قازاق تاريحى

   استانا. قازاقپارات - مۇندا  قازاق تاريحىنا قاتىستى  « ەجەلگى  تاريح»، «ەرتەدەگى ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەر»، «دامىعان ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەر»، «ەرتەدەگى جانە دامىعان ورتا عاسىرلىق مەملەكەتتەر كەزڭىندەگى حالىقتار مەن تايپالاردىڭ مادەنيەتى( (6 -13 ع-لاردىڭ باسى)»، «قازاقستان موڭعول داۋىرىندە»، «قازاق حاندىعى (1456-1847)» ،«رەسەي   قاراماعىنداعى  قازاقستان»، «كەڭەس ءداۋىرى»، «تاۋەلسىز  دامۋدىڭ العاشقى جىلدارى» كەزەڭدەرىندەگى تاريحي دەرەكتەر شولۋى توپتاستىرىلعان

                                 ەجەلگى  تاريح

    قازىرگى قازاقستان جەرىن ەجەلگى ادامزات بالاسى بۇدان 1 ميلليون-داي جىل بۇرىن مەكەن ەتكەن. ونى قاراتاۋ، ماڭعىستاۋ وڭىرلەرىنەن تابىلعان تۇراقتاردان الىنعان ماتەريالدار دالەلدەيدى. قازاقستان جەرىندەگى  ەرتە تاس (پالەوليت) داۋىرلىك (جىل ساناۋعا دەيىنگى  150 - 130 مىڭجىلدىقتاردان بۇرىن) ەسكەرتكىشتەر قاراتاۋ، سارى ارقا، مۇعالجار، ماڭعىستاۋ، ەرتىس الابىنان تابىلعان. ورتا پالەوليت داۋىرىنە (مۋستە) جاتاتىن (ج.س.د. 150-130 مىڭجىلدىقتاردان ج.س.د. 35-30 مىڭجىلدىقتارعا دەيىن) ەسكەرتكىشتەر دە بۇل وڭىرلەردە كوپ. كەيىنگى پالەوليت  ءداۋىرى (ج.س.د.. 30-35 مىڭجىلدىقتاردان ج.س.د. 12-10 مىڭجىلدىقتارعا دەيىن) داۋىرىندە ادامزات جەرىمىزدىڭ بارشا ايماقتارىنا تاراعان. رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى تاس ءداۋىرى ءارتۇرلى ەندىكتەردەگى الەمدىك دامۋدىڭ (ولدۋۆەي مادەنيەتى، اشەل مادەنيەتى، مۋستە مادەنيەتى، ت.ب.) بارلىق زاڭدىلىقتارىن ساقتاعان. ەجەلگى تاس قۇرالدارى قاراتاۋ قىراتىنىڭ وڭتۇستىك  باتىسىنداعى ارىستاندى وزەنى  القابىنىڭ تومەنگى تورتتىك داۋىرىنە قاتىستى ەڭ بيىك سورەسىن قۇرايتىن، تۇتاسىپ قاتىپ قالعان كونگلومەراتتار قاباتىنان تابىلعان. قاراتاۋ سىلەمدەرىندەگى اشەل كەزەڭىنىڭ تۇراقتارى كوپ. ەڭ كورنەكتىلەرى ءبورى قازعان مەن ءتاڭىرقازعاننان تابىلعان بۇيىمدار ءتورت توپقا: ءبىر جاقتى، ەكى جاقتى شاپقىش قۇرالدار؛ ءزىل مەن سىندىرعىشتار؛ دومالاق ءىرى بۇجىر تاستار توپتارىنا جاتادى. مۇنداي شاپقىش قۇرالدار وڭتۇستىك شىعىس ازيا مەن افريكانىڭ شەلل-اشەل كەزەڭىندەگى بۇيىمدارعا وتە ۇقساس. تۇركىستان قالاسى ماڭىنداعى قوشقورعان، شوقتاس ەسكەرتكىشتەرىنەن تابىلعان تاس قۇرالداردىڭ جاس مولشەرى ج.س.د. 500 مىڭجىلدىقتان ءارى اسادى. اشەل كەزەڭىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى ورتالىق قازاقستاننان (قۇدايكول، جامانايبات، وبالىسان، ت.ب.)، شىعىس قازاقستاننان (قوزىباي)، ماڭعىستاۋدان (شاقپاقاتا، ت.ب.)، مۇعالجار تاۋلارىنان (جالپاق، مۇعالجار، ت.ب.) دا تابىلعان. ەكى جاقتى شاپقىش (بيفاس) قۇرال، اسىرەسە، سوڭعى اتالعان وڭىردەگى بىرنەشە ورىنداردان زەرتتەلدى.

