تىڭشى جازعان تاريح
بۇل ەكى كىتاپ تا وسىدان جەتى جارىم عاسىر بۇرىن جازىلعان. ەكەۋىنىڭ اۆتورى دا حريستيان ءمۇريتى، ءدىن ادامى. ءبىرى - ريم پاپاسىنىڭ، ەكىنشىسى فرانسۋز كورولى لۋيس ІХ- شىنىڭ ارنايى تاپسىرماسىمەن جازعان قۇپيا قۇجات بولاتىن.
كەزىندە باتىستا ۇلكەن سۇرانىس تۋدىرعان ءارى جول كارتاسى، ەلدىڭ تاريحي شىندىعى رەتىندە مويىندالعان ەڭبەك. اسىرەسە شىڭعىس حان قۇرعان الىپ مەملەكەتتىڭ جاعدايىن سۋرەتتەيدى. شىڭعىس حان ومىردەن وتكەننەن كەيىنگى ءبىرى - كۇيىك قاعان تۇسىندا، ەكىنشىسى - موڭكە قاعان تۇسىندا قاراقۇرىمداعى حان ورداسىندا بولعان. قولىمەن ۇستاپ، كوزىمەن كورگەن تىڭشىنىڭ قوجالارىنا جازىپ بەرگەن مالىمەتتەرى. ول ادەبي كوركەم ەڭبەك ەمەس نەمەسە تازا تاريح تا ەمەس. اتاقتى ساياحاتشى ماركو پولونىڭ جازبالارى سەكىلدى بۇلار دا ەلىنە بارعان سوڭ، وتىرىپ الىپ، ەرىنبەي جازىپ شىققان ەستەلىگى.
كۇللى ەۋروپانىڭ شىڭعىس حان مەملەكەتىنەن قورعانۋىنا، شابۋىلىنان ساقتانۋعا ارنالعان تاريحي قۇجات. ال ونىڭ قازاق حاندىعىنىڭ ارعى باستاۋلارى ەكەنى انىق. 550 جىلدىڭ الدىنداعى ءبىزدىڭ كەرەي مەن جانىبەك تە جوشى اۋلەتى ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. شۋ مەن تالاستىڭ اۋماعىندا تۋ كوتەرگەن قازاق حاندىعى بابالارىنا مۇراگەرلىك ەتىپ، اتا قازاقتىڭ قۇتتى قونىسىن وزدەرىنە قاراتقانى انىق. سونىمەن، بۇل ەكى كىتاپتى سەنىمدى، تولىق نۇسقاسىنان قىتاي تىلىنەن اۋدارعان - تاريحشى، قىتايتانۋشى عالىم تىلەۋبەردى ابەناي ۇلى.
تىلەۋبەردىنىڭ ەڭبەگى 15 جىلدان بەرى قازاق باسپا سوزىندە كەڭىنەن تانىس (كەزىندە «ادەبيەت ايدىنى» ارقىلى ءبىراز ەڭبەكتەرىن جاريالاپ ەدىك). قازاقتىڭ كورنەكتى قالامگەرلەرى - بەكسۇلتان نۇرجەكە، مارال ىسقاقباي اعالار ورنىقتى پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ، عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن جوعارى باعالادى.
ت. ابەنباي ۇلى: 1. شىڭعىس حان تاريحى جونىندەگى اقتاڭداقتاردى اشتى؛
2. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» جاڭا باستان اۋدارىپ شىقتى؛
3. بىلگە قاعان، تونىكوك جازبالارىن ءوز بەتىمەن اۋدارىپ، اقيقاتىن اشىپ بەردى؛
4. شىڭعىس حان قۇرعان الىپ مەملەكەتتىڭ سوڭعى ۇرپاقتارى - باتۋ، كۇيىك، موڭكە، قۇبىلاي داۋىرلەرىن زەرتتەدى.
حان ورداسى قاعاناتتىڭ قونىسى دەپ اتالىپ جۇرگەن قاراقورىمنىڭ موڭعوليا جەرىندە ەمەس، قايتا ىلە القابىندا بولعانى تۋرالى ايتار ويى، كەلتىرگەن دالەلى، لوگيكالىق جانە دەرەكتىك پايىمى اقىلعا قونىمدى. ول تۋرالى اتالعان ەكى كىتاپتى تولىق وقىپ شىققان وقىرمان ءوزى دە اقيقاتقا كوز جەتكىزە باستايدى.
