سازدىڭ سان الۋان سىرى

استانا. قازاقپارات - سازدىڭ سان مىڭ جىلدىق سىرىن ۇققان، سار دالا تۇرعىندارىنىڭ ساز بالشىقتان جاساعان تۋىندىلارىنا تۋعان كۇدىك- كۇماندى سەيىلتكەن، ءسويتىپ، قىش- قۇمىرانى سويلەتكەن كەندەباي قارابدالوۆتى قازاق ەلى جاقسى بىلەدى. بۇگىنگى سوزدە ول كىسىگە اكە رەتىندە قايىرىلۋىمىز مۇمكىن، ال نەگىزگى اڭگىمە ونىڭ كاسىبىن ۇستاعان ەربولات اتتى ۇلى تۋرالى بولادى.

باس پروكۋراتۋرانىڭ تەمىردەي قىزمەتكەرى كاسىپقوي، ءداستۇرشىل قۇمىراشى دەپ كىم ويلاعان. قۇمىرانىڭ سان ءتۇرىن جاساۋعا جانە ول ونەردى وزگەلەرگە ۇيرەتۋگە بار ىندىنىمەن «قۇنىققان» ەربولات اڭگىمە قۇرسا قارا جەردىڭ قادىر-قاسيەتىنە قانىعا بەرەسىز. ۇلت قۇندىلىعىنىڭ قۇپيالارىن اقتارعاندا، تاڭدانىسقا ەمىنىپ كوز جۇماسىز. سەبەبى، بۇعان دەيىن بەيمالىم بولعان الەمگە جەتەلەپ اكەتەدى.

قۇمىرالار سويلەيدى

ەگەر ەربولاتتى تانىماي تۇرىپ قۇمىرا تۋرالى بىردەمە جازباق بولساق، ءسوزدىڭ باسىن «قۇمىرادا قۇپيا كوپ» دەپ باستاۋىمىز بەك مۇمكىن ەدى. سەبەبى، سىرتتان قاراعاندا سولاي كورىنەدى. ال جۇيەلەپ ويلاعان جەتەلى ادام قۇمىرانىڭ قادىر-قاسيەتىن قينالماي-اق ۇعىپ، بىلەدى ەكەن...

سونىمەن، اۋەلگى ءسوزدى سازدان تاراتايىق. ساز بالشىق جادى مىقتى، ءتىلىن تاپسا سويلەي جونەلەتىن ءتىرى ورگانيزم. ول عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن. «قۇمىرالار سويلەيدى. ولاردىڭ ءاربىرى ءوز ءداۋىرى تۋرالى، سول زامانداعى ادامداردىڭ تىرشىلىگى جونىندە سىر شەرتەدى. عالىمدار العاشقى قاۋىمدا جاسالعان، سونداي-اق ورتا عاسىردا جانە مەنىڭ قولىممەن ىستەلگەن قۇمىرانى قاتار قويىپ، ۇشەۋىن دە زاماناۋي دىبىس جازۋشى قۇرىلعىلارمەن تىڭداعان. سوندا العاشقى قاۋىم كەزىندە جاسالعان قۇمىرادان ۇڭگىرلەردە كۇبىرلەپ سويلەگەن ادامداردىڭ ۇندەرى ەسىتىلگەن. ال ورتا عاسىر قۇمىرالارىنان ۇرىس دالاسىندا قاقتىعىسقان قىلىشتار مەن نايزالاردىڭ جانە ۇرانداپ جاۋعا شاپقان جاۋىنگەرلەردىڭ داۋىسى شىققان. ХХІ عاسىرداعى مەنىڭ تۋىندىلارىمنان تەحنيكانىڭ، زۋلاعان كولىكتەر مەن عارىش كەمەلەرىنىڭ دىبىسى بىلىنەدى»، دەيدى ەربولات.