    مۋستە كەزەڭىنە جاتاتىن تۇراقتاردىڭ ەڭ ماڭىزدىلارى قاراتاۋدان (ۋاليحانوۆ اتىنداعى تۇراق، شاقپاق، ت.ب.)، ودان سوڭ باتىس قازاقستاننان (شاقپاقاتا، قۇماقاپا، اققىر، ت.ب.)، سارى ارقادان (بۇرما، سەمىزبۇعى 2-10، اققوشقار، ت.ب.)، شىعىس قازاقستاننان (بودەنە-1، ت.ب.)، جەتىسۋدان (اقتوعاي، ت.ب.) تابىلعان. كەيىنگى پالەوليت جۇرتتارىندا بۇرىنعىسىنشا، ۇساق مالتا تاستاردان جاسالعان شاپقىش قۇرالدار، سالماقتى قىرعىشتار، ءۇش بۇرىشتى قالاقشالار كوپ، ولار دوڭگەلەك تۇرپاتتى وزەك تاستاردان ومىرىلىپ الىنعان. ومىرۋ تەحنيكاسى جەتىلدىرىلگەن، كوپ قىرلى پريزما پىشىندەس وزەك تاستار دا تابىلا باستادى. سوعىپ تۇزەتۋ تەحنيكاسى كەڭ قولدانىلعان، ول ءجۇزى جۇقا قۇرالدار - نايزا، سۇڭگى ۇشتارىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەرگەن. بۇل كەزەڭدە پالەوگەوگرافيالىق جاعداي قولايسىزداۋ بولعانىمەن، قاراتاۋ جوتاسىنان (ءۋاليحانوۆ اتىند. تۇراقتىڭ جوعارعى مادەني قاباتتارى، اششىساي، ۇشىقتاس، ت.ب.)، شىعىس قازاقستانداعى ەرتىس وزەنىنەنەن (قاناي، ۇڭگىر، شۇلبى، ت.ب.)، سارىسۋ وزەنى ءوڭىرى مەن سولتۇستىك بالقاش وڭىرىنەن (سەمىزبۇعى، توراڭعى، بارشىن، باتپاق، ت.ب.) تابىلعان تاس بۇيىمدار وسى كەزەڭ تۋرالى مەيلىنشە تولىق ماعلۇمات بەرەدى. ەرتە تاس داۋىرىنەن (پالەوليتتەن) ورتا تاس ءداۋىرى - مەزوليتكە (ج.س.د. 12 - 10 - 5 مىڭجىلدىقتار) وتكەن كەزەڭدەردە قازىرگى كەزدەگىگە جۋىق تابيعي كەلبەت ورنىقتى. ساداق پەن جەبەنىڭ ويلاپ تابىلۋى اڭشىلىق كاسىپكە ۇلكەن مۇمكىندىكتەر تۋعىزدى. بۇل ءداۋىر ەسكەرتكىشتەرى قازاقستاندا از زەرتتەلگەن. وڭتۇستىك قازاقستاندا (ماياتاس، جاڭاشىلىك-1-3، ت.ب.)، ورتالىق قازاقستاندا (قاراعاندى-15، اكىمبەك، ت.ب.)، سولتۇستىك قازاقستاندا (ميچۋرين، اتباسار، ت.ب.)، تورعاي ويپاتى اۋداندارىندا (دۇزباي-6، ت.ب.)، قوستاناي قالاسى ماڭىندا ورنالاسقان تۇراقتار ادامداردىڭ شارۋاشىلىعىنان، دۇنيەتانىمىنان مول ماعلۇمات بەرەدى. جاڭا تاس - نەوليت (ج.س.د.  5- 3 مىڭجىلدىقتار) داۋىرىندە ادامدار ءونىم وندىرۋگە بەت بۇرا باستادى. ميكروليتتىك (جەبە ۇشتارى، ساپتامالى قۇرال جۇزدەرى) جانە ماكروليتتىك مادەنيەت (تاس بالتا، قاشاۋ، كەتپەن، ءدان ۋاتقىش، كەلى، پىشاق، قىرعىش، ت.ب.) دامي ءتۇستى. تاس وڭدەۋ (تەگىستەۋ، ارالاۋ، بۇرعىلاۋ)، سۇيەكتەن، مۇيىزدەن، اعاشتان بۇيىم جاساۋ جەتىلدى. قىش ىدىستار جاسالا باستادى. مەكەندەرىنە بايلانىستى نەوليت، ەنەوليت (مىستاس) قونىستارىنىڭ بۇلاقتىق، وزەندىك، كولدىك، ۇڭگىرلىك دەپ توپتالاتىن 600 ورنى انىقتالدى. قونىس ورىندارى قاراتاۋ القابىنان (قاراۇڭگىر، ارىس، دەرمەنە، تاسقوتان، ت.ب.)، ارال ماڭىنان (جالپاق، اقەسپە، ت.ب.)، سارى ارقادان (جەزقازعان، سارىبۇلاق، قاراعاندى كەشەندەرى، ت.ب.)، شىعىس  قازاقستاننان (شىعىز، ت.ب.) تابىلدى. اقمولا وبلىسى  اتباسار اۋدانىنداعى اتباسار مادەنيەتى (ج.س.د. 7- مىڭجىلدىقتىڭ سوڭى - 6 مىڭجىلدىق باسى) جەرگىلىكتى مەزوليت-ورتا تاس تايپالارىنىڭ ماتەريالدىق نەگىزىندە قالىپتاسقان. مۇندا 200-گە تارتا تۇراق تابىلعان. تورعاي ويپاتىندا نەوليت داۋىرىنە جاتاتىن ماحانجار مادەنيەتىنىڭ تۇراقتارى اشىلعان. سونداي-اق، بۇل زامان ەسكەرتكىشتەرى ەرتىس الابىندا (نارىم، تەمىر مولاسى) دا كوپ. نەوليت-جاڭا تاس داۋىرىندە ءداستۇرلى اڭشىلىق، بالىق اۋلاۋ، تەرىمشىلىك ساقتالدى. ءوندىرۋشى شارۋاشىلىق نەگىزى - قاراپايىم ەگىنشىلىك پەن مال شارۋاشىلىعى پايدا بولدى. بۇل ەنەوليت-مىستاس  ءداۋىرىنىڭ (ج.س.د. 3- 2 مىڭجىلدىقتار) تۇراقتاردان ايقىن كورىنەدى. كوكشەتاۋ ءوڭىرىنىڭ بوتاي تۇراعى جانىنداعى بوتاي مادەنيەتى، تورعايداعى تەرسەك مادەنيەتى سولتۇستىك وڭىرلەردەگى دالالىق ەنەوليتتى سيپاتتايدى. وسى مادەنيەتتەردىڭ كوپتەگەن ماتەريالدىق دەرەكتەرى بايىرعى ادامداردىڭ ءدىني نانىمىنان، شارۋاشىلىق جايىنان حابار بەرەدى. كۇندەلىكتى ومىردە ءبىرقاتار زاتتار مىستان جاسالا باستاعان. قولا داۋىرىندە (ج.س.د. 2-1 مىڭجىلدىقتار) مىس پەن قولا مەتاللۋرگياسى دامىدى. تايپالار مال جانە ەگىن شارۋاشىلىقتارىمەن  كەشەندى تۇردە اينالىسا باستادى. ەڭبەك ونىمدىلىگى ارتتى. جەكە وتباسىلار وقشاۋلاندى، وتباسىلىق مەنشىك كەڭەيدى، رۋلىق قاۋىم ىشىندە مۇلىك تەڭسىزدىگى ءوستى. قولا - ەڭبەك قۇرالدارى مەن قارۋ جاساۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن نەگىزگى شيكىزات كوزىنە اينالدى.

