قاجىمۇقاندى جىققان جاس پەرى كىم؟
كۇرەسكە الىپ شىققاندا تاماشاعا جينالعان حالىققا «پەتەربۋرگ حالقىنىڭ سۇيكىمدى بالۋانى» دەپ تانىستىردى. ءوزىنىڭ لاقاپ اتى - «مۋحانۋرا». وتكەن قىس پەتەربۋرگ، ماسكەۋدە «شيشينادزە» دەگەن سيرىكتىڭ بالۋانى بولىپ، كۇرەسىپ جۇرگەن.
ءبىزدىڭ قازاقتا ورامال-شارشى الىپ بالۋاندار بولسا دا، بۇل كۇنگە شەيىن دۇنيە ارالاپ، اتاعىن شىعارىپ، قازاقتىڭ ۇرانىن كوتەرىپ جۇرگەن بالۋان جوق ەدى. مۇقان بالۋان بۇل تۋرادا بىرىنشىلىكتى الدى. بەس-التى جىل مۇنان بۇرىن مۇقان دا ەل اراسىندا اتاقتى بالۋان بولىپ جۇرگەن جىگىت ەدى، تالاپتى تاۋەكەلشىل بولعاندىقتان، باسقا جۇرتتىڭ تالاپكەرى ىستەگەن ىسكە كىرىستى. قازاق بالاسى ءھام ىستە وسىنداي تالاپتى بولسا، ەشكىمنەن كەيىن قالماس ەدى.
1913-جىل، 8- اۆگۋست، 25№:
15- ءنومىر «قازاققا» اتى-ءجونى جازىلعان پالۋان مۇقان مۇڭايتپاس ۇلى «جۇلدىز» گازەتىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بىلتىر قازان شاھارىندا نيكيتىن سيركىندە (تاماشا) كۇرەسىپ، 17 كىسىنى جىققان ەكەن. بيىل تاعى سول مىرزا پاناي باقشاسىندا كۇرەسىپ، 10 كۇن ىشىندە 13 كىسىنى جىعىپ، ناعىز پالۋاندىققا قالعان. 28- شىلدە «الەمنىڭ بالۋانى» لاقابىن العان لوريح دەگەن پالۋانمەن كۇرەسپەكشى. مۇقان بالۋان 10 كۇن ىشىندە 700 سوم اقشا تاپقان. «تالاپتى ەرگە نۇر جاۋار».
كۇش اتاسىن تانىماس
munaitpasov قازاقتىڭ ابىرويىن جەر جاھانعا كوتەرگەن قاجىمۇقان بالۋان سەمەي قالاسىندا ەل قۇرمەتىنە بولەنىپ جۇرگەندە ءبىر وتىرىستا مىنانداي سۇراق قويىلىپتى:
- وسى ءبىزدىڭ قازاقتا ءدال وزىڭىزدەي كۇشتى بار ما؟ بولدى ما، كەزىكتى مە؟
سوندا قاجەكەڭ:
- بار عوي، مەنەن دە كۇشتىلەر بولعان. بالۋان شولاق اعامىزدى بارلىعىڭ بىلەسىڭدەر. ءدال وسى قالادا دا ءبىر مىقتىعا جولىققانىم بار، - دەپ اڭگىمەسىن باستاپتى. - وسىنداعى ءبىر ازامات جالعىز ءوزىمدى قوناققا شاقىردى. اتىپ تۇرىپ، ەرە جونەلدىم. پاۋەسكەگە وتىرىپ، ەرتىسكە كەلدىك. ءبىر قايىقشى قايىعىمەن توسىپ تۇر ەكەن. قايىققا وتىردىق. سودان وزەن ورتاسىنداعى تۇيەمويناق ارالىنا الىپ كەلدى. ارالدا ءبىر جىگىت تايقازانعا ەت اسىپ جاتىر ەكەن.
داستارقان جايىپ، تاماقتى ءتۇسىرىپ بولعان سوڭ، مەنى اكەلگەن جىگىت قايىقشى ەكەۋى كەتىپ قالدى. ارالدا الگى جىگىت ەكەۋمىز عانا. تاماق ءىشىپ بولدىق. سوندا عانا الگى باۋىردىڭ شاقىرعان سەبەبىن تۇسىندىرگەنى.
- اعا، ارمانىم ەلدىڭ داڭقىن كوتەرگەن ءسىزدى ءبىر كورۋ، قوناق ەتىپ، قۇرمەت كورسەتۋ ەدى. اللا بۇل تىلەگىمدى قابىل ەتتى. ەندى سىزدەن ءبىر ءوتىنىشىم، مەنى ءبىر سىناپ كورىڭىزشى. ويتكەنى ءوز كۇشىمدى سىنايتىن ادامدى جولىقتىرا الماي ءجۇرمىن، - دەگەنى.