ەندەشە، وتكەن جىلى الەمگە ەسىگىن اشقان قازاق ۇلتتىق مۋزەيىندەگى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قول قويعان قىش كىتاپ تا قولتاڭبامەن قاتار، جادىنا قىرۋار اقپارات جيناپ، كوپ زامانداردان كەيىن قازىرگى ءداۋىر تۋرالى سىر شەرتەتىن بولار. ۇلتتىق مۋزەيگە قىش كىتاپتى تارتۋ ەتىپ، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ تىلەگى مەن قولتاڭباسىن ماڭگىلىككە قالدىرۋ يدەياسىنىڭ اۆتورلارى دوسمۇحامەد نۇر-احمەت پەن ەربولات قارابدال ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى.

ساز بالشىقتىڭ قاسيەتى مۇنىمەن عانا شەكتەلمەيدى. ول سان مىڭداعان جىلدار سىر-سيپاتى مەن سىمباتىن سول قالپىندا ساقتاۋمەن بىرگە، وتقا دا وتە ءتوزىمدى. ماسەلەن، قاس-قاعىمدا سان مىڭ شاقىرىم قاشىقتىققا زاۋلايتىن زىمىراندار موتورى ساز بالشىق كەراميكاسىنان قۇيىلاتىنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. سەبەبى، مىڭداعان گرادۋس ىستىق شىعاراتىن عارىش كەمەسىنىڭ موتورىندا جانعان وتقا ەشقانداي تەمىر زاتى توتەپ بەرە الماي، بالقىپ كەتەتىن كورىنەدى. ال، كەراميكا، كەرىسىنشە وتتىڭ قىزۋى كۇشەيگەن سايىن قاتايا تۇسەتىنى ءمالىم.

ساز بالشىقتان جاسالعان بۇيىمداردىڭ جادى تۋرالى ايتىپ قالدىق. نەگىزى، قازىرگى كومپيۋتەرلەر مەن فلەشكالاردىڭ ەسكە ساقتاۋ ميشىعى دا وسى ساز بالشىقتان ىستەلەتىنىن بىلدىك. ءسات سايىن مىڭداعان اقپاراتتى جيناقتاپ، قايتا تاراتۋعا سازدان جاسالعان ميشىقتار عانا قابىلەتتى ەكەن. مۇنىمەن بىرگە، بۇعان دەيىن قۇمىرالاردا ءدان داقىلدارى، باسقا دا ءتۇرلى بۇيىمدار مىڭداعان جىلدار بويى ءوز ساپاسى مەن قاسيەتىن جوعالتپاي ساقتالعانىن كوپ كوردىك. ەندىگى قىزىق، استانادا ۆاسيلي لەپيكوۆ دەگەن ازامات ەربولاتقا ساز بالشىقتان اكۆاريۋم جاساپ بەرۋدى ءوتىنىپتى.

ءسويتىپ ول، كادىمگى جانە بالشىقتان جاسالعان ەكى اكۆاريۋمعا تەڭدەي بالىقتار سالىپ باعىپتى. كادىمگى اكۆاريۋمنىڭ سۋىن مەزگىلىمەن الماستىرىپ، ىشىنە اۋا جىبەرەتىن تۇتىك تە قويىپتى. ال سازدان جاسالعان ىدىسقا ەشتەمە ىستەمەگەن. ناتيجەسى ءۇش-ءتورت جىل دەگەندە انىق كورىنگەن. كادىمگى اكۆاريۋمداعى بالىقتار ەكى ۇرپاق جاڭارتىپ، ونىڭ ءوزى بەيماعلۇم قۇبىجىققا (مۋتانت) اينالا باستاعان. ال، سازدان يلەپ ىستەلگەن اكۆاريۋمداعى شاباقتار كادىمگى بالىقتار سياقتى كوبەيىپ، ىدىسىنا سىيماي قالىپتى. بۇدان ۇققانىمىز، ساز بالشىقتى قانشا قاقتاپ قاتايتسا دا، ءوزىنىڭ ەركىن تىنىستايتىن قاسيەتىن جوعالتپايتىن بولعانى.