 قولا داۋىرىندە ءسىبىردىڭ، جايىق ءوڭىرىنىڭ، قازاقستان جانە ورتا ازيانىڭ ۇلان-عايىر دالالارىن تەگى جاعىنان جانە تاريحي تاعدىرلارىنىڭ ورتاقتىعى جاعىنان تۋىس تايپالار مەكەندەدى؛ بۇل تايپالار ءوزىنشە ءبىر ۇلگىدەگى جارقىن مادەنيەت قالدىردى. مۇنى 1914 -ج. سىبردەگى اچينسك قالاسىنىڭ ماڭىنان تابىلعان اندرون دەرەۆنياسى اتىمەن اتالاتىن اندرون مادەنيەتىن قالدىرعان تايپالار ەسكەرتكىشتەرىنەن كورۋگە بولادى. اندرون مادەني-قاۋىمداستىعى تارالعان ايماعىنا جانە وزىندىك بەلگىلەرىنە قاراي ءۇش تاريحي كەزەڭگە بولىنەدى: ەرتە كەزەڭى - ج.س.د. 18- 16 عاسىرلارداعى پەتروۆ مادەنيەتى؛ ورتا كەزەڭى - ج.س.د. 15-12 عاسىرلارداعى الاكول-اتاسۋ، فەدوروۆ-نۇرا مادەنيەتتەرى؛ سوڭعى كەزەڭى - ج.س.د. 11- 9،8) ع-لارداعى الەكسەيەۆ، سارىعارى، بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتتەرى. عىلىمدا اندرون مادەني-تاريحي قاۋىمداستىعى تاريحي كەزەڭدەرىنە قاتىستى ءتۇرلى پىكىرلەر بار. دەگەنمەن، عالىمداردىڭ كوبى بۇل كەزەڭدەر ءبىرىن-ءبىرى الماستىرىپ وتىردى دەگەن پىكىرگە توقتاعان. قولا داۋىرىندەگى ءاربىر مادەنيەت جەرلەۋ قۇرىلىستارىمەن، قابىرگە قويىلعان زاتتارىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇل كەزەڭدە ءتۇرلى مەتالداردىڭ قورىتپالارىنان ەڭبەك قۇرالدارىن (پىشاق، وراق، شالعى، بالتا)، قارۋ-جاراق (قانجار، نايزا، جەبە ۇشتىقتارى)، اشەكەيلىك بۇيىمدار (توعا، بىلەزىك، مونشاق، تاراق) جاساۋ جەتىلدىرىلدى. ەرتەدەگى شەبەرلەر مەتالل قۇيۋ، سوعۋ، بەدەرلەۋ، ورنەك سالۋ، تەگىستەۋ، ارلەۋ تاسىلدەرىن جاقسى مەڭگەرە باستادى. تاس قۇرالدارى دا (ءدان ۋاتقىش، كەلى-كەلساپ) بۇرىنعىسىنشا پايدالانىلا بەردى. ءمۇيىز، سۇيەك، شاقپاق، تاس، قىش، تەرى، ءجۇن، اعاشتاردان بۇيىمدار جاساۋ ءىسى جەتىلە ءتۇستى. مال شارۋاشىلىعى مەن كەن بايىتۋ ءىسى قوعامداعى ەر ادامدار رولىن كۇشەيتتى. بۇل ءوز كەزەگىندە انالىق تەك ۇستەمدىگىن اتالىق تەك بيلىگىنڭ الماستىرۋىنا الىپ كەلدى. ءدىني ۇعىمدا وتقا، اتا-بابا ارۋاعىنا تابىنۋ تۇرلەرى كەڭ تارالا باستادى. قولا ءداۋىرىنىڭ وزىندىك مادەني كەزەڭدەرى قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىنان بايقالادى.

    قازاقستاننىڭ قولا داۋىرىندەگى تايپالار بىرلەستىگىنىڭ نەگىزىندە ەرتەدەگى كوشپەلىلەر مادەنيەتى قالىپتاسا باستادى. ج.س.د. 1-مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا قازاقستان دالالارى مەن شولەيت، تاۋلى اۋداندارىندا نەگىزگى كاسىپ كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولدى. تەمىر داۋىرىندە (ج.س.د. 7 ع-دىڭ باسى) ادام ەڭبەگى اناعۇرلىم ءونىمدى بولا ءتۇستى. تەمىر ءوندىرۋ قوسىمشا ءونىم مولشەرىنىڭ ارتۋىنا جاعداي تۋعىزدى. كولىك رەتىندە جىلقى كەڭىنەن پايدالانىلدى. تابيعي ورتا مەن كليمات جاعدايلارىنا بايلانىستى مال شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگى ءۇش ءتۇرى: كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى جانە وتىرىقشىلىق دامي ءتۇستى. تەمىردەن ەر-تۇرمان ابزەلدەرى (اۋىزدىق، ت.ب.)، قارۋ-جاراق، تۇرمىس بۇيىمدارىنىڭ جاڭا تۇرلەرى جاسالدى. كوشپەلى تۇرمىستا كيىز ءۇي، اربا، كۇيمە كەڭىنەن قولدانىلدى. مالعا جانە جەرگە وتباسىلىق مەنشىك نىعايدى. قاۋىمدار اراسىندا جايىلىم، مال ءۇشىن قاقتىعىستار جيىلەي ءتۇستى. ەرتە تەمىر عاسىرى ءداۋىرىندە (ج.س.د. 1-مىڭجىلدىق ورتاسى) قازاقستانداعى تايپالىق وداقتار قالىپتاستى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جانە ورتالىق اۋداندارىن مەكەندەگەن تايپالار ساق تايپالار وداعىنا ال باتىس، سولتۇستىك اۋداندارىنداعى تايپالار ساۆروماتتار تايپالىق بىرلەستىگىنە بىرىكتى. ارحەول. دەرەكتەر بۇل بىرلەستىكتەردە مەملەكەتتىك نىشانداردىڭ بولعاندىعىن اڭعارتادى. ساقتاردىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەردەگى بەسشاتىر، ەسىك وباسى، تۇگىسكەن، ۇيعاراق، ت.ب. ەسكەرتكىشتەرى ولاردىڭ مادەنيەتى مەن ونەر جەتىستىكتەرىنىڭ بىرەگەي تۋىندىلارى بولىپ تابىلادى. شىعىس  قازاقستانداعى تايپالار ماتەريالدىق مادەنيەتى مايامىر (ج.س.د. 7- 6 ع-لار)، بەرەل (ج.س.د.  5 -4 ع-لار)، قۇلاجورعا (ج.س.د.  3-1 ع-لار) كەزەڭدەرىنە بولىنەدى. مايامىر كەزەڭىندەگى شىلىكتى وباسى، بەرەل كەزەڭىندەگى وسى اتتاس وبالاردان الىنعان ماعلۇماتتاردان ساقتاردىڭ الەۋم. جاعدايىن، تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتاردان ولاردىڭ شارۋاشىلىعى مەن دۇنيەتانىمىن اڭعارۋعا بولادى. ورتالىق  قازاقستان تايپالارى تاسمولا مادەنيەتىن قالدىردى (جازبا دەرەكتەرى بويىنشا بۇلار ماسساگەت تايپالارى نە يسسەدوندار). مۇنى تاستاردىڭ تىزبەكتەلە، مۇرتقا ۇقساي ورنالاسۋىنا بايلانىستى "مۇرتتى وبالار" دەپ تە اتايدى. "مۇرتتى" وبالاردىڭ ساۋلەت كەشەنى قولا ءداۋىرى تايپالارىنىڭ تابىنۋشىلىق قۇرىلىس ونەرىنىڭ داستۇرلەرىن ايقىن بەينەلەيدى. ساۆرومات-سارمات ەسكەرتكىشتەرى، اسىرەسە، ەلەك وزەنى بويىندا كوپ شوعىرلانعان. مۇنداعى بەسوبا قورىمى، سەليننىي قورىمى، سىنتاس قورىمى، ت.ب. ەسكەرتكىشتەردىڭ قۇرىلىسى مەن ولاردان تابىلعان زاتتار بۇل تايپالاردا قولدانبالى ونەردىڭ جوعارى بولعاندىعىن كورسەتەدى. ەرتەدەگى كوشپەلىلەردىڭ ءدىني نانىمىندا وتقا، كۇنگە، وت باسى، وشاق قاسى، اتا-بابا ارۋاعىنا تابىنۋ ورىن الدى، پۇتقا، كەرەمەت كۇشكە سەنۋشىلىك ساقتالدى. قولدانبالى ونەردە ساق-سىبىرلىك اڭ كەسكىنىن بەينەلەۋ ناقىشى كەڭ تارادى. باتىس جانە سولتۇستىك قازاقستانداعى ساۆرومات مادەنيەتى تايپالارى - الانداردىڭ ارعى تەگى، شىعىس  قازاقستاندى اريماسپىلار، جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستاندى تيگراحاۋدا ساقتارى، ارال ماڭىن ماسساگەتتەر قونىستاندى. تەمىر داۋىرىندەگى ەجەلگى تايپالار بىرلەستىگى جونىندەگى جازبا دەرەكتەمەلەردى ەكى توپقا بولۋگە بولادى: 1) كونە دەرەكتەرمەلەر (گەرودوت، كسەنوفونت، پتولەمەي، ت.ب.)؛ 2) احامەن اۋلەتى (ەجەلگى پارسى) سىنا جازبالارى. سوڭعى دەرەكتەمەلەردە ساقتاردىڭ ءۇش توبى: حاۋماۆارگا ساقتار، تيگراحاۋدا ساقتار، تياي-پارادرايا ساقتار اتالادى.

