قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى حاندار
دەرەك مالىمەتتەرىندە كورسەتىلگەندەي، «ولاردىڭ ءابىلقايىر حاننان ءبولىنىپ، جەتىسۋداعى موعولستان اتتى حاندىققا كەلۋىمەن قازاق حاندىعى قۇرىلدى» دەگەن پىكىردى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبارى مويىندايدى. XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا ايتىلعان بۇل پىكىر قازىرگى كۇندەرگە دەيىن تەك دامۋ ۇستىندە بولدى. ءبىراق تا وسى ساياسي ۇردىستە جەتەكشى رول اتقارعان تۇلعالار - كەرەي مەن جانىبەك حاندار تۋرالى زەرتتەۋلەر تولىق جۇرگىزىلمەي، ولار تۋرالى ءبىلىمىمىز تەك دەرەك مالىمەتى دەڭگەيىندە قالا بەردى. وعان سەبەپ - دەرەكتىك مالىمەتتەردىڭ ماردىمسىزدىعى. قازىرگى كۇندە زامان تالابى وزگەرىپ، ءوز تاريحىمىزعا قايتا ۇڭىلگەندە، العاشقى حاندارىمىزدىڭ تاريحىن، ولاردىڭ اتقارعان رولىن كورسەتۋگە وسى سەبەپ قولبايلاۋ بولادى دا تۇرادى. ماردىمسىز دەگەن - ءتىپتى جوق دەگەن ەمەس، ازداۋ، بىرەن-ساران دەگەن ماعىنادا. ولاي بولسا، قولدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشىلاردىڭ ەل تاريحىنداعى الاتىن ورنىن نەگە اشىپ كورسەتپەيمىز؟!
كەرەي مەن جانىبەك حاندارعا تاعدىر جاڭا ەتنيكالىق بىرلەستىككە نەگىزدەلگەن مەملەكەتتى قۇرۋ جانە ونى باسقارۋ ۇلەسىن بەردى. بۇل ۇلەس كەزدەيسوق سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن، زاڭدىلىق بولاتىن. ويتكەنى ەكى حاننىڭ ارعى اتا-بابالارى - شىڭعىس حاننان كەرەي مەن جانىبەك حاندارعا دەيىن شىعىس دەشتى قىپشاق اۋماعىنداعى ساياسي بيلىكتى مۇراگەرلىك جولمەن يەمدەنىپ، اتادان بالاعا قالدىرىپ وتىرعان. باسقاشا ايتقاندا، كەرەي مەن جانىبەك بىرنەشە عاسىر بويى ۋىسىنان بيلىك كەتپەگەن وتە مىقتى ءارى وتە بەدەلدى اۋلەتتىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلادى.
تاريح عىلىمىندا ХІХ عاسىردىڭ 60- جىلدارىنان بەرى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان ەكى تۇلعانىڭ - كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ەسىمدەرى انىقتالىپ، بەلگىلى بولعان. ۆ.ۆ.ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ العاش رەت ورازمۇحاممەد حاننىڭ شىعۋ تەگىن انىقتاۋ بارىسىندا «تاريح-ي راشيديدىڭ» مالىمەتتەرىن اينالىمعا ەنگىزە وتىرا، بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «قازاقتار تۋرالى (ۆ.ۆ. ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ قىرعىز قايساقتار دەپ جازادى - ب.ك.) «تاريح-ي راشيديدە» مۇحاممەد حايدار ايتقان مالىمەتتەر حيجرا بويىنشا 860 - جىلدان 944 - جىلعا دەيىنگى، ياعني 1456- جىلدان 1537-38- جىلعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيدى. وسى 80 جىل ىشىندە مۇحاممەد حايدار بويىنشا قازاقتاردىڭ ەڭ باستى تۇلعالارى: جوشىلىق كەرەي مەن جانىبەك، كەرەيدىڭ ۇلى بۇرىندىق، جانىبەكتىڭ ۇلدارى ادىك پەن قاسىم جانە ادىكتىڭ ۇلى تاحير بولدى». مىنە، وسى كەزدەن باستاپ كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنداعى تاريحي رولى انىقتالىپ، قازىرگى كۇندەرگە دەيىن ونى ەشبىر زەرتتەۋشى تەرىسكە شىعارماي، كەرىسىنشە، ونى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبارى ءبىراۋىزدان مويىنداپ وتىر. ولاي بولسا، وسىنداي تاريحي تۇلعالاردىڭ وزدەرىنە جەكە توقتاپ، ولاردىڭ شىعۋ تەگىنە، اتا-بابالارىنا، جەكە ومىرىنە، حاندىقتى قۇرۋ ىسىندەگى ءىس-ارەكەتتەرىنە قاتىستى ماسەلەلەرگە ارنايى توقتاپ ءوتۋ ارقىلى ولاردىڭ قازاق تاريحىنداعى الاتىن ورنى مەن اتقارعان رولىنە نازار اۋدارالىق.
ماحمۋد بەن ءۋاليدىڭ جازۋى بويىنشا، العاشقى قازاق حانى كەرەي حان بولعاندىقتان، ارنايى قاراستىرۋدى كەرەي حاننان باستالىق.
جازبا دەرەكتەر مەن تاريحي زەرتتەۋلەردە العاشقى قازاق حانىنىڭ ەسىمى - گيرەي، گەرەي، كيراي، كەرەي تۇرىندە كەزدەسەدى. قازاق تىلىندە جازىلعان ادەبيەتتەر مەن زەرتتەۋلەردە سوڭعى ەسىم ءجيى جانە تۇراقتى پايدالانىلاتىندىقتان، ءبىز دە وسى ەسىمدى ءوز زەرتتەۋىمىزدە قولدانامىز.
بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنى مەن ماعىناسىنا كەلسەك، ۆ.ۆ.بارتولد ول جونىندە بىلاي دەپ جازادى: «ءوزىنىڭ دەرەكتەرىن كورسەتپەي، احمەد ۆەفيك-پاشا ءوز سوزدىگىندە «گيرەي» - موڭعول ءسوزى، موڭعولشا «گاراي» دەلىنىپ، «ەڭبەگى سىڭگەن»، «لايىقتى»، «قۇقىلى» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى». قازىرگى كەزدە موڭعوليادان تاريحي وتانىنا قونىس اۋدارعان جانە كونە موڭعول ءتىلىن جەتىك بىلەتىن باۋىرلارىمىزدان بۇل ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسى جونىندە سۇراستىرعانىمىزدا، كەزىندە تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ، زەينەتكەرلىككە شىققان، ارداگەر-ۇستاز نىعمەت مامبەت ۇلى اقساقال: «گاراي» - كونە موڭعول ءسوزى، ونىڭ ەكى ماعىناسى بار، ءبىرىنشىسى - «بيىك»، «ەڭسەلى»، «الىپ» دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشىسى - «ەرجۇرەك»، «باتىل»، «ەركىن»، «بەرىك» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنىن حاباردار ەتتى. اراب تىلىندە بۇل ماعىنالاردىڭ «حايدار»، «عايدار» دەگەن سوزدەرمەن بەرىلەتىنىن ەسكەرە كەلە، موڭعول تىلىندەگى - «كەرەي» ءسوزى مەن اراب تىلىندەگى - «حايدار» سوزدەرىنىڭ ماعىناسى ورتاق، بىردەي دەگەن قورىتىندىعا كەلەمىز.