ونەرى وركەندى، اڭگىمەسى ورەلى جىگىتتى تىڭداي بەرسەڭ قارا جەر مەن ساز بالشىق تۋرالى ايتقاندارى تىم قىزىق. «بۇل، اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان كونە ونەردىڭ ءبىرى. شىندىعىن ايتقاندا، ۇلىق ونەر جانە تەك قازاققا نەمەسە وزبەككە، ءتىپتى پارسىعا عانا ءتان ەمەس، كۇللى ادامزات بالاسىنا ورتاق. ادام اتا-حاۋا انانىڭ ءوزى توپىراقتان جارالعان. قۇراندا «توپىراقتان، سىڭعىرلاعان ساز بالشىقتان جاراتتىم» دەيتىن ەمەس پە ەدى؟!.

ادامدار العاشقى قاۋىمدىق كەزەڭدە وزدەرىنە تۇرمىستىق قاجەتتىلىككە بايلانىستى سازدان ءتۇرلى زاتتار جاساعان. ال قازىرگى ۋاقىتتا، سورىمىزعا قاراي، مۇنداي زاتتاردىڭ ءبارى جەلىم مەن تەمىرگە اينالدى عوي. ورتا عاسىرداعى قالالىق داۋىرگە وتكەننەن كەيىن ادامدار سۋسىنداردى قۇيۋعا، سونداي-اق استىق نەمەسە ازىق-تۇلىك ساقتاۋعا وسى قۇمىرالاردى پايدالانعان. قۇمىرادا زاتتار بۇزىلماي، ال سۇيىق تاعامدار اشىماي تابيعي قالپىن ۇزاق ۋاقىت ساقتايتىنى ءمالىم.

مىسالى، گرۋزين حالقى شاراپتى وسىنداي ىدىستارعا ۇزاق جىلدار ساقتاۋدى ءداستۇر ەتكەن. ال قازاقتار قىمىز، قىمىران، شۇبات سەكىلدى سۋسىنداردى قۇمىرالارعا قۇيىپ قوياتىن بولعان. بۇل ءسوزىمدى دالەلدەيتىن دەرەكتەر ءالى كۇنگە دەيىن شىعىپ جاتىر. مىڭ جىل بولعان قۇمىرالاردىڭ قۇرامىندا بيولوگيالىق ءسۇتتىڭ نەمەسە سۋسىنداردىڭ قۇرامدىق قاباتتارى نەمەسە قابىرشىقتارى مولىنان كەزدەسەدى»، دەيدى شەبەر.

اكە كورگەن وق جونار

ەربولات ۇلىق ونەردى اكەسى كەندەباي ءابجاپپار ۇلىنان ۇيرەنىپ، ءوزىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «قانىنا، جانىنا، جادىنا سىڭىرگەن». ال اكەسى ەلگە تانىمال ەتنوگراف، قازاق حالقىنىڭ قولونەرىن، مۋزىكاسىن ءبىر كىسىدەي زەرتتەگەن ۇلكەن عالىم ەكەنى جۇمىر جەردەگى كوپ جۇرتقا ءمالىم. كەشەگى كەڭەس زامانىندا قازاقتىڭ قولى ولاق، ويى شولاق، ءتورت تۇلىك مالدىڭ سوڭىنان سالپاقتاپ ەرىپ جۇرگەننەن وزگە ەشتەمە بىتىرمەگەن دەگەن تەرىس ۇعىمدى كەرى اينالدىرىپ، قازاق شەبەرلەرىنىڭ دە قولى گۇل، ويى ءدۇر ەكەنىن ناقتى دايەكتەرمەن دالەلدەگەن جان.