  جازباشا دەرەكتەمەلەر ارحەول. زەرتتەۋلەرمەن ۇشتاستىرىلىپ قازىرگى تاڭدا ج.س.د.  8 - 1 ع-لارداعى تايپالار، تايپالىق وداقتار جونىندە كوپ مالىمەتتەر الىنىپ وتىر. ج.س.د.  3 ع-دا قازاقستان جەرىندە كەيبىر تايپالار ءوز مەملەكەتىن قۇرىپ، الىس-جاقىن ەلدەرمەن ساياسي قارىم-قاتىناستارعا تۇسكەنىن دە جازبا جانە ارحەول. دەرەكتەمەلەردەن كورۋگە بولادى. شارۋاشىلىقتىڭ بىرتىندەپ دامۋى، تۇرمىستىڭ بىرشاما ورتاقتىعى، ەتنيكالىق  جاقىندىق قازاقستان اۋماعىندا مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى بولدى. ولاردىڭ العاشقىلارى سيۋننۋ (عۇندار) بولاتىن. ونىڭ اتاۋ تەگى ءار ءتۇرلى تايپالاردى بىرىكتىرگەن جانە تىنىق مۇحيت پەن سولتۇستىك قىتايدان التاي مەن جەتىسۋعا دەيىنگى اۋماقتى، ال كەيىننەن ودان ءارى باتىسقا دا ارا-تۇرا تارالىپ وتىرعان ساياسي قۇرىلىمعا قاتىسى بار. زەرتتەۋشىلەر عۇنداردى تۇرىكتەردىڭ ارعى اتا-بابالارى دەپ ەسەپتەيدى. بۇل بىرلەستىكتى مودە باسقارعان كەزدە عۇندار بۇكىل الەمگە تانىلدى. مودە شانيۋي ج.س.د.  206 ج. قىتايعا، ج.س.د.  201 ج. التاي تايپالارىنا ءساتتى جورىقتار جاسادى. عۇندار بىرلەستىگىنە شىققان تەگى ءار ءتۇرلى تايپالار نەمەسە ەتنيكالىق ساياسي قۇرىلىمدار كىرگەن. كونفەدەراسيانىڭ قوعامدىق ومىرىنە ءبىر ورتالىققا باعىنعىسى كەلمەيتىن قۋاتتى كۇشتەر، كەڭ بايتاق جەردىڭ ءار تۇكپىرىندەگى اۋداندار اراسىندا بەرىك ساياسي جانە ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ بولماۋى زور ىقپال جاسادى. عۇن قوعامىندا بىرلىك فراترياارالىق باۋىرلاستىق ۇيىمنىڭ ەرەكشە ءتۇرى بولۋى ارقىلى ورناعان. ج.س.د. 1 ع-دىڭ ورتاسىندا سيۋننۋ قوعامى ءوز ۆاسسالدىق يەلىكتەرىنەن ايىرىلىپ، حۋحانە شانيۋي باستاعان وڭتۇستىك جانە چجيچجي باسشىلىق ەتكەن سولتۇستىك توپتارعا ءبولىندى. وڭتۇستىك سيۋننۋلەر وردوس اۋماعىندا قالدى دا، سولتۇستىك سيۋننۋلەر ءوز تايپالاستارىنىڭ قىسىمىمەن سولتۇستىك پەن باتىسقا قونىس اۋداردى. ج.س.د.  49 ج. چجيچجي عۇن كونفەدەراسياسىن قايتا بىرىكتىرۋگە دەگەن تالپىنىسى ناتيجە بەرمەدى. ول قاڭلىلارمەن وداقتاسىپ، ۇيسىندەرمەن سوعىستى. حان يمپەرياسىنىڭ بوداندىعىنداعى وڭتۇستىك عۇندار 304 ج. ليۋ-حان اتتى ءوز مەملەكەتىن قۇردى. سولتۇستىك عۇنداردىڭ ەدىل-جايىقتاعى ۇلكەن بولىگى  4 ع-دىڭ 2-جارتىسىندا قارا تەڭىز جاعالاۋىن، دنەسترگە دەيىنگى ولكەنى باعىندىردى. جالپى، عۇنداردىڭ باتىسقا جورىعى "حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋىنا" تۇرتكى بولدى. ول قازاقستاندى مەكەن ەتكەن تايپالاردىڭ ەتنيكالىق-ساياسي تاريحىنا ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزدى. جەتىسۋدا ەجەلگى تيگراحاۋدا ساقتارىنىڭ جەرىن مۇرا ەتىپ العان ۋسۋندەر (ۇيسىندەر) ورتالىق ازيالىق تايپالار ەدى. ولار ج.س.د. 160 -جىلدار شاماسىندا ءوز مەملەكەتىن قۇرعان. نەگىزگى جەرى ىلە القابىندا بولدى، باتىس شەكاراسى شۋ مەن تالاس وزەندەرى ارقىلى ءوتىپ، قاڭلى مەملەكەتىمەن شەكتەستى. شىعىسىندا عۇندارمەن، وڭتۇستىكتەگى يەلىگى فەرعانامەن ۇشتاسىپ جاتتى. قىتاي جازبا دەرەكتەرى ۇيسىندەر يەلىگىندە 630 مىڭ ادام بولعانىن جانە ءبىر ۋاقىتتا 188 مىڭ جاۋىنگەرگە دەيىن شىعارا الاتىنىن مالىمدەيدى. ۇيسىندەردىڭ ارحەولوگيالىق  ەسكەرتكىشتەرى - قورىمدار (قاپشاعاي، وتەگەن، تايعاق، قارلاق، اقتاس، ت.ب.) مەن قونىس ورىندارىنان (اقتاس، كەگەن، ت.ب.) تابىلعان زاتتار ولاردىڭ مال شارۋاشىلىعىمەن، ەگىن ەگۋمەن اينالىسقانىن كورسەتەدى. ءۇيسىن بايلارىنىڭ 500-گە تارتا جىلقىسى بولعاندىعى جازبا دەرەكتەردەن دە بەلگىلى. ءۇيسىن قوعامىنداعى الەۋم. ايىرماشىلىقتار ارحەولوگيالىق  ماتەريالداردان دا ايقىن بايقالادى. قاڭلى (كانگيۋي، كانسزيۋي) مەملەكەتى جازبا دەرەكتەمەلەردە ج.س.د. 2 ع-دا ايتىلا باستايدى. كەيبىر دەرەكتەردە قاڭلى حالقى 120 مىڭ وتباسىنان، 600 مىڭ جاننان قۇرالاتىنى جانە ساپتاعى اسكەرى 120 مىڭ ادام ەكەنى ايتىلادى. قاڭلىلار ج.س.د. 46-36 ج. چجيچجي باستاعان عۇنداردى قولدادى، كەيىن ءۇيسىن جانە قىتايلارمەن بىرىگىپ، ولارعا قارسى شىققان. 85 جىلى  قاڭلىلار قاشعارداعى قىتاي ۋاليى بان چاوعا قارسى كوتەرىلگەن فەرعانالىقتاردى جاقتاعان. قاڭلىلار جىبەك جولىنىڭ سىرداريا بويىمەن وتەتىن فەرعانادان ارال وڭىرىنە دەيىنگى بولىگىن ءوز باقىلاۋىندا ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزدى. قاڭلىلاردىڭ قالا جۇرتتارى مەن وبالارىنان شەتەلدىك بۇيىمدار كوپ شىققان. ولاردىڭ ارحەولوگيالىق  ەسكەرتكىشتەرى عىلىمي ورتادا جەتى اسار مادەنيەتى، قاۋىنشى مادەنيەتى جانە وتىرار-قاراتاۋ مادەنيەتى دەگەن اتاۋلارمەن بەلگىلى. قاڭلى مەملەكەتىنىڭ حالقى ەگىنشىلىكپەن، مال شارۋاشىلىعىمەن، قولونەر كاسىبىمەن، ساۋدامەن اينالىسقان. عىلىمي ادەبيەتتەردە قاڭلى، ءۇيسىن حالىقتارىنىڭ ەتنيكالىق سيپاتى جونىندەگى ماسەلە كۇردەلى دە قيىن. ولاردىڭ قاي تىلدە سويلەگەنى جونىندە دە ءبىرىڭعاي پىكىر جوق. زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرازى ولاردى شىعىس يران تايپالارىنان شىققان دەسە، ەكىنشى بىرەۋلەرى ولار تۇركتەردىڭ ارعى اتالارى، ولار تۇركشە سويلەگەن دەپ ەسەپتەيدى. قالاي بولعاندا دا، قازاقتىڭ ەڭ ءىرى تايپالارى ءۇيسىن، قاڭلى دەپ اتالادى. بۇل تايپالار قۇرعان مەملەكەتتەر قىتاي، پارفيا، ريم جانە كۋشان يمپەرياسى سياقتى ەلدەرمەن ساياسي، ەكون. جانە مادەني بايلانىس ورناتقان.