مۇنداي ەسىمنىڭ التىن وردا داۋىرىنە دەيىنگى اراب، پارسى تىلدەرىندەگى شىعارمالاردا كەزدەسپەۋىنە جانە دە تەك قانا وسى داۋىردە عانا شىڭعىس ۇرپاقتارى مەن كوشپەلى قوعامنىڭ جوعارعى توبى اراسىندا ءجيى كەزدەسۋىنە قاراعاندا بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنى موڭعولدىق، ال ماعىناسى جوعارىدا ايتىپ وتكەن «ەرجۇرەك»، «باتىل»، «الىپ»، «بەرىك» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەگەن پىكىرلەردى تولىق قولدايمىز.
كەرەي حاننىڭ شىعۋ تەگى، بۇعان دەيىن ايتىلعانداي، جوشى حاننىڭ ۇلكەن ۇلى - وردا ەجەننەن باستاۋ الادى. وردا ەجەن، ونىڭ ۇلى ساسى بۇقا، ونىڭ ۇلى ەرزەن، ونىڭ ۇلى شىمتاي جانە ونىڭ ۇلى ورىس حان بولىپ جالعاسادى. ورىس حاننان كەرەيگە دەيىنگى شەجىرە ورتاعاسىرلىق دەرەكتەردە جاقسى ساقتالعان. ت.ي.سۇلتانوۆ اۋدارعان «مۋيزز ال-ءانسابتىڭ» مالىمەتىندە «ورىس حاننىڭ 15 بالاسى: 8 ۇل جانە 7 قىزى بولعان دەلىنەدى دە: «ءبىرىنشى ۇل - توقتاقيا، ول حاندىق بيلىكتە بولعان. ونىڭ ءۇش قىزى جانە ءۇش ۇلى بولعان: 1) انيكە-بۋلاد، 2) بۋگۋچاك، 3) تەنگريبەردي» دەپ ايتىلادى. ال «تاۋاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسرات-نامادا» توقتاقيانىڭ ۇلدارى «تەنگري-بەردي، ياگۋدجاك-انەكە، پۋلاد» دەپ بەرىلەدى. «انيكە» نەمەسە «انەكە» ءسوزىنىڭ بىرەسە بولاتتىڭ الدىندا، بىرەسە ياگۋدجاكتىڭ سوڭىندا بەرىلۋىن قولجازبانى كوشىرۋشىلەردەن جىبەرىلگەن تەحنيكالىق قاتە دەۋگە بولادى. «تاۋاريح-ي گۋزيدا-يي نۋسرات-نامانىڭ» وسى مالىمەتتەرى 1426- جىلى جازىلعان «مۋيزز ال-ءانسابقا» تاۋەلدى بولعاندىقتان، ءبىز وسى شىعارماداعى مالىمەتتى نەگىزگە الامىز. ال انيكە-بۋلاد نەمەسە بولاتتا ءبىر عانا ۇل بولعان، ونىڭ ەسىمى - كەرەي. ءسويتىپ، ورىس حاننان بەرى قاراي تاراتساق، ورىس-حان، ونىڭ ۇلى توقتاقيا، ونىڭ ۇلى انيكە بولات جانە ونىڭ ۇلى كەرەي حان بولىپ جالعاسادى.
كەرەي حاننىڭ ورىس حانعا دەيىنگى اتا-بابالارى جونىندە تاريحي زەرتتەۋلەردە بىرشاما جاقسى قاراستىرىلعاندىقتان، ءبىز ولارعا توقتالمايمىز. زەرتتەۋلەردىڭ بارىندە دە وردا ەجەننەن باستاپ ورىس حانعا دەيىن شىعىس دەشتى قىپشاقتاعى وردا ەجەن اۋلەتى بيلىگىنىڭ ۇزىلمەگەندىگى ايتىلادى. 1377 - جىلى اق وردا بيلەۋشىسى ورىس حان قايتىس بولعاننان كەيىن تاققا ونىڭ ۇلكەن ۇلى توقتاقيا، ياعني كەرەيدىڭ اتاسى كەلەدى دە، 2 اي عانا بيلىك قۇرادى. ت.ي.سۇلتانوۆتىڭ جازۋى بويىنشا، كەرەي حاننىڭ اتاسى توقتاقيا «جۇمساق مىنەزدى جانە ادىلەتتى» ادام بولىپ، ءامىر تەمىر مەن توقتامىسقا قارسى كۇرەستە قايتىس بولعان. ال كەرەيدىڭ اكەسى انيكە-بولات نەمەسە بولاتقا كەلسەك، ول - توقتاقيانىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ەسىمى دەرەكتەردە شەجىرەلەرگە قاتىستى عانا ايتىلادى. باسقا جاعدايلاردا انيكە-بولات تۋرالى ەشقانداي مالىمەتتەر ايتىلمايدى. «تاۋاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسرات-ناما» بويىنشا كەرەي حان - بولاتتىڭ (انيكە بولاتتىڭ) جالعىز ۇلى. توقتاقيانىڭ بولاتتان باسقا تاڭىربەردى جانە بۇعىشاق اتتى ەكى ۇلى بولىپ، بۇعىشاقتىڭ مۇحاممەد، احمەت جانە ءالي اتتى ءۇش ۇلى جانە يمەن بي اتتى قىزى بولعاندىعى بەلگىلى.
كەرەيدىڭ قاي جىلى دۇنيەگە كەلگەندىگىن دەرەكتەر ايتپايدى، ءبىراق ونى سالىستىرۋ ءادىسى ارقىلى بولجاپ، شامامەن ايتۋعا بولادى. ورىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى توقتاقيا دا، كىشى ۇلى قويىرشاق، ولاردىڭ جاس اراسىن شامامەن 15-20 جىل دەۋگە بولادى. توقتاقيا ۇلى بولات بولسا، قويىرشاقتىڭ ۇلى - باراق. باراقتىڭ 1428- جىلى قايتىس بولعانى بەلگىلى. باراقتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ۇلكەنى - جانىبەك حان. ال جانىبەك حان مەن بولاتتىڭ ۇلى كەرەيدىڭ ءبىر تاريحي كەزەڭدە ءومىر سۇرگەنى جانە بەلگىلى. ولاردىڭ دا اراسىنداعى جاس ايىرماشىلىقتارى 10-20 جىل دەپ ساناۋعا بولادى. كەرەيدىڭ ەسىمى ХV عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنىڭ سوڭىنان، ال جانىبەكتىڭ ەسىمى ХV عاسىردىڭ 70-شى جىلدارىنىڭ ورتاسىنان باستاپ جازبا دەرەك مالىمەتتەرىندە كەزدەسپەيدى. سوعان قاراپ ولاردى 60-70 جىل ءومىر سۇرگەن دەپ ەسەپتەسەك، وندا ولار ХV عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەگە كەلگەن بولىپ شىعادى.
ХV عاسىردىڭ 50- جىلدارىندا، ياعني قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلار قارساڭىندا ورىس حاننان تاراعان كەرەي مەن جانىبەك سەكىلدى شوبەرەلەردى ساناعانىمىزدا، تەمىر مالىكتىڭ ۇرپاقتارىنسىز ولاردىڭ سانى 20 عا جۋىقتاعان. ولاردىڭ ىشىندە جاسى جاعىنان ەڭ ۇلكەنى كەرەي بولعان. سونداي-اق ورىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى - توقتاقيا، ال ونىڭ ۇلكەن ۇلى - انيكە بولات، ال ونىڭ جالعىز ۇلى كەرەي بولعاندىقتان، ХV عاسىر ورتاسىندا شىعىس دەشتى قىپشاقتاعى وردا ەجەن اۋلەتىنىڭ، ورىس حان ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا اتا جولى جاعىنان كەرەيدىڭ مارتەبەسى جوعارى بولعان.