«قۇمىرا جاساۋ ونەرى وزبەك، پارسى حالىقتارىندا عانا بولعان دەگەن قيسىق تۇسىنىككە تۇزەتۋ ەنگىزىپ، بۇل ونەردە دە قازاقتىڭ ءوز ورنەگى بار ەكەنىن بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن، نىشاندارمەن ايعاقتاپ بەردى. ول كىسى بۇل ونەردى شۇقشيا زەرتتەۋىندە وزبەكالى جانىبەكوۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، كەمەل اقىشيەۆ، زەينوللا ساماشيەۆ، بولات سارىبايەۆ سىندى زاڭعار تۇلعالار ءاردايىم وي قوسىپ، پىكىر الماسىپ تۇرعانىن ايتىپ وتىرادى»، دەيدى ەربولات.

نەگىزى، كەندەباي قارابدالوۆ اۋەلى سۋرەتشىلىك قىرىمەن تانىلعان. بەينەلەۋ ونەرىنىڭ كوركەم سۋرەت، گرافيكا، اكۆارەل جانرلارىمەن اينالىسقان. كەيىن جۇرەك قالاۋىمەن سازدى يلەپ ءتۇرلى زاتتار ىستەۋگە كىرىسەدى. وعان قوسا، اعاشتان قوبىز، قامىستان سىرناي، تەرىدەن داڭعىرا، تەمىردەن شاڭقوبىز جاساۋدى قولعا العان.

قازىر كەندەباي اعانىڭ شىمقالادا ەتنومۇراجايى بار. وندا شەبەردىڭ قولىنان شىققان ءارتۇرلى بۇيىمدار مەن وتىرارتوبە قالاشىعىندا، وزگە دە ارحەولوگيالىق قازبالاردا تابىلعان ەرەكشە جادىگەرلەر تۇر. ساز يلەپ، ودان بالشىق كۇيىندە ازىرلەنگەن قۇمىرالاردى، سازسىرنايدى وتقا كۇيدىرەتىن جەروشاق تا ورناتىلعان. مۇراجاي قوناقتارىنا ءتۇرلى بۇيىمدار مەن سازسىرناي جانە قۇمىرانىڭ قالاي جاسالاتىنىن كورسەتەدى. شەبەردىڭ ونەرى بۇلارمەن عانا شەكتەلمەيدى.

ول ارنايى مۋزىكالىق ءبىلىم الماسا دا قازاقتىڭ ون ءتۇرلى اسپابىندا جانە الەمدەگى كەز كەلگەن ۇلتتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىن ەركىن ويناپ، كوبىن ءوزى جاسايدى. وتكەن عاسىردىڭ 86-جىلى ون ويىقتى ەتىپ جاساعان سازسىرنايى بۇكىل الەمگە تانىلدى. ونىڭ ۇلگىسىن ەتنوگراف اسانتاي ءالىموۆتىڭ وتىرارتوبەدەن تاپقان ۇرمەلى مۋزىكالىق اسپاپ سانالاتىن ەكى تەسىكتى ساز سىرنايىنان العان. ونى «وتىرار ۋىلدەگى» دەپ اتادى. زامانا اۋەنىمەن ۇندەستىرىلە جەتىلدىرىلگەن ون ويىقتى سازسىرنايدى ءبىرىنشى بولىپ تىڭداعان وزبەكالى جانىبەكوۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ سىندى تاۋ تۇلعالار جوعارى باعالاعان.

وسىناۋ سازسىرناي 1988-جىلى ماسكەۋدە 155 ەلدەن 255 ۇلت پەن ۇلىس قاتىسقان بىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك حالىقارالىق فولكلورلىق فەستيۆالدە باس جۇلدەنى قانجىعاسىنا بايلادى. سول جىلى «وتىرار ۋىلدەگى» يۋنەسكو-نىڭ باس جۇلدەسىنە دە يە بولادى.