       ەرتەدەگى ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەر

قازاقستان جەرى 6 - عاسىردا بيلەۋشىلەرى اشين رۋىنان شىققان تۇرك قاعاندىعىنىڭ بيلىگىندە بولدى. تۇرك ەتنوسى 3-4 عاسىرلاردا قالىپتاسقان. "تۇرك" ەتنونيمى العاش رەت قىتاي جىلنامالارىندا 542 ج. اتالادى. قىتايلار تۇركتەردى سيۋننۋلەردىڭ (عۇنداردىڭ) ۇرپاقتارى دەپ ساناعان. شەجىرەلەردە ۆەي كنيازدىگىنىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىنە سولتۇستىك-باتىس جاقتان كەلگەن تۇركتەردىڭ (تۋسزيۋە) جىل سايىن شاپقىنشىلىق جاساپ، ويرانداپ كەتەتىنى حابارلانادى. 546 ج. تيرەك (تەلە، تەلى) تايپالارى قازىرگى موڭعوليانىڭ و ڭ ت. جانە و ر ت. بولىكتەرىن مەكەندەگەن جانە مۇندا ۇستەمدىك ەتكەن ابارلارعا (جۋان-جۋان) قارسى جورىق جاسادى. تۇرك قاعانى بۋمىن كۇتپەگەن جەردەن تيرەك اسكەرىنە شابۋىل جاساپ، كەسكىلەسكەن شايقاستان كەيىن ونى جەڭەدى دە، تيرەكتەردىڭ 50 مىڭنان استام اسكەرىن تۇتقىنعا الادى. دالانىڭ ادەتتەگى قۇقىعىنىڭ قاعيدالارىنا سايكەس تۇتقىنعا الىنعانداردى وزىنە قوسىپ العان تۇركتەر كۇشەيىپ، 552 ج. كوكتەمدە ابارلار ورداسىنا شابۋىل جاساپ، ولاردى كۇيرەتە جەڭەدى. ءسويتىپ، بۋمىن (553 ج. ولگەن) تۇرك قاعاندىعىنىڭ نەگىزىن سالدى. ونىڭ مۇراگەرى مۇقان قاعان (553- 572) بيلىك قۇرعان جىلداردا قاعاندىق ورتالىق ازيادا ساياسي ۇستەمدىككە يە بولدى. ولار ءمانجۇرياداعى قيدانداردى، ەنيسەي ايماعىنداعى قىرعىزداردى باعىندىردى. سولتۇستىك قىتاي مەملەكەتى الىم-سالىق تولەپ تۇردى. 561- 563 ج. تۇركتەر يرانمەن ەفتاليتتەرگە قارسى وداق قۇردى. 587 ج. بۇحارا تۇبىندە تۇركتەر ەفتاليتتەردىڭ نەگىزگى كۇشىن تالقاندادى. 588 ج. گەرات ق. تۇبىندە يران تۇركتەردى جەڭدى. 571 - 576 ج. يستەمي (ىستەمى) مەن تۇركسانف قاعاندار باسىپ العان تەرىستىك كاۆكاز بەن قىرىم جەرلەرىنە جورىق جاساعان بولاتىن. قاعاندىقتاعى ءوزارا قىرقىس كەزىندە (582 - 593) مۇنداعى ىقپالىنان ايرىلدى. تۇرك قاعاندىعىنداعى الەۋمەتتىك قايشىلىقتار، اشارشىلىق، جۇت، سۋي اۋلەتىنىڭ (قىتاي) شەكارالارداعى شابۋىلدارى (581- 618) بۇل مەملەكەتتىڭ 603 ج. باتىس جانە شىعىس بولىپ ەكىگە بولىنۋىنە الىپ كەلدى. باتىس تۇرك قاعاندىعى "ەجەلگى " ۋسۋن جەرلەرىنە ىرگە تەپتى. ونىڭ اۋماعى قاراتاۋدىڭ شىعىس باۋرايىنان جوڭعارياعا دەيىنگى جەردى الىپ جاتتى. قاعاندىقتىڭ نەگىزگى ەتنيكالىق-ساياسي ۇيىتقىسى "ون تايپا" (ون وق بۋدۋن) بولدى. شۋ ءوزەنىنىڭ شىعىس جاعىندا دۋلىنىڭ بەس تايپاسى، ال ونىڭ باتىس جاعىندا بەس تايپالى نۋشەبيلەر مەكەندەدى. استاناسى سۋياب (قىرعىزداعى توقماق قالاسىنىڭ ماڭى)، ال قاعاننىڭ جازعى ورداسى مىڭبۇلاق (تۇركىستان قالاسى جانىندا) ەدى. قاعاندىقتىڭ كۇش-قۋاتى جەگۋي-قاعان (610- 618) مەن ءتۇن-جابعى (618- 630) تۇسىندا كۇشەيە ءتۇستى. توحارستان مەن اۋعانستانعا جاسالعان جاڭا جورىقتار مەملەكەت شەكاراسىن ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىك-باتىسىنا دەيىن كەڭەيتتى. سوعدى مەن بۇحارادا قاعان وكىلدەرى وتىردى. حالىق (تۇركتەر، سوعدىلىقتار) ساۋدا-ساتتىقپەن، قولونەر كاسىبىمەن، ەگىنشىلىك جانە مال وسىرۋمەن اينالىستى. باتىس تۇرك قاعاندىعىندا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي قاتىناستاردىڭ الا-قۇلا، ۇستەمدىك ەتۋ مەن تاۋەلدىلىكتىڭ الۋان ءتۇرلى بولۋىنا قاراماستان، تاپتاردىڭ قۇرىلۋ جانە ەرتەدەگى فەود. قوعامدىق قاتىناستاردىڭ ءبىرشاما تەز قالىپتاسۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتتى. ىشكى تارتىستار مەن جەتىسۋداعى ءتان يمپەرياسى ساياساتىنا قارسى كۇرەستە ۇشلىك (ءۇش-ەلىك، ۋچجيلە) باستاعان تۇرگەشتەردى كۇشەيتىپ، اقىرى 704 ج. جەتىسۋدا تۇرگەش قاعاندىعى (704-756) ورنادى. ۇشلىك قاعان (699-706) جەتىسۋدان ءبورى-شادتى قۋىپ شىعىپ، تاشكەنتتەن باستاپ، تۇرفان (سيچجوۋ) مەن بەسبالىققا (تينچجوۋ) دەيىنگى جەرلەرگە ءوز بيلىگىن ورناتتى. ول استاناسىن سۋيابقا ورنالاستىردى. ىلە وزەنى بويىنداعى كۇنگىتتى ەكىنشى وردا ەتتى. ۇشلىك قاعان ەلدى 7 مىڭ اسكەرى بار 20 تۇتىكتىككە (ەنشىلىك) ءبولىپ باسقاردى. ساقال قاعاننىڭ (706 -711) تۇسىندا تۇرگەش قاعاندىعى باتىستا سوعدىلارمەن بىرگە ارابتارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزدى، وڭتۇستىكتە بۇلارعا ءتان اۋلەتى زور قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇردى، ال شىعىستا ورتالىق  ازيا تۇركتەرى قىسپاققا الدى. سۇلىق (سۋلىق، سۋلۋ) قاعان (715-738) ەل باسقارعان كەزدە قاعاندىق بىرشاما كۇشەيدى. وردا تالاسقا (تاراز) كوشىرىلدى. سۇلىق قاعانعا ەكى مايداندا كۇرەس جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى: باتىستان ارابتار، شىعىستان ءتان سارايى قاۋىپ ءتوندىردى. ەلشىلىك جولىمەن (نەكە بايلانىسى) جانە اسكەري شارالار ارقىلى سۇلىق شىعىستان كەلەتىن قاۋىپتىڭ الدىن الىپ، باتىستا بەلسەندى اسكەري ارەكەت جۇرگ رەسەي فەدەراسياسىنا قازاقستان اۋماعىنان مال ونىمدەرىن شىعارۋداعى شەكتەۋ جويىلدى.

723 ج. فەرعانا قارلۇقتارىمەن جانە شاش تۇرعىندارىمەن تىزە قوسقان تۇرگەشتەر ارابتاردى ويسىراتا جەڭدى. ءبىراق 732 ج. اراب ۋاليى تۇرگەشتەردى تالقانداپ، بۇحاراعا كىردى.  737 ج. سۇلىق ارابتارعا قارسى جورىققا شىعىپ، تاعى دا جەڭىلىس تاپتى. ونى ءوز قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى باعا-تارحان ولتىرگەننەن كەيىن سارى تۇرگەشتەر مەن قارا تۇرگەشتەر اراسىندا تارتىس باستالدى. 746 ج. جەتىسۋ جەرىنە التاي مەن تارباعاتايدان قارلۇقتار كەلىپ قونىستانا باستادى. ءوزارا تارتىستان السىرەگەن تۇرگەشتەر ولارعا ءجوندى قارسىلىق كورسەتە المادى. 748 ج. قىتاي يمپەرياسىنىڭ اسكەرى سۋيابتى ويرانداپ، شاشتى باعىندىردى. 751 ج. اتلاح قالاسىندا (تاراز ماڭى) ارابتار مەن قىتاي اسكەرلەرى اراسىندا بەس كۇنگە سوزىلعان سوعىس بولدى. شەشۋشى ساتتە قارلۇقتار ارابتار جاعىنا شىعىپ، قىتاي اسكەرى تولىق كۇيرەتىلدى. وسىدان كەيىن قىتايلار دا، ارابتار دا مۇندا تابان تىرەي الماي، كەرى شەگىندى. 756 ج. قارلۇق تايپالارى ساياسي ۇستەمدىككە قول جەتكىزدى. باتىس تۇرك قاعاندىعىنىڭ ورنىنا ءتورت بىردەي مەملەكەت ورنادى. حازار قاعاندىعىن قوسپاعاندا، تومەنگى ەدىل ءوڭىرى مەن سولتۇستىك كاۆكازدا، قازاقستان جەرىندە ءۇش ەتنيكالىق-الەۋمەتتىك بىرلەستىك پايدا بولدى: سىرداريانىڭ تومەنگى جانە ورتالىق بولىگىن، ارال ءوڭىرى دالاسىن وعىز مەملەكەتى جايلادى، ال قازاقستاننىڭ سولتۇستىك شىعىسى جانە ورتالىق ايماقتارىندا قيماق مەملەكەتى ورنادى. باتىس تۇرك قاعاندىعىنىڭ وزەگى بولعان جەتىسۋدا قارلۇق مەملەكەتى ( (766- 940قۇرىلدى.