- قالاي، كۇرەسىپ پە؟ - دەپ سۇرادىم.
- ءيا.
ارالدا ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم جوق بولسا دا، اعاشتاردىڭ اراسىنداعى تاسالاۋ جەردەگى الاڭقايعا ەرتىپ بارىپ:
- جول سىزدىكى، جاسىڭىز ۇلكەن، - دەپ اياعىن الشاقتاۋ قويىپ تۇرا قالدى.
الگىنى ولاي-بۇلاي يتەرەم، تارتام. تارتىپ تۇرىپ، يتەرىپ قالام. يتەرىپ تۇرىپ، تارتىپ قالام. تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن ەمەن سەكىلدى، بىلق ەتپەيدى. تۇرعان ورنىنان قوزعالتا الماي--اق قويدىم، قاقيعان موينى دا يىلمەيدى.
- ال ەندى ءوزىڭ كور، - دەپ كەزەكتى بەردىم. سول-اق ەكەن، ول ءبىر قولىمەن يىعىمنان قاپسىرا ۇستادى دا، شىر اينالدىرىپ، دەدەكتەتە جونەلدى. ءبىر ۋاقىتتا ەكىنشى قولىمەن قوسا ۇستادى دا، جەردەن كوتەرە اينالدىردى. دۇنيە جۇزىنىڭ قانشاما مىقتىلارىمەن كۇرەسسەم دە، ەش ۋاقىتتا مۇنداي كۇيگە تۇسپەگەن ەدىم. الگى جىگىتتىڭ قولىندا ورامالداي جەلپىلدەپ، اينالا ۇشىپ ءجۇرمىن. ءبىر ۋاقىتتا تىك كوتەرىپ الدى دا، جەرگە ەكى اياعىممەن دىك ەتكىزىپ قويا قويدى. سوسىن باسىن ءيىپ، تىزەسىن بۇگىپ، ەڭكەيە تاعزىم ەتىپ:
- كەشىرىڭىز، اعا، جاۋىرىنىڭىز جەرگە تيمەسىن! - دەدى.
كۇشى اسىپ تۇر، تاعى اعا دەپ سىيلاپ، جىقپاي تۇر. باسىن ءيىپ تۇر. ەشكىمدى ماڭايىنا جولاتپاعانى دا مەنىڭ ابىروي-داڭقىما سىزات تۇسپەسىن دەگەن ساقتىعى ەكەن.
مەن قازاق بولىپ تۋعانىما، ۇلكەندى سىيلاعان ادەت-عۇرپىما، ونى بىلەتىن ىنىلەر بارىنا قۋانىپ، جۇرەگىم ەلجىرەپ، يىلگەن باسىن كوتەرىپ، قۇشاقتاپ الدىم. كوزىمنەن جاس تا شىعىپ كەتتى. وسىنداي ءىنىنى كوتەرىپ، باعىن اشسام، ارمانسىز بولاتىندايمىن.
- ءجۇر، باۋىرىم، مەنىمەن بىرگە. دۇنيە جۇزىندە ساعان تەڭ كەلەر ەشكىم جوق. ءوزىم ارالاتام، ۇنەمى جانىڭدا بولام. دۇنيە جۇزىنىڭ بالۋاندارىن ەندى سەن جىعاسىڭ. ءجۇر، مەنىمەن بىرگە! - دەدىم.
سوزىمە، كوڭىلىمە ريزا بولىپ تۇر، ءبىراق باسىن شايقايدى. ءومىر بويى كورە الماي جۇرگەن تۋىسىن تاپقانداي، ەلجىرەپ اعالاي بەرەدى.
- اعا! جان اعا! دۇنيەجۇزىنىڭ بالۋاندارىن جىعىپ، قازاقتى الەمگە تانىتىپ جۇرگەن ءسىز بارسىز عوي! مەن نەسىنە بارامىن؟ مەنىڭ جولىم باسقا بولىپ تۇر عوي، - دەگەنى. بايقاعانىم، از سويلەيدى. ايتقانىنان قايتپايدى. قانشا شاقىرعانىممەن ەرمەدى. سودان كەيىن ول جىگىتتى جولىقتىرا المادىم، - دەپ، بالۋان قاجىمۇقان ءسوزىن اياقتاپ ەدى.
قاجىمۇقاننان باسقا كىسى بولسا، بۇل اڭگىمەنى ايتار ما ەدى؟! جاسىرماي ايتقانى قاجەكەڭ تەك قانا بالۋان ەمەس، جۇرەگىنىڭ دە، ادامگەرشىلىك قاسيەتىنىڭ دە زور ەكەنىن كورسەتكەندەي (islam.kz).