مۇراجايدىڭ اۋلاسىندا قىلۋەت بار. ونىڭ تەرەڭدىگى جەتى مەتر. قىلۋەتتىڭ ىشىندە قىش كىتاپتار بولمەسى ءبىرىنشى تۇر. ونداعى پەشتىڭ قىزۋى 3000 گرادۋسقا دەيىن جەتەدى. كەلەسى رۋحاني تازارۋ نەمەسە ماحاببات جازىعى، ياعني قۇدايدىڭ ادامدارعا شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىن سەزىنۋ بولمەسى. مۇندا قۇران وقىلىپ، اعارتۋشىلىق دارىستەرى جۇگىزىلەدى.

سوڭعى بولمەدە يماندىلىق يىرىمدەرىن قوبىزدىڭ جانە ساز بەن قامىس سىرنايدىڭ اۋەزدى ۇنىمەن بويعا سىڭىرۋگە بولادى. ون ساۋساعىنان ونەر تامعان وسىنداي ونقول اكەنىڭ ءبىر قىرىن ۇستاپ جۇرگەن ەربولات بۇگىنگى تاڭدا ەلوردانىڭ تورىندەگى بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا ءوزى دە شاكىرت دايىنداپ وتىر. ءبىز ونى سول ورىننان تاۋىپ، اڭگىمەگە تارتتىق. ول باس پروكۋراتۋراداعى قىزمەتىنەن تىس سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى شەبەرحانادا قۇمىرا جاساپ، ونىڭ قىر-سىرىنا قانىعۋ دارىستەرىن جۇرگىزەدى.

قۇمىرا - قازاق قۇندىلىعى

شەبەر اڭگىمە بارىسىندا قۇمىرا جاساۋ قازاقتىڭ ءتول ونەرى ەكەنىن، سوندىقتان ەلىمىزدىڭ بىرەگەي قۇندىلىقتارىنىڭ قاتارىندا بولۋعا لايىق ەكەنىن قايتا-قايتا شەگەلەپ وتىردى. كونە وتىرار قالاسىنىڭ جانىندا شەبەرلەر اۋىلى ورىن تەپكەن. سول جەردى ارحەولوگتار قازعان كەزىندە قۇمىراشىلاردىڭ وشاعى، قول-شارىقتارى، كوپتەگەن باسقا دا قۇرال-سايماندارى تابىلعان.

قازاق دالاسىنداعى ساز بۇيىمدارى مەن كەراميكالىق زاتتاردىڭ باسىم بولىگى وسى جەردە وندىرىلگەن. بۇگىنگىنىڭ ولشەمىمەن ايتساق، ول شاعىن ءبىر زاۋىت بولعان. وسىنى زەردەلەگەن كەندەباي قارابدالوۆ بۇل ونەردىڭ قازاققا جات ەمەس ەكەندىگىن دايەكتى تۇردە دالەلدەۋ ماقساتىمەن، ونىڭ قۇرىلىسى مەن قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرىن مۇقيات زەرتتەدى. «ءتىپتى، ساز بالشىق قۇرامىنىڭ ەلەمەنتتەرىنە دەيىن قاتتى ءۇڭىلىپ، ءاربىر ۇستانىڭ، ءار ەلدىڭ وزىندىك قولتاڭباسى بار ەكەندىگىن انىقتادى.

ءاربىر كىسىنىڭ وزىندىك جازۋ ەرەكشەلىگى سەكىلدى، قۇمىرا جاساۋشىلاردىڭ دا وزدەرىنە ءتان قايتالانباس ءستيلى بولاتىندىعىن ايگىلەدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، قازاقتىڭ جاساعان قۇمىرالارى وزبەك پەن پارسىلاردان مۇلدە بولەك قۇرىلىپ، باسقاشا ورنەكتەلەدى. كەسكىنى مەن ونىڭ بەزەندىرىلۋ سۋرەتتەرى دە ءارقالاي. ءبىزدىڭ قۇمىراشىلاردىڭ جاساعان زاتتارىندا ۇلتتىق ناقىشتاعى ەرەكشەلىكتەر بار. ياعني، قۇمىرا مويىنىنىڭ قىسقالىعى، قالىڭدىعى، ءتۇر-ءتۇسى ءتول ونەرىمىز ەكەندىگىنە دالەل»، دەيدى ول.

كەيىپكەرىمىز بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا دەمالىس كۇندەرى شەبەرلىك دارىستەرىن جۇرگىزەتىنى تۋرالى ايتتىق. نەگىزىنەن، وندا «قۇلانشى قازىرگى زامان سۋرەتشىلەرى ورتالىعى» بار. ونىڭ ديرەكتورى قىلقالام شەبەرى ءلايلا ماحات. بۇل جەر ءتىرى گالەرەيا ىسپەتتى. ياعني، ءبارىن ۇستاپ نەمەسە ءبىر زات جاساپ كورۋگە بارلىق جاعداي جاسالعان.

وسىدان ەكى جىل بۇرىن، وسى ورتالىقتىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار بىلەك سىبانا ىسكە كىرىستى. ءدال قازىر، ەتنو تۋريزمدى دامىتۋعا دەگەن قۇلشىنىس زور. ويتكەنى، ەتنوگرافيالىق تۋريزم سالاسىندا شىعىن از، پايدا كوپ. مەملەكەت باسشىسى «نۇرلى جول» جولداۋىندا ەلدىڭ ينفرا قۇرىلىمىن دامىتۋعا قاتىستى ايتقان پىكىرىندە سالىستىرمالى تۇردە مىناداي مىسال كەلتىردى. «ەلدىڭ ينفرا قۇرىلىمىن سالىپ، دامىتۋعا 100 ميلليارد تەڭگە قاجەت، ال تۋريزم سالاسىنداعى ءىستى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن 10 ميلليارد تەڭگە جەتكىلىكتى. ال ەكەۋىنەن تۇسەتىن پايدانىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. ياعني، تۋريزمگە جۇمسالار شىعىن از دا، پايدا كوپ. ءبىز وسى سالانى دامىتۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك»، دەگەن ەدى ەلباسى.

ەربولاتتىڭ تىلەگى مەن نيەتىنە زەر سالساق، از شىعىنمەن كوپ پايدا تابا وتىرىپ، قازاق مادەنيەتىن جالپاق الەمگە تانىتۋعا بولادى.

مىسالى، ەلىمىزگە ءبىر تۋريست كەلسە، ونىڭ سالعان قارجىسى 13 وتباسىنا ءناپاقا بولماق. ونىڭ ءجۇرىپ-تۇرعانىنا جۇمساعان شىعىندارىن ەسەپتەگەن ماماندار وسىلاي دەيدى. قاراپايىم عانا اريفمەتيكاعا جۇگىنسەك، 17 ميلليون حالىقتى اسىراۋ ءۇشىن ەلىمىزگە 5 ميلليون شاماسىندا تۋريست كەلتىرە الساق، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن وسى سالامەن-اق جاقسارتۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

ال تۋريستەردى قىزىقتىراتىن دۇنيەنىڭ ءبىرى وسىنداعى بايىرعى قازاق حالقىنىڭ ەرتە زامانداردا قاجەتىنە تۇتىنعان ءتۇرلى تۇرمىستىق زاتتارى ەكەنى ءمالىم. سوندىقتان، سول زاماندارعا ساي بۇيىمداردى ءوز داۋىرىنە بەيىمدەي وتىرىپ ءوزىمىز جاساماساق، ونى بىرەۋ كەلىپ ىستەپ بەرمەيدى.

