان اۋەلى ابىرجىپ قالعان يتگەر دە ەندى ەسىن جيناپ، وتاردى العا قاراي ىعىستىرا ءۇرىپ ايداپ كەلەدى. ايجان ارەڭ دەگەندە وتارىن قوراسىنا قاماپ، ۇيىنە كىردى. بۇل كەزدە داۋىلدى بوران قۇتىرىنا ءتۇسىپ، جارىق دۇنيەنى قاراڭعى تۇنگە اينالدىرىپ جىبەرىپ ەدى.
جاس ايەل، كۇندىزگى قويشى ايجان، ەكى جىلدان بەرى قىسقا قاراي شەگى- شەتىنە كەز جەتپەس قۇم مۇحيتىنىڭ ورتاسىندا تۇرادى. ەكى بولمەلى تاس ءۇي. اۋىز بولمەدە سەكسەۋىل جاعاتىن قازاندىق- پەش. ەكى بولمەنى دە جىلىتاتىن سول عانا. ۇيگە جاپسىرا سالىنعان وتىن سارايى. ىشكى- سىرتقى دۇنيە حابارلارىن، كوركەم ءسوز، كوركەم ونەر جاڭالىقتارىن جەتكىزىپ تۇراتىن ترانزيستور.
بۇل ءۇيدىڭ باعا جەتپەس قىمباتى دا، اينىماس دوس- سەرىكتەرى دە سول. ايجاننىن جولداسى اعا شوپان تاناش تا ۇيگە كىرە بەرە ترانزيستوردىجىبەرەدى. سودان كەيىن شەشىنەدى، سودان كەيىن ءۇي قاسىنا ورالادى. ايجان قازىر دە سونى ىستەدى. ايجان ۇيىنە كىرسە، مانا تەرەزەدەن كۇن ءتۇسىپ تۇرعاندا جىپ- جىلى ءۇيى مۇزداپ كەتكەن ەكەن. تەرەزەدەن دە، ەسىكتەن دە، ءۇيدىڭ بۇرىش- بۇرىشىنان دا سۋىق سوعىپ تۇر. جازعى ىستىققا قاڭسىعان ساڭىلاۋلارى ەندى ءبىلىنىپتى. ءبىر قۇشاق جارىلعان سەكسەۋىل اكەلىپ پەشكە وت جاقتى. پەشتىڭ شويىن دوڭگەلەكتەرىنىڭ ۇستىنە شاينەك قويدى.
الدەقانداي جەڭىل مەتالدان جاسالعان قازانشىق قويدى. شاينەگى مەن قازانىنا سۋ قۇيعاندا، باكتا ءبىر شەلەكتەي عانا سۋ قالعانىن كوردى. وعان وكىنگەن جوق - اپپاق قار ءۇيىلىپ جاتىر عوي. «تاناش قايتىپ كەلە جاتىپ مىنا جىندى بورانعا ۇرىنباسا جارار ەدى»، - دەپ ويلادى.
تاناش سوۆحوز ورتالىعىنا كەتىپ بارا جاتكان فەرما باستىعى جانىسبەكتىڭ ماشيناسىنا ءمىنىپ كەتكەن. «بالوندارىم قىرىق جاماۋ، مەن بۇگىن قايتا الار ما ەكەنمىن»، - دەپ ارەڭ كونىپ ەدى. قايتپاسا جاقسى بولار ەدى...
ءۇي ءىشى قاپ- قاراڭعى بولعانىمەن ۋاقىت ءالى ەرتە، كەشكى بەسكە جەتە قويماعان ەكەن. ايجان جىلى كيىنىپ الىپ، قايتا دالاعا شىكتى. قاڭقايىپ تۇرعان تۇيە قوراسى عانا ارەڭ- ارەڭ ەلەستەيدى. قاسىنداعى ات قوراسى كورىنبەيدى. ودان ءارى جەتپىس مەتر جەردەگى قوي قوراسى الدەقايدا ۇشىپ كەتكەندەي، وراي- وراي سوققان جىڭدى بورانعا جۇتىلىپ كەتىپتى.
اۋەلى ات قوراعا كىرىپ، ەكى اتتىڭ ءۇستى- باسىن جاۋىپ كەتكەن قارىن سىپىرىپ، جابۋلارىن جاۋىپ، جاس سەكسەۋىلدەن ارەڭ قيىستىرىپ جاساعان وتتىققا بايلادى. «ءبىر- اق تۇنگە جەتەتىن ءشوپ سالىنعان ەكەن- اۋ»، - دەپ ويلادى. تاناش - اقجارقىن، قاباعىن شىتپايتىن، قالجىڭى تاۋسىلمايتىن جىگىت. ءبىر- اق اۋىز ولەڭنىڭ ءبىر- اق جولىن بىلەدى. «جۇيرىك ات، سۇلۋ قاتىن ەر قايراعى...» جۇيرىك ات دەگەنى - ءوزى ءمىنىپ جۇرەتىن سۇلۋشا كەلگەن تورى توبەل ات. اتى ءتىپتى جۇيرىك ەمەس. سۇلۋ قاتىن دەگەنى، ارينە، ايجان. ايجان - ءتىپتى سۇلۋ ەمەس، الاسا مۇرىننىڭ ۇش جاعى از عانا كوتەرىڭكى بىتكەن دوڭگەلەك ءجۇزدى، تورعىل ءتۇستى ادام. اۋاسى جەتىپ جاتقان، ىستىق- سۋىق جەلى ودان دا كوپ دالادا وسىنداي الاسا مۇرىننىڭ ءوزى جاقسى...