   قارلۇقتار تۋرالى العاشقى دەرەكتەر 6 ع-عا جاتادى. 6-7 ع-لاردا قارلۇقتار تۇرىك، باتىس تۇرك جانە شىعىس تۇرك قاعاندىقتارى ىقپالىنىڭ اياسىنا كىردى 7.-عاسىردىڭ ورتاسىندا قارلۇق بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا بۇلاق، شىگىل (سەبەك) مەن تاشلىق تايپالارى بولعان. ولاردى كوسەمدەرى ەلتابار (ەلتەبەر) باسقارعان. 742 ج. موڭعوليا دالاسىندا قارلۇقتاردىڭ، ۇيعىرلار مەن باسمىلداردىڭ ساياسي وداعى ىقپالىن جۇرگىزدى. 744 ج. باسمىلداردى ۇيعىرلار مەن قارلۇقتاردىڭ بىرىككەن اسكەرى تالقانداپ، ورتالىق ازيادا ۇيعىر قاعاندىعى (744- 840) قۇرىلدى. ۇيعىر كوسەمى - قاعان، قارلۇقتار باسشىسى - جابعۇ اتاعىن الدى. دەربەستىككە ۇمتىلعان قارلۇقتار كەيىنىرەك ولاردان ءبولىنىپ كەتتى. ولار تۇرگەش مۇراسىن يەمدەنۋ ءۇشىن وعىزدارمەن كۇرەس جۇرگىزىپ، وعىزداردى سىر وڭىرىنە ىعىستىردى. 766 ج. تۇرگەش قاعاندارىنىڭ قوس ورداسى (تاراز، سۋياب)، بۇكىل جەتىسۋ جەرى قارلۇق جابعىسىنىڭ قول استىنا ءوتتى. 766 -775 ج. ولاردىڭ ءبىر بولىگى قاشعاريانى باسىپ السا، ءبىر توبى 8 ع-دىڭ اياعىندا فەرعاناعا ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. 8 - 10 ع-لاردا قارلۇق تايپالارى قازاقستاننىڭ جوڭعار الاتاۋىنان باستاپ، سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنا دەيىنگى، ىستىقكول مەن بالقاش اراسىنداعى جەرلەردى قونىس ەتكەن. 810 ج. قارلۇقتارعا ارابتار جورىق جاساپ، قۇلان قالاسىنا دەيىن جەتكەن. 812 ج. ارابتار وتىرارعا شاپقىنشىلىق جاساعاندا، قارلۇق جابعىسى قيماق ەلىنە قاشىپ كەتتى. 840 ج. ەنيسەي قىرعىزدارى ۇيعىر قاعاندىعىن قۇلاتتى. يسفيدجاب بيلەۋشىسى، قارلۇق جابعىسى بىلگە كۇل قادىرحان وسىنى پايدالانىپ، ءوزىن قاعان دەپ جاريالادى. وسى جىلى قاعان قارلۇقتارعا "قاسيەتت" سوعىسى جاريالاعان ساماني اۋلەتىمەن سوعىس جۇرگىزدى. 893 ج. سامانيلەر تاراز ق-ن باسىپ الدى دا قالا حالقى يسلام ءدىنىن قابىلدادى. و ڭ ت. قازاقستان جەرىنىڭ ءبىراز بولىگىندە اراب بيلىگى ورنادى. 10 ع-دىڭ العاشقى جارتىسىندا قارلۇقتار جەرىندەگى بىتىراڭقىلىقتى پايدالانعان قاشعاردىڭ تۇرك بيلەۋشىلەرى.  940 ج. بالاساعۇن قالاسىن باسىپ الىپ، قارلۇق مەملەكەتىن قۇلاتتى. مەملەكەتتەگى تايپالىق ەنشىلىك جۇيە بيلىكتى ءاردايىم السىرەتۋمەن بولدى. دەربەستىككە ۇمتىلعان تايپا باسشىلارى اراسىنداعى ءوزارا كۇرەس، ىشكى قىرقىس، قونىس-ورىسكە بايلانىستى تالاس-تارتىس ونى ابدەن السىرەتكەن. حالقى ەتنيكالىق جاعىنان بىرتەكتەس بولمادى، مۇندا سوعدىلىقتار دا تۇردى. دەگەنمەن قارلۇقتار تۇسىندا قالا مادەنيەتى دامىپ، كوركەيدى. مۇندا 25 قالا مەن قونىس بولعان.