بالا ءتالىمىنىڭ ءتىنى

سارى اۋىز بالالاردىڭ دەنساۋلىعى مىقتى، قابىلەتى قارىمدى كەلسىن دەسەك زات جاساپ ۇيرەنۋىنە ساز بالشىق بەرسەك ۇلتتىق تالىمدە ۇتارىمىز كوپ بولادى. وسىنى ايتقان شەبەر حيميالىق قوسپالاردان دايىندالعان پلاستيليننەن وتاندىق قۇمىراشىلار جاساعان ەرمەكسازدىڭ ارتىقشىلىعى تۋرالى دايەكتى دالەلدەردى العا تارتتى. «ءبىر كەزدەرى شىمكەنت پەن استانا قالاسىنداعى ءبىلىم باسقارمالارى ارقىلى مەكتەپ-بالاباقشالارعا ءپلاستيليننىڭ ورنىنا ءوزىمىزدىڭ ساز بالشىقتى ەرمەكساز رەتىندە پايدالانۋعا ۇسىنىس جاسادىق. ونى ءوزىمىز دايىنداپ بەرە الاتىندىعىمىزدى ءتۇسىندىرىپ، ارنايى حات تا جولدادىق. ناتيجەسى كوڭىل قۋانتپادى. دەسەك تە، رەسپۋبليكادا ءبىر عانا استاناداعى نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىندە ءبىزدىڭ جوبامىز جۇمىس ىستەپ تۇر. ولاردىڭ پايدالى ويىمىزعا بويلاي بىلگەنىنە قۋانىپ ءجۇرمىز. سەبەبى، نازاربايەۆ مەكتەبىنىڭ ۇلت بولاشاعىن تاربيەلەۋدەگى ۇلگى تۇتارلىق يگى ءىسى ءالى-اق تۇتاس ەلگە قانات جايارىنا سەنىمىمىز كامىل»، دەيدى قۇمىراشى.

راسىندا، بالانىڭ بويىندا تۋعان جەر مەن ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك قاسيەتىن قالىپتاستىرۋدا وتاندىق تابيعي ءونىمنىڭ پايداسى وراسان زور ەكەنى انىق. وعان قوسا، تۋعان جەردىڭ توپىراعى بالا جۇرەگىنە عالامات سەزىم ۇيالاتادى.

ال مەكتەپ-بالاباقشالاردا بالاپاندارىمىز ەڭبەككە باۋلۋ پانىندە پايدالانىپ جۇرگەن پلاستيلين قايدان، قالاي وندىرىلەدى؟ ونىڭ قۇرامى قانداي؟ ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، پلاستيلين مۇناي قالدىعىنان جاسالادى. دەمەك، حيميالىق كەرى اسەرى بولۋى ابدەن ىقتيمال. سونداي-اق، بالالار ونىمەن ويناپ، قانداي دا ءبىر بۇيىم ىستەپ، ءاپ-ساتتە ونى ۋماجداپ قايتا بۇزادى. وسى وسپادارلىقتى ءوز قولىمەن ىستەگەن بالالار ءومىردى دە سولاي قابىلداۋى بەك مۇمكىن. جالپى، ادامنىڭ مىنەزى دە بالا كۇننەن ۇزاق ۋاقىت بويى قالىپتاساتىنىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ ازامات بولۋىنا بۇگىنگى ويىندارى دا ءوز اسەرىن تيگىزەرى ءسوزسىز. ەندەشە، بالا مىنەزىنىڭ قالىپتاسۋ جولىندا ونىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن تانىم كەڭىستىگىن قالىپتاستىرىپ، دامىتاتىن ويىنشىقتارىنا دا ءجىتى كوڭىل بولگەنىمىز ابزال.

ال شەبەرلەر ۇسىنعان ساز بالشىقتىڭ قۇرامى زيانسىز ءارى بالا دەنساۋلىعىنا پايدالى. ول ءوزىنىڭ تابيعي ءونىم ەكەنىمەن دە ايرىقشا. ادام فيزيولوگياسى كالتسيدى توپىراقتان الاتىنىن ەسكەرسەك، دەنساۋلىققا پايداسى تاعى ارتادى. سەبەبى، سازدا 60 پايىزعا دەيىن كالتسي ەلەمەنتتەرى بار.