جالعىز سۇلۋلىعى قاز- قاتار مەرۋەرتتەي ءتىزىلىپ تەگىس بىتكەن تىستەرىندە عانا. تاناش سول جۇيرىگىنە ءبىر- اق تۇنگە جەتەتىن ءشوپ سالىپ، سول سۇلۋىن ەكى ات، ءبىر تۇيە، التى ءجۇز قويمەن جالعىز قالدىرىپ كەتتى. جاز بويى بارلىق جۇمىسى كيىز ءۇيدى ءبىر سايدان ەكىنشى سايعا كوشىرىپ بەرىپ، اۋىز سۋ تاسۋ بولعان سەمىز سارى اتاننىڭ ەكى وركەشى توبەسىنە از-اق تيمەي ءتۇر ەكەن. ايجان ونى سابانعا قومداپ قويۋدى ماقۇل كوردى.
سارى اتان وسى كۇيىندە ون كۇن تىرپ ەتپەي جاتا الادى. قوي قورانىڭ كاقپاسىن الگىڭدە عانا مىقتاپ بەكىتكەن. ەندى يتتەرىن تاماقتاندىرىپ، ءوز جايىن ويلاۋ عانا قالدى. ايجان مالىن جايلاپ، قاقپالارىن جاۋىپ بولعان سوڭ، دارەتحانانىڭ تارس- تۇرس سوعىلىپ تۇرعان ەسىگىن دە دۇرىستاپ جاۋىپ تاستاعىسى كەلىپ سوعان بۇرىلىپ ەدى. جازعى ىستىقگا كەۋىپ- قاڭسىپ قالعان دارەتحاناعا "سۋىق اتاڭنىڭ" ءوزى كىرىپ ورنىعىپ وتىرىپ العان ەكەن. قار كەتكەنشە قوزعالار ەمەس. ايجان بۇرىلىپ ۇيىنە قاراي جۇرە بەردى.
پەشتە گۇرىلدەپ سەكسەۋىل جانىپ جاتقانىمەن، ءۇي ءالى سۋىق ەدى جازعى ىستىقتاردا كەۋىپ ارالارى اشىلىپ كەتكەن تاقتاي ەدەننىڭ استىنان، تەرەزە جاقتاۋلارىنىڭ ساڭىلاۋلارىنان سوققان سۋىق جەل الگى ازىردەگىدەن دە ىزعارلى سەزىلەدى. كىرپىش پەش كەڭىردەگىن كوككە سوزىپ، بار داۋسىمەن گۇرىلدەپ تۇرسا دا، ارقاسى ەندى- ەندى جىلىنىپ كەلەدى. مىناۋ ءۇيدى ادام تۇراتىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مىنا اكەلگەن ءبىر قۇشاق سەكسەۋىلى تۇككە تۇرار ەمەس. ايجان تاعى ەكى قۇشاق سەكسەۋىل اكەلدى.
«ءبىر تۇنگە ءۇش قۇشاق وتىن كەتسە، كەيبىر شارۋاشىلىقتاردىڭ جىل جارىمعا دەپ ازىرلەگەن مال ازىقتارى جارتى قىسقا ارەڭ جەتەتىنى سياقتى، تاناشتىڭ ءبىر قىسقا دەپ ازىرلەگەن وتىنى قانشاعا جەتەر ەكەن»، - دەپ ويلادى. ول مۇنى كۇيەۋىن سىنايىن دەپ، نە بولماسا وتىن جەتپەي قالار- اۋ دەپ قاۋىپتەنىپ ويلاعان جوق. قانداي جايدا بولسا دا تاناشىن ەسكە الا جۇرەتىن ادەتى بويىنشا ويلادى. جارىپ، ۇساقتاپ، ساندىقشالاپ جيىپ قويعان سەكسەۋىل سارايدا تولىپ تۇر. وتىندى ەنگىزىپ الدى. تاناشتى ەسكە ءتۇسىردى. ەندى كوڭىلى ورنىعىپ جايلاپ وتىرىپ تاماعىن جەدى، شايىن ءىشتى. پەش اينالاسى جىلىنىپ، ايجان سىرت كيىمىن تاستادى. ترانزيستوردىن قۇلاعىن وبلىس حابارلارىنا توستى. وبلىس دۇرلىگۋدە ەكەن. سويلەپ وتىرعان وبلىستىك اۋىل شارۋاشىلشىعى جۇمىستارىن باسقاراتىن داۋكەنبايەۆتىڭ ماڭدايىنان تەرى سورعالاپ وتىرعانداي سەزىلەدى. داۋسى قارلىققان. كۇن بويى اۋلاندار مەن سوۆحوزدارعا تەلەفون ارقىلى كوپ ايقايلاعان بولۋ كەرەك. راديوعا كەشكە قاراي كوشكەن بولار. ءوزى قارلىكقان داۋىستى "جىندى بوران" ءۇزىپ- ءۇزىپ جىبەرەدى. قانشا قاداعالاپ تىڭداسا دا، ايجاننىڭ تۇسىنگەنى ءتورت- اق اۋىز ءسوز بولدى: "ستەكلون ءۇش كۇن سوعادى...