سول سەبەپتى كەرەي ماحمۋد بەن ءۋالي ايتقانداي، ءابىلقايىر حاندىعى ءبولىنىپ كەتكەندە جاسى مەن جولىنا قاراي حان بولىپ سايلاندى. ول ونشاقتى جىلداي حان بولىپ، قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان حانداردىڭ قاتارىنا جاتادى. جازبا دەرەكتەر ونىڭ ناقتى قاي جىلى قايتىس بولعانىن ايتپاسا دا، جاناما مالىمەتتەر ارقىلى ونى انىقتاۋعا بولادى. ءابىلقايىر حان قايتىس بولىپ، ونىڭ ورنىنا وتىرعان شايح حايدار حانعا قارسى كۇرەسكەن قارسىلاستاردى شايبانيلىق دەرەكتەر ناقتىلاي اتايدى. «تاۋاريح-ي گۋزيدا-يي نۋسرات-نامادا» شايح حايداردىڭ جاۋلارىنا: «قاجى مۇحاممەد حاننىڭ ۇلى سەيتەك، قاجى مۇحاممەد حاننىڭ نەمەرەسى، ماحمۋدەكتىڭ ۇلى يباق، باراق حاننىڭ ۇلدارى جانىبەك پەن كەرەي، ارابشاحتىڭ ۇرپاعى بۋرەكە سۇلتان، ماڭعىتتان ابباس، مۇسا، جاڭبىرشى بيلەر جاتقىزىلادى». ال «فاتح-نامە» مەن «شايباني-نامە» دەرەكتەرىندە كەرەيدىڭ ەسىمى اتالماي، تەك باراقتىڭ ۇلى جانىبەك حاننىڭ ەسىمى باسقالارمەن بىرگە ايتىلادى. سوڭعى ەكى دەرەك مالىمەتىن نەگىزگە الا وتىرا، ءبىز كەرەي حان ەسىمىنىڭ ولاردا كەزدەسپەۋىن، سول تۇستا، ياعني 1469-1471 -جىلدارى كەرەي حان ومىردە بولماعان، ناقتىراق ايتساق، وسى جىلدارعا دەيىن كەرەي حان قايتىس بولىپ كەتكەن دەپ وي تۇيەمىز. كەرەي حاننىڭ جانىبەك حانمەن بىرگە قازاق حاندىعىن قۇرۋداعى ءىس-ارەكەتتەرى الداعى تاراۋشادا قاراستىرىلاتىندىقتان، ءبىز بۇل جەردە وعان توقتالىپ جاتپايمىز.
ال ەندى جانىبەك حانعا كەلسەك، تاريحي دەرەكتەردە ونىڭ ەسىمى ءارءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى كەرەي حانعا قاراعاندا ءجيى كەزدەسەدى. 1426- جىلى جازىلعان «مۋيزز ال-ءانساب» ەڭبەگى مەن ХVІ عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا جازىلعان «تاۋاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسرات-نامادا» ونىڭ ەسىمى حاندار شەجىرەسىنە بايلانىستى كەزدەسسە، «تاريح-ي راشيدي»، «فاتح-نامە»، «شايباني-نامە» سەكىلدى تاريحي شىعارمالاردا قازاق حاندىعىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە ءجيى ايتىلادى. ال ءابىلعازى، قادىرعالي جالايىري، گاففاري، حايدار رازيدىڭ ەڭبەكتەرىندە جانىبەك حان ەسىمى شىعىس دەشتى قىپشاقتا بيلىك قۇرعان اۋلەتتىڭ وكىلى رەتىندە ۇشىراسادى. جانىبەك حاننىڭ ەسىمى ورتاعاسىرلىق دەرەكتەردە ءجيى ايتىلسا دا، تاريح عىلىمىندا ونىڭ تاريحي رولىن العاش انىقتاپ بەرگەن ۆ.ۆ.ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ بولدى. ول وراز مۇحاممەد حاننىڭ شىعۋ تەگى مەن اتا-بابالارىن انىقتاۋ بارىسىندا كوپتەگەن مۇسىلمان دەرەكتەرىنىڭ مالىمەتتەرىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزە وتىرا، جانىبەكتى كەرەيمەن بىرگە قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى 80 جىلدىق تاريحىنداعى ءىرى تۇلعالار دەي كەلە، جانىبەكتى ءابىلقايىر حان داۋىرىندە ورتا ازيا تاريحىندا وزىندىك ماڭىز اتقارعان جانە ودان كەيىن قازاقتاردىڭ بيلەۋشىسى بولعان دەيدى دە، «ودان باسقا ءبىز بۇل ەكى تۇلعانىڭ (اۆتور بۇل جەردە ەكى تۇلعا دەپ جانىبەك حان مەن ونىڭ ۇلى جادىك سۇلتاندى ايتىپ وتىر - ب.ك.) قازاق حالقىن قۇرۋشىلار ەكەندىگىن بىلەمىز» دەپ ناقتى كورسەتەدى. وسىعان بايلانىستى زەرتتەۋشىنىڭ «قازاق حالقىن قۇرۋشىلاردىڭ» ءبىرى رەتىندە جانىبەكتى اتاپ كورسەتۋىن ونىڭ ەتنيكالىق ءۇردىس پەن ساياسي ۇردىستىڭ اراجىگىن اجىراتپاي، ەكى ءۇردىستى ءبىر ءۇردىس دەپ قاراستىرۋىنان دەپ تۇسىنەمىز. سول سەبەپتى دە ءبىز ۆ.ۆ. ۆەليامينوۆ-زەرنوۆتىڭ «قازاق حالقىن قۇرۋشىلاردىڭ» ءبىرى دەگەن ويىن قاتە دەپ قابىلداپ، جانىبەكتى قازاق حاندىعىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان دەگەن پىكىرمەن تولىقتىرامىز.