ءبىرىنشى: ارنايى تاريح وقىماعانىن كولدەنەڭ تارتپاي؛ ەكىنشى: قىتايدان كەلگەن ورالمان ەكەنىن ايىپ ساناماي، جازعانىن جاقسىلاپ وقىپ، كەزىندەگى ورىستىڭ شوۆينيستىك يدەياسىنىڭ جەتەگىندە كەتپەي، تىلەۋبەردى ابەنبايدىڭ ەڭبەگىمەن ساناسساڭىز، ول كىسىنىڭ ۇلكەن ءبىر ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىن جالعىز ءوزى اتقارىپ جاتقانىن بىلەر ەدىڭىز. ءوزى قولعا العان جۇمىسىن سوڭىنا شىعارۋ ءۇشىن بار قيىنشىلىقتى جەڭىپ، جەمىستى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. كىتاپتارى مەن قاعازدارىن ارقالاپ، قانشا رەت كوشتى...
«شاڭىراق» پەن «ۇلجاندى» جاعالاپ، سۋىق بولمەلەردە تونىن جامىلىپ وتىرىپ، ساۋساعىن ۇرلەپ جازىپ وتىرعانىنا كۋا بولىپ ەدىم. قۇدايعا قاراعان قايىرىمدى اعالار قول ۇشىن بەرىپ، «كوكجيەكتەن» ءبىر بولمەلى ءۇي اپەردى. كىتاپتارى قازاق، ورىس تىلدەرىندە باسىلىپ جاتىر...
ءبىز تاريحقا رەسەيدىڭ كوزىمەن، الدە باتىستىڭ قاراۋى بويىنشا ەمەس، تاۋەلسىز ەلدىڭ جاڭاشا كوزقاراسىمەن قارايتىن بولساق، تىلەۋبەردىنىڭ ايتقاندارىمەن ساناسۋعا ءتيىسپىز. قالعانىن سانالى وقىرمان ساراپتاپ كورسىن. كىتاپتاعى كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە جۇگىنەيىك.
«ماڭعۇل تاريحى» كىتابىنان
اۋەلى ەڭبەك اۆتورى جونىندە بىرەر ءسوز. پلانو كارپيني (1182-1252) يسپانيانىڭ Perugia (فرانسۋزشاسى Perouse) قالاسىنىڭ ادامى، ءتۇپ نۇسقالىق اتى-ءجونى - يوان دە پلان كارپيني (Iean de Plan Carpin). ول 1221-جىلدان 1239-جىلعا دەيىن گەرمانيادا قونىستانعان. سوندا جانە يسپانيادا ناستوياتەل-كاردينال بولىپ ىستەگەن. 1245-جىلدىڭ باسىندا IV يننوكەنتي (Innocent Iv) پاپانىڭ ونى تاتارياعا (ماڭعۇلستانعا، ماعۇلستانعا) باراتىن ەلشى ەتىپ تاعايىنداعان جارلىعى تۇسەدى. ءسويتىپ، كارپيني 1245-جىلى 16- ساۋىردە جولعا شىعىپ، كوپتەگەن ماشاقاتتاردى كەشە وتىرىپ، جىل اينالعاندا، 1246-جىلى 4- ساۋىردە ەدىل بويىنداعى باتى (باتۋ) حاننىڭ ورداسىنا جەتەدى.
سول ارادان اتتانىپ، 1246-جىلى 24- تامىزدا وتكەن كۇيىكتى (شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى) حان كوتەرگەن ۇلى قۇرىلتايعا قاتىناسادى.
كارپيني سول جىلى 13- قاراشادا قاعان ورداسىنان ءوز ەلىنە قايتۋ ساپارىنا شىعىپ، 1247-جىلى 3- مامىر كۇنى باتى حاننىڭ ورداسىنا قايتا ورالادى. بارىنەن دە كەرەمەتى، اۆتوردىڭ كۇيىك حان ورداسىنا ساپارى الاكول، ەمىل وڭىرىنەن ونشا ۇزامايدى. ناقتىراق ايتساق، كارپينيدىڭ تۇتاس تاتاريا ساپارى بۇگىنگى قازاق ۇلتى قونىستانعان اۋماقتىڭ ىشىندە بولادى. ولار ەدىل بويىنان 1246-جىلى 8- ساۋىردە اتتانىپ، سول جىلى 24- ماۋسىمدا الاكول بويىنا جەتەدى. سول ارادان 28- ماۋسىم كۇنى ساپارىن قايتا جالعاستىرادى دا، بيىك تاۋدان اسقانىنا، جازدا جاۋعان قالىڭ قارعا ۇرىنعانىنا قاراماستان، ميمىرتتاپ ءجۇرىپ-اق 22- شىلدەدە كۇيىك قاعان ورداسىنا جەتىپ قويادى.