ايجان ەرىكسىز ەزۋ تارتتى. دارداي قىزمەتكەردىڭ تسيكلون دەگەن ءسوزدى دۇرىس ايتا الماعانىنا نامىستانىپ تا كەتتى. - ءجا!.. ەندى ءوزىمىزدىڭ قويلارىمىزعا ورالايىق! - دەدى ايجان، الدە قاي كىتاپتان ۇستاپ كالعان ءبىر سويلەم ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ، - تسيكلون ءۇش كۇنگە سوزىلسا، ەڭ بەرىسى بەس كۇننىڭ جايىن ويلاۋ كەرەك. تاناش ەندى كەلە المايدى. ورتالىقپەن ەكى ارادا بەس- التى ساي بار. بۇگىن اق قارعا تولىپ قالدى. تراكتور تۇگىل، بۋلدوزەر وتە المايدى. حوش دەلىك.. . قويلار بەس تاۋلىك اشتان- اش قورادا قامالىپ قالماس پا ەكەن؟ اتتار شە؟ سارى اتاننان باسقا مالمەن بەرەسىن دە، جولداس وزىق قويشى.. . سوندا ءۇش ءيتىڭ مەن ءوزىڭ عانا قالاسىڭ دا.. . ايجان اۋەلى وزىنە- ءوزى دەم بەرە، كەلە جاتقان ءقاۋىپتى جەڭىل كورەگىندەي سويلەپ وتىرسا دا، ۇزاماي اۋىر ويلارعا كەتتى. سىرمالى كۋرتكاسى مەن شالبارىن، قاپتال قارا توندى، قارا پيمانى، سۋ وتپەيتىن پلاشتى، ونداترا قۇلاقشىنىن ەسىنە الدى. ء"بارىن دە وتىن سارايىنان ۇيگە اكەلىپ قويۋ كەرەك. بەس كۇنگە جەتەتىن وتىندى دا اۋىز ۇيگە ءۇيىپ العان دۇرىس بولار. حوش.. . بەس كۇندىك ازىق- تۇلىك دەگەنى تاعى بار ەكەن- اۋ.. .". وسىنشا اۋىرتپالىقتى جالعىز ءوزى ارقالايتىنىنا ايجان قاپالانعان جوق. ىستەۋگە كەرەكتى ىستەرىن ءبىتىرىپ جاتىپ قالدى. بۇگىن دۇرىستاپ ءبىر ۇيقتاپ العىسى كەلدى. سۋىق توسەگىنە جاتىپ، قوس قابات كورپە جامىلىپ، كوزىن جۇمدى. تۇنگى بەس كەزىندە وياندى. ءۇي مۇزداپ كەتىپتى. "جىندى بوران" ۇيگە كىرىپ العانداي. جاز بويى كەۋىپ- قاڭسىعان ءۇي دالادان سوققان داۋىلعا ءۇن قوسا ۇلىپ تۇر. ايجان تەزبە- تەز جىلى كيىنىپ الىپ، پەشتىڭ شويىن سۋىرماسىن اشىپ، وت جاعىپ جىبەردى. كەشكە ۇيگە كىرگىزىپ العان سىرتقى كيىمدەرىن تاعى ءبىر تۇگەندەپ شىقتى. ترانزيستوردى بۇراپ ەدى، دۇنيە تۇگەل ۇيقىدا ەكەن، ەشبىر ءۇن قاتقان جوق. دالانىڭ جايى سىرتقا شىقپاي- اق تانىلىپ تۇر. تاڭ اتىپ، كۇن شىعار كەزىندە ايجان سىلا عانا تاماقتانىپ الىپ دالاعا شىعىپ ەدى، ەسىلىپ- كوسىلىپ، جوتالانىپ جاتقان كۇرتىكتى كوردى. جوتالانىپ-جوندانىپ العان كۇرتىك قار نىعايىپ العان. ايجاننىڭ سالماعىن ەلەگەن جوق. قولىندا كۇرەگى، ايجان قوي قوراسىنىڭ الدىن كۇرەي باستادى. ونداعى ويى - شاماسى كەلسە، ءىلدا- الدا جول سالىپ قويلارىن ءشوپ ماياسىنا جەتكىزۋ ەدى. مەترگە جاقىن ءتۇسىپ قالعان قار ول ىرقىنا كونەر ەمەس. مايا ءجۇز مەترگە جاقىن جەردە. ول ەكى اراعا قوي جۇرە الارلىك جول سالۋ ءۇشىن ونداعان ەركەك كەرەك بولاتىن شىعار. ايجان ەندى قايتەرىن بىلە الماي، ون مەتردەي جەردىڭ قارىن ەداۋىر ارشىپ تاستادى دا، كۇرەگىن قارعا شانىشا سالدى. جالعىز ەكەن، ايەل ەكەن، جاردەمسىز ەكەن. ەركەك بىردەمە ويلاپ تابار ەدى- اۋ" - دەپ جىلاپ جىبەردى. تۇندە: قويلاردى قايتسەم دە ماياعا جەتكىزەرمىن- اۋ"، - دەپ تىنىش ۇيقتاپ قالىپ ەدى. ونىسى ەڭ ءبىر ورىندالماس وي بولىپ شىقتى. ايجان ات قوراسىنا كەلگەندە، جاڭادان ەشبىر وي كەلگەن جوق. اتتارى دا جەم سۇراپ وقىرانىپ تۇر. وتتىقتا ءبىر تال ءشوپ. يتتەرى دە الدەنە سۇراپ قىڭسىلاپ ات قوراعا بىرگە كىرىپتى. راس- اۋ، بارلىق مالدىڭ قورادا قىرىلعانىنا قاراپ قالا بارام با؟ اتا- بابامىزدان بەرى مال باققان ەلدىڭ وسىندايدا تاپقان ءبىر امالى بار شىعار- اۋ...".