جانىبەك حاننىڭ شىعۋ تەگى مەن اتا-بابالارىنا كەلسەك، ول كەرەي حاننىڭ شوبەرەلەس تۋىسى بولعاندىقتان، ولاردىڭ وردا ەجەننەن ورىس حانعا دەيىنگى بابالارى ورتاق بولىپ كەلەدى. سول سەبەپتى دە ءبىز بۇل جەردە جوشىدان ورىس حانعا دەيىنگى جانىبەك حاننىڭ اتا-بابالارىن قايتالاپ جاتپاي، بىردەن ورىس حاننان تارايتىن اتالارىنا توقتالامىز. بۇل تۋرالى بۇعان دەيىن ايتىلىپ وتكەندەي، 1426- جىلى جازىلعان «مۋيزز ال-انساب» پەن ХVІ عاسىردىڭ العاشقى جىلدارى جازىلعان، مالىمەتتەرى ءبىرىنشى شىعارماعا تاۋەلدى «تاۋاريح-ي گۋزيدا-يي نۋسرات-نامادا» ايتىلادى. ت.ي.سۇلتانوۆتىڭ دالەلدەۋى بويىنشا، «مۋيزز ال-انسابتىڭ» پاريجدەگى ۇلتتىق كىتاپحانادا تۇرعان قولجازباسىنان الىنىپ، «سبورنيك ماتەريالوۆ وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى» اتتى جيناقتىڭ ەكىنشى تومىنا ەنگىزىلگەن شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنا قاتىستى مالىمەتتەردە ءبىرشاما قاتەلىكتەر جىبەرىلىپ، «شىڭعىس حان اۋلەتىندەگى بىرنەشە ونداعان حانزادالار سيقىرلى تاياقتىڭ اسەرىنە ۇشىراعانداي، وعلاندارعا اينالىپ كەتكەن». سوعان بايلانىستى ول شىعارمانىڭ ورىس حان ۇرپاقتارىنا قاتىستى مالىمەتتەرىن دەرەكتانۋ عىلىمىنىڭ تالاپتارىنا ساي ورىس تىلىنە اۋداردى. ءبىز جانىبەك حاننىڭ اتا-باباسى جونىندە قاراستىرعانىمىزدا ت.ي.سۇلتانوۆ اۋدارماسىن پايدالانعانىمىزدى ەسكەرتىپ وتەمىز. ول اۋدارمادا جانىبەك حاننىڭ اتا-بابالارى جايلى بىلايشا بەرىلەدى: «ورىس حاننىڭ ءبىرىنشى ۇلى - توقتاقيا. ول بيلىك قۇرعانى ورىس حاننىڭ سەگىزىنشى ۇلى - قۇيىرشىق. ونىڭ پاياندە-سۇلتان، رۋكيا دەگەن ەكى قىزى جانە باراق اتتى ءبىر ۇلى بولدى. باراق بيلىك قۇرعان. باراقتا ءتورت بالا: سادات-بەك دەگەن قىزى جانە ءابۋ سايد، مير قاسىم، مير سايد دەگەن ءۇش ۇلى بولعان». «تاۋاريح-ي گۋزيدا-يي نۋسرات-نامادا» ءابۋ سايد باراق حاننىڭ ءۇش ۇلىنىڭ كىشىسى جانە جانىبەك حان دەگەن قوسىمشا ەسىممەن بەرىلسە، قادىرعالي جالايىر ول تۋرالى باراقتىڭ ۇلى «كىشى جانىبەك حان» دەپ دالىرەك ءتۇسىندىرەدى. وسىلايشا دەرەكتەردەگى جانىبەك حان تۋرالى ايتىلاتىن شەجىرەلىك مالىمەتتەردە ونىڭ شىن ەسىمى - ءابۋ سايد، ال لاقاب ەسىمى - جانىبەك ەكەندىگىن بىلەمىز. ال قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى بارىسىن باياندايتىن مالىمەتتەردىڭ بارىندە ونىڭ ەسىمى كەرەي حاننىڭ ەسىمىمەن بىرگە جانىبەك حان دەپ كەزدەسەدى.
ەندى كەرەيدىڭ ءابىلقايىر حاننان بولىنگەنگە دەيىنگى، ياعني XV عاسىردىڭ 50-جىلدارىنداعى ءومىرى تۋرالى ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتساق. ويتكەنى كەز كەلگەن وقىرمانعا كەرەي مەن جانىبەك ءابىلقايىردان بولىنگەنگە دەيىن دەشتى قىپشاقتىڭ قاي جەرىندە ءومىر ءسۇردى دەگەن سۇراق تۋۋى مۇمكىن. مۇنداي سۇراققا ورتاعاسىرلىق ەشبىر دەرەك جاۋاپ بەرە المايدى. تەك قانا جاناما مالىمەتتەر مەن سوڭعى جىلدارى تابىلىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلگەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ دەرەكتەرى عانا بۇل سۇراققا تولىق جاۋاپ بەرەدى.
تاريحتان بەلگىلى، شىڭعىس حان ءتورت ۇلىنا جاۋلاپ العان جەرلەرىن ءبولىپ بەرەدى. ونىڭ ءبولىسى ەۋروپالىقتاردىڭ افريكانى بولۋىندەي ەمەس، بەلگىلى ءبىر قاعيداتقا نەگىزدەلدى. ول جاۋلاپ الىنعان حالىقتاردىڭ شارۋاشىلىق، ەتنيكالىق، تىلدىك جانە ت.ب. بەلگىلەرىنە قاراعان. سول سياقتى جوشى ۇلىسى دا ءوز ىشىندە ۇساق ۇلىستارعا بولىنگەندە، نەگىزىنەن، شارۋاشىلىق جاعداي ەسكەرىلەدى. موڭعول جاۋلاۋىنا دەيىن-اق حورەزممەن كۇرەستە السىرەگەن قىپشاق حاندىعىندا XII ғ. II جارتىسى مەن XIII عاسىر باسىندا ەكى ايماق پايدا بولعان ەدى. شىعىس ايماققا - قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك، ورتالىق جانە سولتۇستىك-شىعىسى ەنەدى (قاراڭىز: احينجانوۆ س.م. كيپچاكي ۆ يستوريي سرەدنەۆەكوۆوگو قازاحستانا ا.، 1995، 211-212-ب ب.). ال ارالدىڭ سولتۇستىگى مەن ودان باتىسقا قاراي جاتقان جەرلەر - باتىس ايماققا قاراعان. قىپشاق داۋىرىندەگى تابيعي-شارۋاشىلىق جاعدايعا ساي ءبولىسۋ جوشى ۇلىسىندا دا ەسكەرىلىپ، جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى وردا ەجەن، نەگىزىنەن، شىعىس ايماقتى باسقارادى. XIII ع. سوڭى - XIV ع. باسىندا وردا ەجەن ۇلىسىنىڭ ورتالىعى الاكول ماڭىنان سىردىڭ ورتا اعىسى بويىنا كوشىرىلەدى.
بايان حاننان باراق حانعا دەيىن سىر ءوڭىرى اق وردانىڭ ساياسي-اكىمشىلىك، ساۋدا-ايىرباس، ءدىني-مادەني ورتالىعى بولادى. مال باعۋشى تايپالاردىڭ قىسقى جايىلىمدارى مەن قىستاۋلارى وسى وڭىردە ەدى. 1428- جىلى باراق حان ءولىپ، حاندىق بيلىك شايبانيلىق ءابىلقايىرعا كوشكەنىمەن، اق وردا حاندارىنىڭ ۇرپاقتارى سىر وڭىرىندە قالا بەرگەن. ولاردىڭ ىشىندە كەرەي دە، جانىبەك تە جانە باسقالار دا بار. 1446 -جىلى ءابىلقايىر حان سىر ءوڭىرىن ماۋرەنناحردان قايتارىپ، ءوز استاناسىن سىعاناققا كوشىرەدى. شايبانيلىق سۇلتانداردىڭ سىر وڭىرىنە كەلۋى ورداەجەندىك سۇلتاندارعا وتە اۋىر بولادى. ەڭ جاقسى جايىلىمدار مەن قىستاۋلاردان ايىرىلۋ ورداەجەندىك سۇلتاندار ءۇشىن «كوپ قيىنشىلىققا ۇشىراۋ» بولعان.