- ادام ورگانيزىمىنە كوپتەگەن قاجەتتىلىكتەر الاقان ارقىلى الىناتىنىن جاقسى بىلەمىز. وسىدان، بالانىڭ ساز بالشىقپەن ويناۋ ارقىلى قانشاما پايداعا كەنەلەتىنىن پايىمداپ كورەلىك. ياعني، الاقانمەن ساز بالشىقتى يلەۋ ارقىلى سۇيەگىنىڭ قاتايۋىنا قاجەتتى كالتسيدى الادى جانە بالا ەڭبەك ەتۋگە ۇيرەنەدى. ەڭ باستىسى، جاساعان بۇيىمىنىڭ بۇزىلماي، ساقتالاتىندىعىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا بالانىڭ جاقسى ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا كۇمان بولمايدى.

وسىلاي، بالاعا بالشىق يلەتۋ ارقىلى كوپتەگەن پسيحو-فيزيولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ الدىن الامىز. مىسالى، الاقاندا ورنالاسقان كوز، قۇلاق، مۇرىن سىندى سەزۋ، كورىپ، ەستۋ مۇشەلەرىنىڭ قابىلەتىن جاقسارتىپ، دۇرىس ويلاۋ مەن دامۋىن قالىپتاستىرامىز. بۇل قازاقى تامسىلمەن دە استاسىپ جاتىر. ادامدى ءوز قولىن وزىنە تىڭداتا الۋعا باۋليدى. ايتپەسە، سوڭعى جىلدارى جاسوسىپىرمدەر اراسىندا ءوز-وزىنە قول سالۋ مەن جۇيكەسى سىر بەرگىش، اشۋشاڭ بالالار كوبەيىپ كەلەدى.

جاپونيالىق حيروحي ماساحي ەسىمدى شەبەر دوسىم ايتادى، «بىزدەگى مەكتەپ-بالاباقشالاردا ارنايى ازىرلەنگەن بالشىقپەن ويناۋ بولمەلەرى قالىپتى جۇمىس ىستەپ تۇرادى. ول جەرگە بارعان بالا ايىزى قانعانشا بالشىقپەن وينايدى»، دەيدى. ونى قويا بەرىڭىز، ەل اراسىندا بالشىقپەن ەمدەۋ تەراپياسى دا بار عوي، - دەدى زەردەمىزگە سالماق سالعان ەربولات.

قۇمىراشىلار سازدان جەتى ءتۇرلى-ءتۇستى پلاستيلين سەكىلدى ەرمەكساز جاساپ شىعارىپتى. ەشبىر بوياۋ قوسپاسىنسىز تابيعي اق، قارا، قىزىل، سۇر، قوڭىر، كوك جانە سارى ءتۇستى ەتىپ، ءبىرقاتار مەكەمەلەرگە ۇسىنعان. الايدا، سۇرانىس بولماي، جوبا كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزىلمەدى. تيىمدىلىك تۇرعىسىنان العاندا بۇدان اسقان قانداي ويىن نەمەسە ويىنشىقتىڭ ءتۇرى بار؟ قالاي پايىمداۋدى پاتشا كوڭىلىڭىز ءبىلسىن.

ءسوز سوڭى

وتكەن جىلدىڭ كۇزىندە كورشىنىڭ باستاۋىشتا وقيتىن بالاسىنىڭ ءىشى ءبۇرىپ، اۋرۋحاناعا ءتۇستى. تەكسەرە كەلگەندە اسقازانىنا ءبىر ءتۇيىر پلاستيلين جابىسىپ تۇرعانى انىقتالىپتى. حيميالىق قوسپالاردان جاسالعان جەلىم سياقتى جابىسقاق پالەنى اسقازان قورىتپايدى ەكەن. وعان قوسا، جابىسقان جەرىنەن اجىراتىپ الۋ تىم قيىن كورىنەدى. دەمەك، قۇمىراشىلاردىڭ ەرمەكسازى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ەسكەرۋىنە لايىقتى جوبا.

نۇرباي ەلمۇراتوۆ،

«ەگەمەن قازاقستان»