ادامعا مىسىق شاپپايدى
ۇلى وتان سوعىسى اياقتالعان تۇستا بۇقارا حالىق جەڭىسپەن بىرگە ۇلى ابايدىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىن ەل كولەمىندە اتاپ وتەدى. سەمەيدە وتكەن تويدىڭ باس بالۋانىنا تاعايىندالعان بايگەنى تارتىسقا تۇسپەي-اق قاجىمۇقان اتامىز الادى. جاسى 74 ءتى القىمداعان باتىردى حالقى قۇرمەتتەپ، كۇرەستىرمەي-اق باس بايگەنى بەرگەن. مىنا ءبىر وقيعا قاجىمۇقان بالۋاننىڭ ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا بەرىلىپتى.
وڭتۇستىك وڭىردە، ارىستان باب كەسەنەسىنىڭ سىر جاق بەتىندە قانىت توعاي دەيتىن نۋلى-سۋلى، قامىس-قۇراقتى جەر بار. وسى ولكەدە الىپ كۇش يەسى باقتيار دەيتىن بالۋان ءومىر سۇرگەن. بۇل كىسىنى قاجەكەڭ كوزىمەن كورگەن، بارىپ سالەم بەرگەن. قاجەكەڭ ايتادى ەكەن: «باقتيار بالۋان قيىن زاماندا تۋىپ، بەينەتتىڭ استىندا وتكەن ادام ەكەن. ءار قابىرعاسىنىڭ ۇلكەندىگى ءۇش ەلى. اياق-قولىنىڭ ىرىلىگى مەنەن بەس ەسە. كۇشى دە ارتىق. اتتەڭ، باعى جانباعان ادام!».
ەل اۋزىندا باقتيار بالۋاننىڭ جولبارىسقا قىلىش سىلتەپ قاق ايىرىپ تاستاعانى جايىندا ايتىلاتىن اڭگىمەنىڭ انىق-قانىعىن بىلمەككە قۇمارتقان قاجەكەڭ وسى وقيعا جايىندا بالۋان اعاسىنان سۇرايدى. سونداعى باقتيار بالۋاننىڭ ايتقانى: قانىت توعايدا مەنىڭ جاس كەزىمدە جولبارىس بولعان. اڭ پاتشاسىنىڭ جىمىن بىلەتىن بىلايعى جۇرت توعاي اراسىنداعى جولمەن ولسە دە جۇرمەيدى. تەك مەنىڭ اكەم عانا قورىقپاي جولبارىستىڭ جىمىن كەسىپ وتە بەرەتىن. ازامات جاسىنا جەتكەن سوڭ، مەن دە سول جولمەن ءجۇرىپ كورمەككە بەكىندىم.
ءجۇردىم، ماعان جولبارىس شاپتى. قىلىشىمدى سۋىرىپ الدىم دا، شاۋىپ تاستادىم. سودان ۇيگە كەلىپ اكەمە ايتىم.
- اكە، مەن جولبارىسقا تاپ بولدىم.
- بالام، ونى نە ىستەدىڭ؟
- قاق ءبولىپ شاۋىپ تاستادىم.
اكەم ءبىر ءتۇرلى كۇڭىرەنىپ كەتتى. ءسويتتى دە: «ياپىرىم-اي، بۇل نە سۇمدىق! ادامعا مىسىق شابا ما ەكەن؟ مەن ءوتىپ جۇرگەندە باسىن ەكى اياعىنىڭ اراسىنا قىسىپ الىپ قىبىر ەتپەي باجىلداپ جاتاتىن. ونىڭ شاپقانىنا قاراعاندا، مەنىڭ ۇرپاعىم ۇساقتالىپ كەتكەن ەكەن عوي. اڭنىڭ ايبارىن قايتاراتىن مىسىڭ جوق ەكەن سەنىڭ»، - دەپ رەنجىپ جاتىپ قالدى.
بۇرىنعى قازاقتار وسىنداي بولعان ەكەن. قازىرگى قاجىمۇقاندار مەن باقتيار پالۋانداردىڭ ءىزباسارلارى قايدا؟ زىلتەمىر كوتەرۋدەن، بوكستان ءالسىن-ءالسىن بوي كورسەتىپ جاتقانداردى قاناعات تۇتۋمەن كوڭىلدى جۇباتامىز. تەكتىلىك قايدا كەتتى؟ كىمنەن كەتتى، الىپتى تۋاتىن انادان با، تەگىنە تارتاتىن اكەدەن بە؟ تورتكۇل دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرەتىن تەكتى تۇلعالارىمىز كوبەيسىن دەپ تىلەيىك.
«قازاقستان زامان» گازەتى