وسى جەردە ايتا كەتەرلىك ءبىر ماسەلە، ورىس حانعا دەيىن وردا ەجەن اۋلەتىنىڭ بيلىگى شىعىس دەشتى قىپشاقتا قالاي جالعاسسا، ودان كەيىن دە بۇل اۋلەتتىڭ بيلىگى وسى اۋماقتا ءارءتۇرلى ساياسي جاعدايلارعا قاراماستان 1428- جىلعا دەيىن جالعاسا بەرگەن. كەرەي حاننىڭ اتاسى توقتاقيانىڭ، جانىبەك حاننىڭ اتاسى قويىرشاق حان مەن اكەسى باراق حاننىڭ بيلىكتە بولۋى اۋلەت وكىلدەرى ىشىندە وسى وتباسىلارىنىڭ مارتەبەسىن ەرەكشەلەندىرەدى. ەكىنشى، ХV عاسىردىڭ ورتاسىندا شايبانيلىق اۋلەتكە قارسى كۇرەستە كەرەي مەن جانىبەك حاندار تەكتى اتانىڭ ۇرپاقتارى رەتىندە بەدەلدى اۋلەتتىڭ وكىلدەرى رەتىندە باسشىلىق جاساماي، تىنىش قالۋى مۇمكىن ەمەس بولاتىن. ХV عاسىردىڭ 50-جىلدارى سوڭىندا كەرەي مەن جانىبەك «قيىنشىلىققا» كونبەي، وسىلايشا سىر وڭىرىنەن كوشكەن. ءبىزدىڭ بۇل ويىمىزدى تاريحي اڭىز مالىمەتى دە دالەلدەي تۇسەدى. 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى شۋ مەن تالاس، سىر وڭىرلەرىندە ارحەولوگيالىق بارلاۋ مەن قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ارحەولوگ ماديار ەلەۋوۆ ەل اۋزىنداعى تاريحي اۋىز-اڭگىمەلەردى دە جيناستىرادى. ونىڭ جيعان اڭىزدارىنىڭ بىرنەشەۋى جارىق كوردى. ونداعى 5 اڭىزدىڭ ەكەۋى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ شۋ بويىنا كەلۋىنە بايلانىستى ايتىلادى. ءبىرىنشى اڭىزدا - «سىردىڭ بويىنان تىشقان جىلى قارا كۇزدە ءبىر تۇمەن ەلىمەن اۋا كوشكەن اعايىندى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار قىس تۇسە مويىنقۇمعا جەتىپتى» دەپ باياندالادى (ەلەۋۇلى م. شۋ ءوڭىرى: اڭىز بەن تاريح. قازمۋ حابارشىسى. تاريح سەرياسى، 3-شىعۋى. الماتى، «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسى، 1996، 7-ب.). وسى اڭىزدىڭ سوڭىندا ءبىرشاما جىلدار وتكەننەن سوڭ، ەكى سۇلتاننىڭ سىرعا قايتا ورالعاندىعى جونىندە جازىلادى. ال ءتورتىنشى اڭىز بولسا: «قارا كۇزدە سىردان قوپارىلا كوشكەن قالىڭ ەلدى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار مويىنقۇمعا باستاپ كەلىپتى» دەپ باستالادى دا، ءبىر-بىرىمەن ىرگەلەس جاتقان ەكى ەسكى قالا جۇرتىن كورىپ، جانىبەك سۇلتان كەرەيگە: «اللا تاعالا ەكەۋمىزدى اجىراماسىن دەپ وسى ەكى ەسكى جۇرتتى بىزگە بۇيىرتقان شىعار، قالاساڭىز، بىرىنە ءسىز، ال ەكىنشىسىنە مەن قونىستانىپ، قالا سالايىق» دەگەن ەكەن. سول كەزدە شىعىسقا قاراپ تۇرعان كەرەي حان بەتىن باتىسقا بۇرىپ: «ۋادە، ءبىراق ءبىز بۇل جەردە ۇزاق تۇرا الماسپىز، اللا تاعالا ءساتىن سالعان كۇنى - تۇركىستانعا جول ءجۇرۋىمىز كەرەك» دەپتى. ەكى اڭىز دا ءبىزدىڭ ويىمىزدى دالەلدەي ءتۇسىپ، سىر ءوڭىرى - كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ ۇلىسى بولعاندىعىن باياندايدى. سوڭعى اڭىزداعى تۇركىستان اتى قانداي ماعىنادا ايتىلعانى بەلگىسىز، ونىڭ نە قالا، نە سىر ءوڭىرىنىڭ XIV-XVI عاسىرداعى اتاۋى ماعىناسىندا ايتىلىپ تۇرعانىن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس، ءبىراق تا انىق نارسەگە سىر ءوڭىرىنىڭ دە، تۇركىستان قالاسىنىڭ دا شۋدىڭ باتىسىندا ورنالاسقاندىعى جاتادى. بۇل مالىمەتتە سىر ءوڭىرىنىڭ كەرەي مەن جانىبەككە «اتامەكەن» ەكەندىگىن كورسەتەدى.
1446 - جىلدان باستاپ سىر ءوڭىرى ءابىلقايىر حانعا قارادى دەدىك. وسى جىلداردان باستاپ 1457- جىلعا دەيىن كەرەي مەن جانىبەك باستاعان سۇلتانداردىڭ ءابىلقايىر حانعا نارازىلىعى وسە تۇسەدى. اق وردانىن مۇراگەرلەرى وسى جىلداردا تەك وزدەرى عانا «وپپوزيسيادا» بولماسا كەرەك. ولاردى جەرگىلىكتى رۋ-تايپا كوسەمدەرى قولداي باستاعان سەكىلدى. ويتكەنى 1428- جىلى ءابىلقايىر حاندىققا وتىرۋىنا دەشتى قىپشاقتىڭ 71 رۋ-تايپا باسشىسى «داۋىس» بەرسە، 1457 - جىلعى سىعاناق تۇبىندەگى قالماقتارمەن ۇرىسقا ءتۇسۋ ءۇشىن حان جارلىعىمەن نەبارى 17 تايپادان عانا جاساق جينالادى (قاراڭىز: ХV-ХVІІІ ع ع. قازاق حاندىعى تاريحىنىڭ ماتەريالدارى. ا.، 1969، 143-144-ب ب). وسى دەرەك قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ قارساڭىنداعى دەشتى قىپشاقتاعى ساياسي ءومىردىڭ ءبىر ايناسى ىسپەتتى. ساياسي بيلىك وزدەرىندە بولماسا دا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ رەسمي حاندى مويىندامايتىنىنا ەكى سۇلتاننىڭ كوزى جەتەدى.
مەنىڭشە، كەرەي مەن جانىبەك ءابىلقايىردان بولىنبەي تۇرىپ، الدىن الا قايدا باراتىندارىن ايقىنداپ، كەلىسىپ العان. قالاي بولسا دا، ەكى سۇلتان ءابىلقايىر حاننىڭ قارسىلاسىنا كەتۋدى ۇيعارعانى «مەنىڭ جاۋىمنىڭ جاۋى ماعان جاۋ ەمەس» دەگەن قاعيدا بويىنشا، ولارعا موعول حانى ەسەن بۇعا حان ءتيىمدى بولادى. ەكى جاقتى ءوزارا كەلىسىمنىڭ بولعاندىعىن تومەندەگى جاعدايلار قۋاتتايدى. بىرىنشىدەن، كەرەي مەن جانىبەك قاراماعىنداعى ۇلىسىمەن م.ەلەۋوۆتىڭ اڭىزىندا ءبىر تۇمەن ەلمەن كوشكەن. وسىنشاما اداممەن، ءتورت تۇلىك مالىمەن ماقساتسىز، باعىت-باعدارسىز كوشۋ اقىلعا سىيمايدى. ۇلىسپەن تۇگەلدەي كوشۋگە قاراعاندا الدىن الا ۋاعدالاستىق بولعان. ەكىنشىدەن، موعول حانى ەسەن بۇعا حان سۇلتانداردى قۇرمەت كورسەتىپ كۇتىپ الادى (ХV-ХVІІІ ع ع. قازاق حاندىعى تاريحىنىڭ ماتەريالدارى. ا.، 1969، 352-ب.). بۇل الدىن الا كەلىسىمنىڭ بولعاندىعىن دالەلدەيدى.