"بار ەكەن، ايجان قاراعىم، بار ەكەن... ويىڭا جاقسى تۇسكەن ەكەن. قازاق حالقى قازاق اتانۋدان ءالداقاشان بۇرىن مال باققان ەل. ءتورت تۇلىك مالىنا - قامبار اتا، زەڭگى بابا، ويسىل قارا، شوپان اتا دەپ ات قويعالى قاشان؟! بابالارىمىزدىڭ بابالارىنان دا ارعى زامانداردا! مال جايىنداعى اڭىز- اڭگىمەلەرى دە كوپ. اۋىر قىسقا كەزدەسىپ وتىرعانى بيىل عانا ەمەس. تابانداپ جاتقان كوك تايعاقتىڭ ۇستىنەن جىلكى مالىن بىرنەشە رەت ايداپ وتسەڭ، كوك مۇز بىت- شىت بولىپ، قوي دەگەن مالعا تەبىن اشىلماۋشى ما ەدى. جىلقى بار جەردە قوي ولە مە ەكەن؟ ".
ايجاننىڭ وسى سياقتى ويلارى قانداي شارالارعا اپارىپ سوعارىن بىلە قويۋ قيىن ەدى. الدەنەگە بەل بايلاعانى عانا تانىلادى. بورانمەن بورانشا، داۋىلمەن داۋىلشا الىسۋعا بەل بايلاماسا قايتسىن! تەگى، سوعان كەتسە كەرەك. ات قوراسىنا كىرىپ، ءبىر اتقا جايداق ءمىنىپ الىپ، ءبىر اتتى جەتەلەپ ءشوپ ماياسىنا قاراي شابا جونەلدى. ەكى اتتىڭ سەگىز تۇياعى سەگىز تەمىر كۇرەكتەي قوپارىپ، كەسەك- كەسەك قاردى جان- جاعىنا لاقتىرىپ كەتىپ بارادى. مايانىڭ ىققا بەيىم تۇمسىعىنا دەيىن كوسىلتىپ باردى دا، قايتا ورالىپ قوي قوراسىنىڭ قاقپاسىنا دەيىن شاۋىپ كەلدى. وسىلاي ماياعا دەيىن جەتى رەت شاۋىپ بارىپ ورالعاندا، مايا مەن قوي قوراسىنىڭ اراسىنا جوسىلىپ جاتقان جول ءتۇسىپ قالدى.
تاعى دا بايىرعى ادەتىنشە ءوزى وتاردىڭ الدىندا، ابالاعان يتتەرى وتاردىڭ سوڭىندا، جالعىز ايەل جانتالاسىپ ءجۇرىپ قويلارىن ماياعا جەتكىزىپ الدى. وتاردى ماياعا جەتكىزىپ العانىمەن، قيىندىق اياقتالعان جوق، قايتا جالعىز ايەل ءۇشىن مولايا ءتۇستى. مايا مەن ماياعا كەلىپ تىرەلە توقتاعان كۇرتىك قاردىڭ اراسى اشىلماسا، قويدىڭ اۋزى شوپكە تيەر ەمەس. ءاربىر كولدەنەڭ بوگەسىننىڭ ىق جاعىنا ايداما قار سول بوگەسىنگە تىرەلمەي توقتالاتىن ادەتى بار. بۇل جولى دا ءبىر جارىم مەتر قار مايانى تۇگەل قاۋسىرىپ الماعان ەكەن. ءبىراق داۋىلدى بوران كەيدە وراي سوعىپ، كەيدە بوراي سوعىپ ءجۇرىپ، مايانىڭ ىق جاعىن دا ءبىرتالاي جاۋىپ كەتىپتى. ايجان قولىنا تەمىر كۇرەك الىپ، قاردى ءتورت بۇرىشتاي ويىپ الىپ لاقتىرا باستادى. ەندىگى جولدى قويلارىنا كۇرەكپەن اشۋعا تۋرا كەلدى. ايجان مايا مەن قاردىڭ اراسىن ەداۋىر ارشىپ العان كەزدە، تۇسكە تارماسىپ قالىپ ەدى. سوڭىنان شۇبىرعان قويلارى دا ارشىلعان شوپكە ۇيمەلەسىپ قادالىپ جاتىر. "التى ءجۇز كوي سىيارلىكتاي ەتىپ قاردى ۇڭگي الدى ما ەكەن، جوق پا؟ ءا، ول قايدان بولا قويسىن.. . قارىن اشقاندى، شارشاعاندى ۇمىتا تۇرۋ كەرەك بولار.
بۇل كۇڭدەر مەنىڭ قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن الىساتىن كۇندەرىم بولعالى تۇر، بىلەم. قويعا مەن ەلگە سىيماي كەلگەنىم جوق. ەل مەنەن قۇتىلا الماي قويعا جىبەرگەن جوق. بورانى بار، جۇتى بار، سونداي تۋعاندا الىسۋعا شىدار، ىقتاماس دەپ سەنىپ جىبەردى. بايقال كۇن ايىندا كۇندە بوران، كۇندە سۋىق. مەندەي جاستار سول جاعدايدا ما دۇنيەنى تالقانداپ جاتقان جوق پا؟ قۇداي دەمەكشى، ءبىز قۇداي بار ما، جوق پا دەگەن تالاستان كوپ كەيىن، قۇدايدىڭ جوقتىعى دالەلدەنىپ بولعاننان كەيىن تۋدىق. مەنىڭ ويىما كەلگەن - اجەمنەن قالعان ءسوز. مەنىڭشە، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن الىسام دەگەن ماعىناسىز ءسوز. جوقپەن الىسامىن دەۋ تۇك ىستەمەيمىن دەگەنمەن بىردەي. مەن امالىم نە، داۋىلمەن، جىندى بورانمەن الىسىپ ءجۇرمىن. وسىلارمەن الىسامىن، جەڭىلمەيمىن. جەڭەمىن دەپ الىسۋىم كەرەك...".