وسى ايتىلعانداي، جولدىڭ كۇدىرلىگى مەن اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىن ەسكەرسەك، ولار بۇل جيىرما شاقتى كۇندە ءۇش ءجۇز، بەس ءجۇز شاقىرىمنان ارتىق جول جۇرە الماس ەدى. ەگەر ولاردىڭ باتۋ ورداسىنان وسى اراعا دەيىن سەكسەن كۇن (8- ءساۋىر - 28- ماۋسىم) شاماسىندا جول جۇرگەنىن ەسكەرسەك، الاكولدەن قازىرگى تاريحشىلار ايتاتىن موڭعولياداعى قاراقورىمعا دا وسى شامالى (سەكسەن كۇن) ۋاقىتتا جەتۋگە ءتيىس.
دەمەك، ەلشىلەر ول جاققا بارماعان. ولار موڭعولياعا ەمەس، موعولستانعا - جەتىسۋعا كەلگەن. وعان تاعى ءبىر دايەك: كارپينيلەر الاكول ماڭىنان اتتانعان سوڭ-اق، نايمان جەرىنە بيىك تاۋعا جولىعادى دا، سوندا جوعارىدا ايتىلعانداي، قالىڭ قارعا ۇرىنىپ، قاتتى توڭادى. ءارى وسىنىڭ بارلىعىنا نەبارى ءبىر-ەكى كۇن (28-29- ماۋسىم) ۋاقىت كەتەدى. ياعني الگى تاۋ الاكولگە وتە جاقىن بولعان. شىندىعىندا، مۇنداي ءارى بيىك، ءارى جاقىن ورنالاسقان تاۋ تەك الاكولدىڭ وڭتۇستىگىندە بار، اتاپ ايتقاندا، اركاس (جوڭعار) الاتاۋى.
وسىنداي دايەكتەردىڭ بارلىعى دا پلانو كارپينيدىڭ قازىرگى موڭعوليا جەرىنە بارماعانىن، تەك جەتىسۋ وڭىرىندە بولعانىن كورسەتەدى. موڭكە قاعاننىڭ ورداسىنا كەلگەن ءارى قاراقورىمدا بولعان بىردەن-ءبىر باتىستىق ساياحاتشى رۋبرۋك تە، ول قالانى ىلەنىڭ قۇيعانىنداعى ەكى وگىزدەن تىم الىس ەمەس دەپ ايتقان. ول ءتىپتى وسى ءوڭىردىڭ ورعانىم (Organum) دەپ اتالاتىنىن جازادى.
كۇيىك قاعاننىڭ پاپاعا جولداعان حاتى دا تاتارشا بولادى.
تاريحتاعى ماڭعۇلستان دەگەن ولكەنىڭ قازىرگى جەتىسۋ جەرى ەكەنى، ول بابىردا، دۋلاتيدا، راشيد ءاد-دين مەن ءابىلعازىدا ايتىلادى... نارات، شاتى، شاپقى، قۇلجا، بۇرقان، تۇرگەن، شارىن (شارعىن)، قارقارا، قاپشاعاي اتاۋلارى كەزدەسەدى. بۇلاردىڭ ءبارى - ىلە القابىنداعى جەر-سۋ اتتارى.