بولىنۋگە تۇرتكى بولعان وقيعاعا كوپشىلىككە بەلگىلى اڭىز - قاراقىپشاق قوبىلاندى مەن ارعىن اقجول بي اراسىنداعى جاڭجال جاتتى. اقجول ءبيدىڭ قانىن وتەۋگە ارعىن تايپاسى تاعى دا كەرەي مەن جانىبەككە جۇگىنەدى. بۇل دا ەكى سۇلتاننىڭ دەشتى قىپشاقتاعى ءابىلقايىر حانعا قارسى تۇرار تۇلعالار ەكەندىگىن كورسەتەدى.
مۇحاممەد حايدار دۋلاتي مەن ماحمۇد ءيبن ءۋالي ەكى سۇلتاننىڭ موعولستانعا كەلۋىن، ەسەن بۇعا حاننىڭ ولارعا شۋ مەن قوزىباسى جايلاۋى اراسىندا ورنالاسقان جەردى بەرگەنىن جازادى. نە سەبەپتى ەسەن بۇعانىڭ بۇل ءوڭىردى ەكى سۇلتانعا بەرگەنىن «باحر ال-اسرار في ماناكيب ال-احيار» اۆتورى بىلاي تۇسىندىرەدى: «بۇل كەزدە موعولستاندا شىڭعىس حاننىڭ ۇلى، شاعاتاي حان ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ۋايىس حان ۇلى ەسەن بۇعا حان بيلىك ەتىپ تۇردى. ءدال وسى تۇستا ءامىر تەمىر كۋرەكاننىڭ ۇلى ميرانشاحتىڭ، ونىڭ ۇلى سۇلتان مۇحاممەد-مىرزانىڭ، ونىڭ ۇلى ءابۋ سايد مىرزا جوعارىدا اتالعان حاننىڭ اعاسى ءجۇنىس حاندى يراقتان الدىرتىپ، كومەك بەرەدى جانە قولداۋ كورسەتەدى، ءسويتىپ، ونىڭ بولىگىنە قاۋىپ تونەدى. ...ەكى سۇلتانعا ول موعولستاننىڭ باتىسىنان جەر بەردى، ول ەسەن بۇعا حاننىڭ يەلىگى مەن ءجۇنىس حاننىڭ قول استىنداعى جەردىڭ اراسىندا ورنالاسقان ەدى. بۇل جەر - شۋ مەن قوزىباسى دەگەن جەرلەر بولاتىن» (كورسەتىلگەن كىتاپ، 352-ب.). وسى مالىمەتتە كەرەيدىڭ حان بولعاندىعىن اۆتور اتاپ كورسەتەدى (كورسەتىلگەن كىتاپ، 353-ب.). م.ەلەۋوۆتىڭ ءبىرىنشى اڭىزىندا ««قۇمدى قىستاپ شىققان قالىڭ ەل كوكتەمدە تۇلپارسازدا كەرەيدى اق كيىزگە كوتەرىپ، حان سايلاپ، وزدەرىن «قازاق» دەپ اتاپتى»، - دەلىنەدى (ەلەۋوۆ م. شۋ ءوڭىرى: اڭىز بەن تاريح. 7-ب.). كورىپ وتىرعانىمىزداي، جازبا دەرەك پەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ مالىمەتتەرى ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ، كەرەيدىڭ العاشقى قازاق حانى بولعاندىعىن جاريالاپ تۇر.
«نەگە تۇڭعىش حان جانىبەك ەمەس، كەرەي بولدى» دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە جاۋاپ بەرە كەتەلىك.
ХІ-ХІІІ عاسىرلارداعى ەرتە فەودالدىق قىپشاق مەملەكەتتىلىگىندەگى وزىنە عانا ءتان بەلگىگە - حاندىق بيلىكتىڭ اكەدەن بالاعا ەمەس، اكەدەن نەمەرە تۋىسقا نە ىنىگە بەرىلەتىندىگى جاتتى (احينجانوۆ س.م. كيپچاكي ۆ ءىيستوري 282-ب.). بۇل ادەت سىرتتان اكەلىنبەي قىپشاقتارعا دەيىنگى جانە قىپشاقتار كەزىندەگى جەرگىلىكتى تايپالارداعى اۋلەتتەگى جاسى ۇلكەندى سىيلاۋدان، سوعان قۇرمەت كورسەتۋدەن تۋسا كەرەك. موڭعول جاۋلاۋى ناتيجەسىندە حاندىق بيلىك اكەدەن بالاعا قالدىرىلاتىن زاڭعا اينالدى. XV عاسىردا موڭعولدار ەنگىزگەن بۇل جولدى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ادەت-عۇرپى ىعىستىرىپ شىعارادى. قىپشاق داۋىرىندەگى حاندىق بيلىكتىڭ مۇراگەرلىك جولى XV عاسىر ورتاسىندا قالپىنا كەلتىرىلە باستايدى. وعان كەرەيدىڭ حان سايلانىلۋى دالەل. ءابىلقايىر حانعا دەيىن دەشتى قىپشاقتىڭ بيلەۋشىسى باراق حان بولعان ەدى. موڭعول ءداستۇرى بويىنشا كەلەسى حان ونىڭ ۇلى جانىبەك بولۋى ءتيىس. جەرگىلىكتى حالىق داستۇرىنە ساي كەلەسى بيلىك باراقتىڭ نەمەرە تۋىسى كەرەيگە ءتيدى. ال كەرەيدەن سوڭ ونىڭ ۇلىنا بيلىك تيمەي، جانىبەك حان بولدى. جانىبەكتەن سوڭ حان بۇرىندىق بولدى.
مىنە، نە سەبەپتى كەرەي حان بولدى دەگەن سۇراۋعا ءبىزدىڭ جاۋابىمىز وسىنداي. كەلەسى ماسەلە قاي جىلدان باستاپ كەرەي حان بولعان دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە بولماقشى.
بۇل سۇراق «قازاق حاندىعى قاشان قۇرىلعان» دەگەن ساۋالمەن تىكەلەي بايلانىستى. سوڭعى 4-5 جىل توڭىرەگىندە وسى ماسەلە بويىنشا كوپتەگەن ايتىس-تارتىستار بولدى، ءبىراق نەگىزگى ماسەلە جايىندا ءبىر توقتامعا كەلەر پىكىر ايتىلمادى. ماقالا اۆتورى دا وسىعان بايلانىستى ءوز ويلارىن بىلدىرگەن بولاتىن. تومەندە ءبىز ەڭ سوڭعى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، كەرەي حاننىڭ قاي جىلدان باستاپ حاندىق قۇرا باستاعانى تۋرالى تاعى دا پىكىرىمىزدى ايتا كەتەلىك.
مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريح-ي راشيديىندە» «قازاق حاندارىنىڭ بيلىك ەتە باستاعانى حيجرانىڭ 870- جىلى» دەپ جازادى. بۇل - قازىرگى جىل ساناۋ بويىنشا، 1465-66- جىل. العاش رەت بۇل مالىمەتتىڭ اقيقاتتىعىنا كۇمان كەلتىرىپ، كورسەتكەن ورتا عاسىرلارداعى قازاقستان تاريحىنىڭ زەرتتەۋشىسى ت.ي.سۇلتانوۆ بولدى (سۋلتانوۆ ت.ي. كوچەۆىە پلەمەنا پرياراليا ۆ. XV-XVII ۆ ۆ. م.، 1982، 113-114-بب.). ەندى م.ەلەۋوۆتىڭ تاپقان اڭىزىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنەلىك. ونداعى ءبىرىنشى اڭىز: «سىردىڭ بويىنان تىشقان جىلى قارا كۇزدە ءبىر تۇمەن ەلىمەن اۋا كوشكەن اعايىندى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار قىس تۇسە مويىنقۇمعا جەتىپتى. قۇمدى قىستاپ شىققان قالىڭ ەل كوكتەمدە تۇلپارسازدا كەرەيدى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلاپ، وزدەرىن «قازاق» دەپ اتاپتى» دەسە، ەكىنشى اڭىز بۇل جونىندە: «قارا كۇزدە سىردان قوپارىلا كوشكەن قالىڭ ەلدى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار مويىنقۇمعا باستاپ كەلىپتى. قۇمدى قىستاپ، مال-جانى امان قالعان ەكى سۇلتان كوكتەمدە تۇلپارسازدا توي جاساپ، بايگە شاپتىرىپتى» دەپ باياندايدى (ەلەۋۇلى م. شۋ ءوڭىرى: اڭىز بەن تاريح. كورسەتىلگەن ەڭبەك، 7-8-ب ب.). ەكى اڭىز دا كەرەي مەن جانىبەكتىڭ موعولستانعا كەلۋىن «تىشقان جىلى، قارا كۇزدە» دەپ، ال كەرەيدىڭ حان كوتەرىلۋىن «كوكتەمدە» دەپ جارىسا مالىمەت بەرىپ وتىر. سوندا اڭىزدا قاي جىل تىشقان جىلى دەپ كورسەتىلگەن؟ تاعى دا جازبا دەرەك مالىمەتىنە جۇگىنەلىك. ءابىلقايىر حاننىڭ ءومىرىن تاريح ەتىپ جازعان XVI عاسىر تاريحشىسى ماسۋد يبن وسمان كۋحيستاني ونىڭ قايتىس بولعان جىلىن «874 - جىلى تىشقان جىلى 57 جاسىندا» دەپ كورسەتەدى (XV-XVIII ع ع. قازاق حاندىعى تاريحىنىڭ ماتەريالدارى. ا.، 1969، 171-ب.). بۇل - قازىرگى جىل ساناۋ بويىنشا 1469-70 جىل. كەرەي بۇدان ءبىر مۇشەل جىل ەرتە حان سايلانعان، ياعني 1457-58 - جىلى حان بولعان.
جازبا جانە اۋىز ادەبيەتى دەرەكتەرىنىڭ مالىمەتتەرىن ءبىر-بىرىمەن تولىقتىرىپ، 1457-58-جىلدار وقيعالارىنىڭ دامۋ بارىسىن بىلايشا قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى. 1457- جىلى جازدا ءابىلقايىر حان قالماقتاردىڭ جورىعى تۋرالى ەستىپ، قاراۋىنداعى ەلگە جاساق جيۋ تۋرالى جارلىق ەتەدى. سول جىلدىڭ كۇز ايلارىنىڭ باسىندا ول قالماقتاردان جەڭىلەدى. جارلىقكا قۇلاق اسپاعانداردى ءابىلقايىر حان جەڭىلۋدىڭ سەبەبى دەپ، جازالاۋعا كىرىسەدى. «وزدەرىنە ءتونىپ كەلە جاتقان قاۋىپتى بولدىرماي، الدىن الۋ ءۇشىن كەرەي مەن جانىبەك ءوز وتانىن تاستاپ، بوگدە ەلگە كەتەدى». ەكى سۇلتان دا 1457 - جىلى جازدا ءوز جايلاۋىندا بولىپ، حان جارلىعىن ەستىگەن. جارلىققا ساي اسكەر جىبەرمەگەندىكتەن، ولار سىر بويىنداعى قىستاۋلارىنا بارۋدان قاۋىپتەنىپ، 1457- جىلدىڭ قارا كۇزىندە شۋ بويىنا جەتكەن، ارينە، الدىن الا ەسەن بۇعا حانمەن كەلىسە وتىرىپ. ال كەلەسى جىلى، ياعني 1458- جىلدىڭ كوكتەمىندە تۇلپارسازدا كەرەيدى حان ەتىپ سايلاعان. سول ءداۋىردىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا حاننىڭ سايلانىپ، حاندىق بيلىكتىڭ قالىپتاسۋى - جاڭا مەملەكەتتىڭ قۇرىلعاندىعىن كورسەتەدى. دەرەكتىڭ ەكى ءتۇرىن ءبىر-بىرىمەن تولىقتىرۋ، بىزگە وسىنداي ناتيجە بەرگىزىپ وتىر. ءبىز وسى جەردە مىناداي ماسەلەنى ايتىپ وتكىمىز كەلەدى. كەرەي 1458 - جىلى حان بولىپ سايلانسا دا، ول تولىق دەربەس مەملەكەتتىڭ حانى ەمەس ەدى. ءابىلقايىردان ءبولىنىپ كەتۋ مەن كەرەيدىڭ حان سايلانىلۋى - جاڭا مەملەكەتتىڭ تولىق قالىپتاسۋىنداعى العاشقى قادام بولدى. ال تولىعىمەن دەربەس مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنىڭ اياقتالۋىن ءبىز 1470-71- جىلى جۇزەگە اسقان دەپ سانايمىز. ويتكەنى وسى جىلى قازاق بيلەۋشىلەرى شىعىس دەشتى قىپشاق اۋماعىنان ءابىلقايىر حاننىڭ ۇرپاقتارىن تولىعىمەن قۋىپ شىعىپ، شايبانيلىق اۋلەتتەن بيلىكتى كەيىن قايتارادى.
كەرەي حان 10 جىلداي شۋ بويىندا حاندىق قۇرعان (قاراڭىز: ەلەۋ ۇلى م. كورسەتىلگەن ەڭبەك، 7-ب). بۇل جىلدار حاندىقتىڭ قۇرىلۋىنىڭ العاشقى كەزەڭى، ساتىسى بولاتىن. كەرەي حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا جاڭا حاندىق - ساياسي كۇش رەتىندە بىرنەشە مىندەتتى ورىندايدى: 1) ءجۇنىس حاننىڭ ەسەن بۇعا حاننىڭ تاعىنا تالاسى ۋاقىتشا بولسا دا توقتاتىلادى؛ 2) موعول حانى ەسەنبۇعانىڭ ءوز ەلىندە ىقپالى وسەدى؛ 3) «كوشپەلى وزبەكتەر» ەلىنىڭ كۇيرەۋ پروسەسى تەرەڭدەي تۇسەدى؛ 4) ءابىلقايىر حانعا نارازىلاردىڭ ءبارى قازاق حاندىعىنا كەلە باستايدى، ءسويتىپ، حاندىق حالقى تەز كوبەيەدى. مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ مالىمەتى بويىنشا، 1470 - جىلعا دەيىن حاندىق حالقى 200 مىڭعا دەيىن جەتكەن.