كۇن كەشكىردى بىلەم، قاراڭعشىق تىم قويۋلانىپ كەتتى. ايجان اتتارىن قويىپ كەتكەن ىقتاسىنعا كەلدى دە، تاڭ قالدى: قويلارى مايا مەن كۇرتىكتىڭ اراسىنداعى كوريدورعا تۇگەل كىرىپ العان ەكەن. سۋىق بوران ەندى سولتۇستىققا شىعىپ الىپتى، كۇشەيمەسە، السىرەگەن جوق. ءبىر اتقا ءمىنىپ، ءبىر اتىن جەتەلەپ ۇيىنە قاراي شاۋىپ جونەلدى. جاياۋ كەتسەڭ اداساتىنداي ەكەنسىڭ. اتتارى قوراسىنىڭ الدىنا كەلىپ ءبىر- اق توقتادى. ءۇيى ازىناپ تۇر. دالادان ءۇيى سۋىق سەزىلەدى. شام جاعىپ ەدى، قالىڭ قىراۋ باسقان تەرەزەلەرى تۇكسيە قارادى. تابالدىرىق استىنان سىرتقى قار ۇيگە كىرە باستاپتى. ايجان تاڭدانعان جوق، بىلتىر دا ءبىر رەت وسىلاي بولعان. پەشتى جاعىپ جىبەردى دە، شاينەك پەن قازاندى دوڭگەلەكتەرىنە قويدى. تەز پىسەتىن قۋىرداق بار، شاي بار، كارتوپ ءازىر ۇسىمەپتى. قاربىز- قاۋىندار تاستاي بولىپ قاتىپ قالعان. پەش گۋىلدەپ كەتكەن سوڭ، ىدىس- اياق شكافىنان ءبىر اشى قۇرت الىپ اۋزىنا سالىپ سورا باستادى. قىس بويى كورەتىن اق تۇقىمى - سسى اشى قۇرت بولاتىن. تاناش قوي، جىلى ۇيدە جانى راقاتتا جاتىر دەپ ويلادى. وكپەلەپ ويلاعان جوق، كۇن بويى تاناشتى ەسىنە الماعان ەكەن، ساعىنىپ ويلادى. كۇندەلىكتى ومىرلەرىندە جولداسىمەن ىلعي قالجىنداسىپ جۇرەتىن ەدى، الدە سونى ساعىندى ما ەكەن. جاقسى كورەتىن قىزىن دا تاناشتان كەيىن ەسىنە الدى. ءىشى ەلجىرەپ، جۇرەگى لۇپىلدەپ كەتتى دە ايجان ءوزىن- ءوزى توقتاتىپ: - مەنى ويلاماي- اق جاتا بەرىڭدەر دەمالىپ. تەك ەسىمە ءتۇسىپ مازامدى الماندارشى! ۋاقىتىم جوق. ەكى- ءۇش كۇنگە نەعىپ شىدامايسىندار! - دەپ ۇرسىپ الدى دا كۇلىپ جىبەردى. «ەسىك الدىنا فونار ءىلىپ قويعان تەرىس بولماس» دەگەن وي كەلىپ، تەمىر تورلى ءفوناردى الىپ ەسىكتىڭ ماندايشاسىنا ىلە بەرىپ ەدى، قاتتى جەل قولىنان جۇلىپ اكەتە جازدادى. تەك ءىلىپ كور، ماڭداڭشاڭا ءبىر سوققاندا بىت- شىتىن شىعارايىن دەپ تۇر. ايجان ءفونارىن تۇيە قوراسىنا قاراي الىپ كەتتى. ءبايعۇس سارى اڭ جالعىز جاتىر عوي، سەرىك بولسىن دەدى. جارىقكا قاسقىر جولامايتىنىن دا ەسىنە الدى. ايجان تۇيە قوراعا جاقىنداي بەرگەندە فونار جارىعىنا التى كوز كەلىپ شاعىلىستى. كوگالجىم جارقىرايدى، ايجان قاسقىر ەكەن دەپ شوشىنش كەيىن شەگىندى. قاسقىردان باسقا نە دەيسىڭ، مىڭداي سۇراپىلدا قاڭعىپ جۇرگەن! سارى اتاندى جەپ كويادى- اۋ ەندى. التى كوز جارقىراسا، قاسقىر ۇشەۋ بولعانى دا. ايجان وتىن سارايىنا كىرىپ، تاناشتىڭ سويىلدارىنىڭ وڭتايلى بىرەۋىن الىپ، تۇيە قوراعا قايتا جاقىندادى. "كەت!" - دەدى ەركەك داۋسىنا سالىپ. قاسقىرلار قوزعالعان جوق. يتتەرىن شاقىردى. نە ىلگەرى، نە كەيىن شەگىنە الماي، تۇرىپ قالدى.