«رۋبرۋكتىڭ شىعىسقا ساپار ەستەلىگى» كىتابىنان
رۋبرۋك فرانسيا كورولى IX لۋيستىڭ (ІХ لۋيس) قۇپيا ەلشىسى بولىپ تاتارياعا كەلگەن. ول 1253-جىلى 7- مامىردا كونستانتينوپولدان اتتانىپ، 31- شىلدەدە سارتاقتىڭ ورداسىنا كەلەدى. ودان سوڭ سارتاقتىڭ ۇيعارۋى بويىنشا ونىڭ اكەسى باتۋدىڭ ورداسىنا جىبەرىلەدى. باتۋ حاننىڭ ۇيعارۋى بويىنشا رۋبرۋك 1253-جىلى 16- قىركۇيەكتە ەدىل بويىنان موڭكە قاعاننىڭ ورداسىنا اتتانادى. ولار 27- قىركۇيەكتە جايىقتان وتەدى دە، 3- جەلتوقساندا الاكولگە جەتەدى. 27- جەلتوقساندا موڭكە قاعاننىڭ ورداسىنا جەتەدى. سودان قىس ءوتىپ، جاز اۋعانشا، وردادا بولعان رۋبرۋك 1254-جىلى 18- تامىزدا قاراقورىمنان باتۋدىڭ ورداسىن بەتكە الىپ اتتانادى.
رۋبرۋك اتىراۋ وڭىرىنەن الاكول بويىنا 66 كۇندە جەتەدى. الاكولدەن موڭكە قاعان ورداسىنا 24 كۇندە بارادى. ەگەر وردا قازىرگى موڭعوليا جەرىندە بولسا، تاعى دا سونداي ءۇش ايداي جول ءجۇرۋ كەرەك. دەمەك، ول ىلە القابى جەتىسۋ جەرىندەگى ۇلكەن وردادا بولعان. ەندەشە، قاراقورىم موڭعوليادا ەمەس. پلانو كارپينيدەگى باياندالعان جول سىلەمى دە ءدال وسىعان ۇقساس بولاتىن.
...موڭكە قاعان جانە جالپى ماڭعۇل (موعول) تۇرىكتەرى تۇتاستاي مۇسىلمان بولعان. ولاردىڭ قاراشاڭىراعى موڭعوليادا ەمەس، موعولستاندا - جەتىسۋدا بولعان.
* * *
جوعارىدا ەكى كىتاپقا جازىلعان العى سوزدەن مىسال كەلتىردىم. ناقتى قالاي بولعانى كىتاپتا تولىق باياندالعان، ءارى ەكەۋى دە شىڭعىس حان يەلىگىندەگى ەلدى قانشا جەردەن جەك كورە وتىرىپ، جاۋ ساناپ، جابايى كورىپ جازسا دا، تۇرىكتەردىڭ مەكەنىنە تاڭ قالا، تامسانا قۇدىرەتتىلىگىن ەرىكسىز مويىنداعان ەكەن. كۇللى ەۋروپانىڭ جاۋلانۋىنان قاتتى قورىققان. سول ۇرەيدىڭ، تىكسىنۋدىڭ اقىرى وسىنداي ەكى كىتاپ (ءبىرى - پاپاعا، ءبىرى كورولگە ارنالىپ جازىلعان) بولىپ، بىزگە جەتتى. ەندەشە، تاريحىمىزدىڭ زەرتتەلۋىنە تامشىداي بولسا دا قوسىلعان ۇلەس دەپ ايتۋعا تۇرادى.
ەكى كىتاپتا تۇتاس قازاق دالاسىنىڭ تابيعاتى، جاعراپيالىق ەرەكشەلىگى، ءومىر ءسۇرۋ ءتارتىبى، حالقىنىڭ حال-جاعدايى، اسكەري كۇش-قۋاتى، وردانىڭ ءسان-سالتاناتى، ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتقان ەلشىلەر مەن ساۋداگەرلەر ءسوز بولادى. وردانىڭ ءتىلى، ءدىنى، عۇرىپ-ادەتى دە كوزدەن تاسا قالمايدى. «مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق» دەمەكشى، انا تىلىمىزدە العاش رەت اۋدارىلىپ وتىرعان قوس كىتاپتا قۇندى مالىمەتتەر وتە كوپ.
داۋلەتبەك بايتۇرسىن ۇلى،
اقىن، تۇركى دۇنيەسى اقىندارى ءمۇشايراسىنىڭ يۋنۋس ەمرە
اتىنداعى سىيلىعىنىڭ ديپلومانتى، حالىقارالىق تۇركسوي
ۇيىمىنىڭ «ماقتىمق ۇلى فراكي» اتىنداعى مەدالىنىڭ،
قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ مولدا باعىش اتىنداعى ادەبي
سىيلىعىنىڭ يەگەرى.
«قازاقستان زامان» گازەتى