«10 - جىلداي حاندىق قۇرعان كەرەي حان حان تاۋىنا جەرلەنىپتى» (ەلەۋ ۇلى م. كورسەتىلگەن ەڭبەك، 7-ب.). مۇمكىن حان تاۋ اتالۋى وسىعان بايلانىستى شىعار.
«10 جىلداي» دەگەنىمىز - 7-8 جىل شاماسى. كەرەي حان ءولىپ، ورنىنا نەمەرە تۋىسى، ۇزەڭگىلەس سەرىگى جانىبەكتىڭ حان بولعاندىعى بەلگىلى. ەگەر كەرەي 7-8 جىلدان سوڭ قايتىس بولسا، وندا جانىبەك حاننىڭ بيلىككە كەلۋى 1465-66 جىلعا سايكەس كەلىپ تۇر. «تاريحي-راشيدي» اۆتورىنىڭ «قازاق سۇلتاندارىنىڭ بيلىك قۇرۋى 870 جىلدان (حيجرا بويىنشا) باستالادى» دەپ جازۋى 1465-66 جىلعا بايلانىستى ايتىلدى ما ەكەن؟ بۇل ءالى تولىق دالەلدەۋدى جانە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
كەرەي حاننىڭ قايتىس بولعان جىلى جونىندەگى ءبىز پايدالانىپ وتىرعان اڭىز مالىمەتى جازبا دەرەك مالىمەتتەرىمەن سايكەس كەلەدى. «شايباني ناما»، «فاتح ناما»، «تاريحي كيپچاكحاني» دەرەكتەرىندە ءابىلقايىر حاننان كەيىن، ونىڭ ۇلدارىنا قارسى جۇرگىزگەن كۇرەستە كەرەي حان ەسىمى كەزدەسپەيدى، تەك قانا جانىبەك حان اتالادى.
«حاندار شەجىرەسى» كەرەي حاننىڭ ءۇش ۇلى بولعانىن جازادى: بۇرىندىق حان، قوجا-مۇحاممەد جانە سۇلتان ءالي. بۇرىندىق تۋرالى جازبا دەرەكتەردە ازدى-كوپتى مالىمەتتەر بارشىلىق، ال سوڭعى ەكى ۇل جونىندە ەشبىر دەرەكتە ايتىلمايدى. بۇرىندىق حاننان سوڭ حاندىق بيلىك تولىعىمەن جانە تۇپكىلىكتى تۇردە جانىبەك حان ۇلدارى مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنا كوشەدى.
جانىبەك حاننىڭ 1450- جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىنگى ءومىرى بەلگىسىز، ول جونىندە ەشبىر دەرەكتە ايتىلمايدى. سولاي دەسەك تە، ورداەجەندىك اۋلەتتىڭ نەگىزگى بيلىك جۇرگىزگەن اۋماعى ەرتىستەن ىرعىز - تورعايعا دەيىنگى، سىردان توبىلعا دەيىنگى اۋماق بولعاندىقتان، باراق حان قازا تاپقاننان كەيىن دە اۋلەت وكىلدەرى وسى وڭىرلەردە ءومىر سۇرگەن دەيمىز. سىردىڭ ورتا اعىسى بويى دەشتى قىپشاق ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى ايماق بولعاندىقتان، ەكى اۋماقتىڭ بيلەۋشىلەرى ول ءوڭىردى ءوز قاراماعىندا ۇستاۋعا كۇش سالاتىنى بەلگىلى. 1427- جىلى ۇلىعبەك باراق حاننان جەڭىلىپ، سىعاناق وڭىرىنەن ايىرىلىپ قالسا دا، باراق حان قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ بۇل ءوڭىردى قايتارىپ الاتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. تەك 1446- جىلى عانا كۇشەيىپ العان ءابىلقايىر حان سىر بويىنداعى قالالار مەن وڭىرلەردى تەمىر اۋلەتىنەن قايتا قايتارىپ الادى. وسى جاعدايلاردى ەسكەرە كەلە، 1428-1446 -جىلدار ورىس حاننىڭ نەمەرەلەرى كەرەي دە، جانىبەك تە ءوز ۇلىستارىمەن تەمىر اۋلەتىنە جارتىلاي تاۋەلدى بولعان. ال 1446- جىلى سىر بويىندا شايبان اۋلەتىنىڭ بيلىگىنىڭ ورناۋىمەن جوشىدان تارايتىن ەكى اۋلەت اراسىندا باسەكەلەستىك پايدا بولادى. بۇل ءوز كەزەگىندە دامي كەلە اشىق جاۋلىققا ۇلاسادى دا، ورداەجەندىك اۋلەتتىڭ سول تۇستاعى جەتەكشىلەرى كەرەي مەن جانىبەك ءوز قاراماعىنداعى رۋ-تايپالاردى باستاپ، ءابىلقايىر حاننىڭ ۇستەمدىگىنەن دەربەستەنىپ، ماحمۋد بەن ءۋاليدىڭ ايتۋىنشا، «بوگدە ەلگە» كوشۋگە ءماجبۇر بولادى.
وسىلايشا جوعارىدا قاراستىرىلعان ماسەلەلەرىمىزدى تۇيىندەي كەلە، تومەندەگىدەي قورىتىندىلارعا كەلەمىز.
ءبىرىنشى، قازاق حاندارىنىڭ شىعۋ تەگىن جوشىنىڭ كىشى ۇلى - تۇقاي تەمىردەن تاراتۋ ХVІ عاسىردىڭ باسىنداعى شايبانيلىق اۋلەت وكىلدەرىنىڭ قازاق حاندارىنىڭ شىعىس دەشتى قىپشاقتاعى بيلىگىن السىرەتۋ، جويۋ ءۇشىن ادەيى جاساعان يدەولوگيالىق كۇرەسىنىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ بىلەمىز دە، جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى وردا ەجەن ۇرپاقتارىنىڭ بيلىگى ХІІІ عاسىردىڭ 20- جىلدارىنان ورىس حانعا دەيىن، ودان كەيىنگى باراق حانعا دەيىن دە ۇزىلمەگەن.
ەكىنشى، باراق حان قازا تاپقاننان كەيىن شىعىس دەشتى قىپشاقتا جوشىنىڭ بەسىنشى ۇلى شايبان ۇرپاقتارىنىڭ بيلىگى ورنىعىپ، ورداەجەندىك اۋلەت وكىلدەرى بيلىكتەن ۋاقىتشا شەتتەتىلەدى. ХV عاسىردىڭ 50- جىلدارىندا كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار باستاعان اۋلەت وكىلدەرى ورداەجەندىك اۋلەتتىڭ بيلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزەدى دە، كۇرەس بارىسىندا وزدەرىنە قارايتىن رۋ-تايپالاردى باستاپ امالسىزدان موعولستانعا كوشەدى. كوپ ۇزاماي-اق ولار شىعىس دەشتى قىپشاق اۋماعىنا جاڭا دەڭگەيدە قايتا ورالىپ، بۇرىنعى ورداەجەندىك اۋلەتتىڭ بيلىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرەدى جانە جاڭا - قازاق حاندارى بيلىگىنىڭ نەگىزىن قالايدى.
بەرەكەت كارىبايەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دوسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
دەرەككوز: «اناءتىلى» گازەتى