شاپقىلاسىپ، شابالانىپ يتتەرى جەتكەنشە، ايجان قاسقىرلارىنىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ تە قالىپ ەدى. ۇشەۋدىڭ بىرەۋى ءمۇلايىم ماڭىراپ جىبەرگەن. - ويبوي، سورلىلار- اي! - دەدى ايجان، سورلىلار دەگەنى اقبوكەن ەكەنىن تانىپ، - نەمەنە، سارىارقا قۋىپ جىبەردى مە سەندەردى؟ - ول ەكى ارادا جەتىپ قالعان يتتەرى دە اقبوكەندەرگە جابىلا كەتكەن جوق، قايتا ايجاننىڭ وزىنە ارسالانداپ، بۇل بەيشارالارعا تيمە دەپ جالىناتىنداي ەدى. ەشكى دەي مە ەكەن، قوي دەي مە ەكەن؟ ءۇش اقبەكەن ءدىر قالتىراپ توڭىپ تۇر. تەرىلەرى سۇيەگىنە جابىسىپ قالعان ارىق تا، ىشتەرى بەلدەمەلەرىنە جابىسىپ قالعان اش. ەكەۋى ءمۇيىزدى، بىرەۋىندە ءمۇيىز جوق. ايجان شامىن ىقتاسىنعا قويا سالىپ، ءۇش اقبوكەندى ءۇش رەت كوتەرىپ اپارىپ، جاتقان سارى اتاننىڭ ىقجاعىنا قويا بەردى. سارى اتان بۇلارىڭ كىم دەگەن جوق، ۇزاق ەرتەگىدەي كۇيىسىن دە بۇزعان جوق. سارى اتاننىڭ وتتىعىندا ءبىر قۇشاقتاي ءشوپ قالعان ەكەن. ايجان ءشوپتى اكەلىپ اتاننىڭ ىق جاعىنا شاشىپ سالدى دا: - ال وسىعان ريزا بولىڭدار، مەيماندارىم.. . باسقا بەرەرىم جوق. ەكى التىن ءمۇيىز ءبىر سىلاڭ قىزدىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ، قايدان شىققاندارىڭدى بىلمەي دە قالعان شىعارسىندار... سارى اتان دەگەن الىپتىڭ ىعىنا جەتىپ توقتادىڭدار. ىعىنا جاتىپ دەمالىندار. وتتاڭدار، ءشوپتى كوپ جەپ قويىپ ىشتەرىڭ اۋىرىپ جۇرمەسىن... ايجان ۇيىنە كەلىپ يتتەرىنە كەسەك- كەسەك ەت، كەمىرەتىن سۇيەك بەردى. تالاسىپ قالماسىن دەپ، اۋىز ۇيگە كىرگىزىپ بەردى. ۇلكەن كارا الا يت ەكى كىشىرەگىنە ەزۋىن ىرجيتىپ ەدى، وعان ۇرسىپ تاستادى: - اعا بولعان ءيت ىنىلەرىنە زورلىق قىلا ما ەكەن؟ ۇياتىڭ قايدا؟ - دەپ ۇرىستى. قارا الا ونى قالاي تۇسىنگەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ەزۋىن ىرجيتۋدى توقتاتا قويدى.
يتتەرىنە كەشەدەن قالعان سورپانى قانجىلىم عانا جىلىتىپ بەرىپ: - تالاسپاي ىشىڭدەر. سەندەردىڭ شايلارىڭ وسى عوي. ادام بويىن جادىراتاتىن بارلىق تاماقتىڭ ىشىندە ەڭ ءقادىرلىسى - وسى شاي. ال، ەندى قويلارىڭا بارىندار.. . ايجان ىسقىرىپ قالدى. يتتەرى ۇيدەن اتىلا جونەلدى. ادام بالاسى كۇنىنە ءبىرتالاي ءسوز سويلەمەسە دۇلەيلەنىپ كەتەر. قانشا سويلەۋ كەرەك، عالىمدار ونى ءازىر انىقتاعان جوق. الايدا، ىشەتىن تاماق، ويىن- كۇلكى، دەمالۋ سياقتى سويلەۋ دە ناعىز مۇقتاجدىڭ ءبىرى. ايجاننىڭ وزىمەن- ءوزى سويلەسىپ كەيدە قالجىڭ ايتىپ جۇرگەنىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا بولۋ كەرەك. تاناشتى ازىراق قىجىرتىپ الدى، اقبوكەندەرگە ۇرىستى، يتتەرىنە ۇرىستى، قالجىنداستى، ەندى وزىنە ۇرسارى عانا قالعانداي: - ءاي، سەن كوپ وتتاپ كەتتىڭ عوي، قويسايشى. قويىڭا قاسقىر شاۋىپ جۇرسە، ۇرىسقاننىڭ اكەسىن سوندا ەستىرسىڭ! تاماعىندى تەز ءىشىپ- جە دە جونەل! - دەدى. قاتقان ەتتى بالتامەن شاپقىلاپ، كارتوپتى قابىعىمەن سالعان قۋىرداعى پىسكەن سياقتى. تاباعا سالىپ پەشتىڭ ۇستىنە قويعان ناننىن سىرتى كۇيىپ بارا جاتىر، ءىشى عوي ءالى مۇزداي. - ال جەي بەر شەتىنەن... بەفستروگان دەگەنى وسى بولادى. شايىندى ءىش. قوينىڭدى تولتىرا اشى قۇرت سالىپ ال دا جونەل! ايجان پەشتىڭ شويىن سۋىرماسىن جاپتى دا، ۇيدەگى شامدى ازىراق بۇقتىرىپ، سوڭدىرمەي كەتتى. اقبوكەندەرىن تاعى ءبىر قارادى. اياقتارى دىرىلدەپ، شىمشىپ- تەرىپ وتتاپ ءجۇر. ەرتەڭ ءشوپتى مولىراق اكەلىپ تاستاۋ كەرەك ەكەن. ەندى ولە قويماس.. . ايجان ءبىر اتقا ءمىنىپ، ءبىر اتىن جەتەلەپ ماياعا قاراي شابا جونەلدى. ايجاندى يتتەرى ارسالانداپ، ەركەلەپ قارسى الدى. قارنىمىز تويدى، تونىمىز جىلى، مالىمىز امان دەگىلەرى كەلگەندەي. ايجان يتتەرىن ەرتىپ، مايانىڭ ىق جاعىن ءبىر شولىپ قايتتى. جەل اۋىسىپ، ماياعا تىرەلە توقتاعان قاردى ماياعا جاپسىرا ءبىر سيپاپ كەتەر مە ەدى دەپ ويلادى. سوندا كۇن بويى جاساعان كوريدوردىڭ توبەسى جابىلىپ قالارەدى- اۋ.. . قايتىپ كەلىپ كوريدورمەن دە ءبىراز ءجۇردى. قويلارى ماياعا جابىسىپ استىن كەۋلەپ بارادى ەكەن. ۇيلىعىپ- ۇيلىعىپ جاتقاندارى دا بار. - تاپسىردىم شوپان اتالارىڭا! ايجان ۇلكەن قارا توندى قاۋسىرا جامىلىپ، اتتارىنا جاقىنداپ كەلىپ، ارقاسىن ماياعا سۇيەپ وتىرا كەتتى. يتتەرى دە وسى اراعا كەلىپ، تۇمسىقتارىن شابىنا تىعىپ ورنالاسا باستادى. ايجان ەندى عانا بايقادى - سولتۇستىققا شىعىپ الىپ، ءبىر سارىندى ىرعاقپەن سوققان جىندى بوراننان مايانىڭ ءتۇبى دىرىلدەيدى ەكەن. شىركىن- اي، ءبىر ساعات ۇيقتاپ الار ما ەدى دەپ ويلادى. قيمىل شىنىقتىرادى، ۇيقى تىنىقتىرادى دەيتىن بە ەدى؟ دۇرىس كوي، دۇرىس! ءبىراق بۇگىن مەن مۇنىڭ باس جاعىن عانا قابىلدايمىن. اياق جاعىن قابىلدامايمىن. ءبىر جازۋشىنىڭ "ۇيقى - ءولىمنىڭ ەسىنەۋى عوي! - دەگەنى دە ەسىندە ءجۇر ەكەن. ءقازىر ايجانعا وسى سوزدەر ناعىز ءدوسىنىڭ ءسوزى كورىندى. ەسىنەي باستاساڭ ۇيقىڭ كەلگەنى، ۇيقتاساڭ ولگەنىڭ ەمەس پە؟ وعان جىندى بوران كۇلمەسە، وكىنەر مە؟ جانازاندى ءوزى شىعارىپ، ءوزى كومىپ تاعى ءبىر ۇيقتاپ قالعاندى ىزدەپ جونەي بەرمەي مە؟ .. تاعى ءبىر جازۋشى "قازاق- ۇيقىسى قانعان ەل!" - دەپتى. اشىنعاندىقتان ادال ويىن دۇرىس ايتا الماپتى. مەن جازۋشى بولسام: "قازاق- ۇيقىسى اشىلعان ەل!" دەر ەدىم. سوندا دا ۇيقتاپ كەتپەيىنشى.
سويىلمەن تەمىر كۇرەكتى ۇرىپ قالىپ ەدى، كۇرەكتىڭ قاڭق ەتكەنى ونشا الۋەتتى بولعان جوق. قاپ!.. سۋ تۇراتىن باكتى وسى اراعا قويىپ، ۇيقى كەلە باستاعاندا سويىلمەن ءبىر پەرىپ قالسام عوي، تاڭ اتقانشا ۇيقىم كەلمەيتىن بولار ەدى. ەرتەڭ سولاي ەتەيىنشى. ءاربىر ەرتەڭگە قالدىرعان ءىستىڭ وكىندىرەرى بار. ايجان ويىن اياقتاپ بولعانشا قاسقىر ۇلىدى. يتتەر اتىپ تۇرىپ شابالانا باستادى. ە- ە، قاسقىر قۇداڭ تورلاپ ءجۇر ەكەن عوي. يتتەردىڭ جابايى تۇقىم ەكەنىن تانىعانداي، ەكىنشى جاعىنان تاعى ءبىر قاسقىردىڭ جاقىنىراقتان ۇلىعانى ەستىلدى. يە، ءقازىر قاسقىردىڭ بىلىعىپ جۇرگەن كەزى. ارلاندارى سىدىك باسى، قانشىقتارى قاي ەرلەۋىنە بەيىم جۇرەدى دە، تۇپتەپ كەلگەندە، قاي جەڭگەنىمەن كەتەدى. دۇنيەدەگى بارلىق ارلانداردى وپ- وڭاي قۇتىرتىپ، جەلىكتىرىپ، ەرلەندىرىپ جىبەرەدى. وسى كەزدە ارلاننىڭ تايسالارى دا جوق، باس سالماسى دا جوق. كۇرەكتىڭ قاڭعىرلاعانىنان قاسقىرلار ءبىراز تىنىپ قالدى. ەركەك پە ەكەن، ايەل مە ەكەن؟ ەركەك بولسا ەندىگى ايعاي سالار ەدى، مىلتىق اتار ەدى. يتتەرى شامالى بولار - ءبىر- اق اسام. ەكەۋى كىشكەنتاي، بىرەۋى عانا ەستيار. الايدا باقىلاي تۇرايىق. جەر باۋىرلاپ جىلجىپ جاقىنداي بەرەيىك... تاڭ الدىندا قاسقىرلار دا تىم جاقىنداپ كەلىپ قالدى بىلەم، ۇلكەن قارا الا يت ابالاپ كۇرتىكتىڭ ۇستىنە قارعىپ شىقتى. ايجان دا تەمىر كۇرەكتى قاتتى ۇرعىلاي باستادى. اتىلعان مىلتىك داۋسىنا جەتكىزەم دەپ ۇراتىن سياقتى. قارا الانىڭ ارتىنان ەكى جاستاۋ يتتەر دە ۇمتىلىپ ەدى، بىرەۋى قارا الاعا ارقالانىپ تىم العا شىعىپ كەتتى بىلەم، قاسقىرلار قاعىپ اكەتتى. كاڭق ەتتى دە ءۇنى ءوشتى. قالعان ەكى يت ول بالاڭدىقتى ىستەگەن جوق. كۇرتىكتەن تۇسكەن دە جوق، ءارى قاراي جۇگىرە دە جونەلگەن جوق. «ءۇش اقبوكەن ولجا، ءبىر ءيت - شىعىن»، - دەدى ايجان ىشىنەن.
بۇگىنگى ءتۇن وسىمەن تىندى. ەرتەڭگى تۇنگە ايجان مىقتاپ ازىرلەندى. قارا توندى ءبىر ايىر، ءبىر كۇرەككە جاۋىپ، باسىنا بورىك كيگىزدى. قولىنا سويىل ۇستاتتى. بوس تۇرعان باكتى اكەلىپ كۇرتىككە ورناتىپ، سويىلمەن پەرىپ جىبەرگەندە، زەڭبىرەك اتىلعانداي گۇرس ەتە تۇسەتىن بولدى. بۇل ءتۇنى قاسقىرلار جاقىنداي المادى. تاڭ اتا بوران باسىلىپ، كۇن اشىلىپ كەتتى. بوران باسىلىپ، كۇن اشىلعانىمەن سۋىق- اق. ايجان موتورىڭ گۋىلىن كۇن شىقپاي تۇرىپ- اق ەستىدى. ءوزىمىزدىڭ ىرجاق جانىستىڭ تىرقىلداعى عوي دەپ تاني كەتتى. ايجان قالجىڭداعانىمەن قانداي ءبىر"ا، ءپىرىم؟" كەزىندە الدىمەن جەتەتىن - وسى ۆەرتولەت.
حالىقتىڭ راديو قۇلاعىنا شالىنا بەرمەيتىن تاعى ءبىر انالىعىن جىلى كۇيىندە اكەلىپ قۋانتاتىن دا سول. بۇل جولى، ارينە، تاناش پەن تۇنگى كۇزەتشىنى دە اكەلە جاتىر. اقىل جوق دەپ ءتوزىم دە كەلە جاتپاسا جارار ەدى. توڭىپ قالادى- اۋ.. . ۆەرتولەت ايجاندى كورىپ، ماياعا جاقىنداپ كەلىپ تومەندەدى. الدىمەن تاناش ءتۇستى. بوركىن قولىنا الىپ بۇلعاپ كەلەدى. نە ايتىپ كەلە جاتقانى ەستىلمەيدى. "جۇيرىك ات، سۇلۋ قاتىن ەر قايراعى.. ." دەپ كەلە جاتپاسا قايتسىن. ودان سوڭ فەرما باستىعى مەن تۇنگى كۇزەتشى شىقتى. تاناش جاقىنداي بەرىپ: - جارىعىم- اۋ، امانسىڭ با، ايتەۋىر؟ - دەدى. فەرما باستىعى: - مالىڭ امان با؟ - دەدى. ايجان بىرەۋىنە دە جاۋاپ بەرگەن جوق. جىلاعىسى كەلىپ تۇرىپ كۇلىپ جىبەردى.
ايجاننىڭ بەت- اۋزى ۇسىگەن - قارا الا، تورى الا ەدى. ونى ءالى ءوزى دە كورگەن جوق- تى. تىرىسىپ- قۇرىسىپ، اشىعان كەزدە سارى ماي جاعاتىن دا جۇرە بەرەتىن. ايناعا قاراعىسى كەلمەيتىن. ونى تاناش تا كورگەن جوق. تاس ءتۇيىن، بۋىنىپ- ءتۇيىنىپ قارعا شانىشقان كۇرەگىنىڭ سابىنا تايانىپ تۇرعان ايەلىن قۇشاقتاي الىپ، ولاي دا بۇلاي شايقاپ تۇرىپ: - ازىرلەن. قازىر قالاعا قايتاسىڭ. اياگوز شاقىرىپ جاتىر. ويىنشىق سارى ءيتىمدى الا كەلسىن دەپ تاپسىردى، - دەدى. سۋىق كۇن جىلىنىپ جۇرە بەردى.. .