   8 -عاسىردىڭ 2-جارتىسى - 9 -عاسىردىڭ باسىنداعى تاريحي وقيعالار وعىز تايپالارىندا مەملەكەتتىك ۇيىم بولىكتەرىنىڭ دامۋىنا تۇرتكى سالدى. وعان پەچەنەگ-قانگار كونفەدەراسياسىمەن سوعىس ەداۋىر دارەجەدە سەبەپشى بولدى. 9 ع-دىڭ باسىندا وعىز جابعىلارى قارلۇقتارمەن جانە قيماقتارمەن وداقتاسىپ، پەچەنەگ-قانگار بىرلەستىگىن جەڭدى دە سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى مەن ارال وڭىرىندە وعىز مەملەكەتىن (9- 11 ع-دىڭ باسى) قۇردى. 9 ع-دىڭ سوڭىندا ولار حازارلارمەن وداقتاسىپ، پەچەنەگتەردى جەڭىپ، ورال مەن ەدىل اراسىن قول استىنا قاراتتى. باستاپقى كەزدە وعىزدار 24 تايپادان قۇرالىپ، ەكى بولىككە: بوزوقتار مەن ءۇش وقتارعا ءبولىندى. 10 ع-دا استاناسى يانگيكەنت (جاڭاعۇز) بولدى. مەملەكەت باسشىسى - جابعى (يابگۋ، يابعۇ)، ونىڭ كەڭەسشىلەرى - "كۇل-ەركىن"، مۇراگەرلەرى - "ينال" دەپ اتالدى. وعىز مەملەكەتى ساياسي جانە الەۋمەتتىك تابيعاتى جاعىنان ەرتەدەگى فەودالدىق مەملەكەت بولاتىن. وندا اسكەري-دەموكراتيالىق قۇرىلىستىڭ قويناۋىنان ءوسىپ شىققان ەل بيلەۋ قۇرىلىمى ساقتالدى، ال جابعى بيلىگىن ءىرى اسكەري-تايپالىق اقسۇيەكتەر كەڭەسى شەكتەپ وتىردى. وعىزدار قوعامىندا جەكە مەنشىك قالىپتاسىپ، دامي باستادى. نەگىزگى شارۋاشىلىعى مال ءوسىرۋ ەدى. جارتىلاي وتىرىقشى جانە وتىرىقشىلار ەگىنشىلىكپەن، قولونەرىمەن اينالىستى. قۇل ساۋداسى كەڭ قانات جايدى. وعىزدار ماجۋسيلىك نانىمدى ۇستاپ، باقسى-بالگەرلەرگە تابىنعان. بىرتە-بىرتە يسلام ءدىنى ەنە باستادى. وعىز مەملەكەتى كيەۆ كنيازى سۆياتوسلاۆى-مەن وداقتاسىپ، 965 ج. حازارلاردى، 985 ج. نوۆگورود كنيازى ۆلاديمير ى-مەن بىرگە ەدىل بۇلعارياسىن ويراندادى. 10-11 ع-لاردا الىم-سالىقتىڭ كۇشەيۋىنە قارسى وعىز مەملەكەتىندە كوتەرىلىستەر بولىپ ءوتتى. ءسالجۇقتارمەن جۇرگىزىلگەن سوعىستار مەن ىشكى قايشىلىقتار ناتيجەسىندە السىرەگەن وعىز مەملەكەتىن قىپشاق تايپالارى ءبىرجولاتا قۇلاتتى. وعىزداردىڭ ءبىر بولىگى شىعىس ەۋروپا مەن كىشى ازياعا ءوتىپ كەتسە، ەكىنشى توبى ماۋەرانناحرداعى قاراحان اۋلەتى مەن حوراسان ءسالجۇقتارىنىڭ قول استىنا قاراپ، تاعى ءبىر بولىگى دەشتى قىپشاق تايپالارىنىڭ قۇرامىنا ءسىڭىسىپ كەتتى.

    وعىزدارمەن ءبىر كەزەڭدە سولتۇستىك  شىعىس جانە ورتالىق قازاقستان جەرىندە قيماق قاعاندىعى (9-11 ع-دىڭ باسى) ۇستەمدىك ەتتى. قيماقتار تاريحىنىڭ ەرتە كەزەڭى يانمو تايپاسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. 7 ع-دا يانمو سولتۇستىك-باتىس موڭعوليانى مەكەندەگەن. 7- عاسىردىڭ ورتاسىندا يمەكتەر (كيمەكتەر، قيماقتار) التاي تاۋىنىڭ تەرىسكەي اۋداندارى مەن ەرتىس وڭىرىنە قونىس اۋداردى. ولاردىڭ باسشىلارى "شاد-تۇتىق" دەپ اتالعان. 840 ج. ۇيعىر قاعاندىعى ىدىراعاننان كەيىن قۇرامىندا جەتى تايپا ۇيىتقى بولعان قيماق فەدەراسياسى قالىپتاسا باستادى. ەندى قيماق تايپالارىنىڭ باسشىسى بايعۇ (يابعۇ) اتاعىمەن اتالا باستادى. بۇل اتاق لاۋازىمدىق دارەجەسى جاعىنان شادتان جوعارى بولاتىن. 9 ع-دىڭ اقىرى مەن 10 ع-دىڭ باس كەزىندە قيماق قاعاندىعى قۇرىلعاننان باستاپ، ولاردىڭ باسشىسى تۇركىنىڭ ەڭ جوعارعى لاۋازىمى - قاعان اتىن الدى. بۇل كەزدە قيماق مەملەكەتىنىڭ وزەگىن 12 تايپا قۇراعان. ۇكىمەت بيلىگىن مۇراعا قالدىرۋ جۇيەسى قاعاننىڭ وتباسى مەن حان اۋلەتى ىشىندە عانا ەمەس، تايپالار اقسۇيەكتەرى اراسىندا دا قالىپتاستى. مىسالى، قاعاننىڭ 11 باسقارۋشىسىنىڭ ەنشىسى ولاردىڭ بالالارىنا مۇرا رەتىندە بەرىلگەن. ءاربىر ەنشىلىك يەلەرى قاعانعا باعىندى. قيماقتار مال ءوسىردى. ولاردىڭ اراسىندا تاڭىرگە، اتا-بابا ارۋاعىنا تابىنۋ عۇرپى قالىپتاسقان. جەكەلەگەن توپتارى وتقا، كۇنگە، جۇلدىزدارعا، وزەنگە، تاۋعا تابىنعان. شامان ءدىنى كەڭ تاراعان. كەيبىر توپتارى حريستيان تەكتەس ءدىن - مانيحەيلىكتى ۇستانعان. جازبا جانە ارحەولوگيالىق دەرەكتەر شونجارلار اراسىندا يسلام ءدىنى دە تارالعانىن بايقاتادى. 11 ع-دىڭ باسىندا بۇل قاعاندىق كۇيرەدى. وعىزدار جەرىن باسىپ العان قىپشاق حاندارى ەداۋىر كۇشەيىپ الدى دا، قيماقتاردى ساياسي ۇستەمدىگىنەن ايىردى.

                     دامىعان ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەر

 10 ع-دىڭ ورتا شەنىندە جەتىسۋ اۋماعىندا جانە شىعىس تۇركىستاننىڭ ءبىر بولىگىندە الەۋمەتتىك قۇرىلىمى ءبىرشاما دامىعان، وزىنەن بۇرىنعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ كوپتەگەن الەۋمەتتىك جۇيەسىن تابيعي تۇردە بويىنا جيناقتاعان قاراحان مەملەكەتى  ( (942 - 1210 پايدا بولدى. ونىڭ قۇرىلۋىنا جانە ەرتە كەزدەگى تاريحىندا قارلۇق كونفەدەراسياسىنىڭ تايپالارى (قارلۇقتار، جىكىل (شىگىل)، ياعما، ت.ب.) زور رول اتقاردى. قاراحان اۋلەتىنىڭ نەگىزىن سالعان - ساتۇق بوعرا-حان (915 - 955). ول يسلامدى قابىلداعان. 11- عاسىردىڭ 40-جىلدارى يبراهيم يبن ءناسىر تۇسىندا مەملەكەت ەكىگە بولىنەدى: ءبىرىنشىسىنىڭ ورتالىعى بۇحارادا (كەي دەرەكتەردە ۇزكەنت) بولعان، قاراۋىندا حودجەنتكە دەيىنگى ماۋەرانناحردى قوسىپ العان باتىس قاعاندىق، ەكىنشىسى تاراز، يسپيدجاب، شاش، فەرعانا، جەتىسۋ مەن قاشعار جەرلەرى كىرەتىن شىعىس قاعاندىق (استاناسى - بالاساعۇن). 1141 ج. قاراحان ءسالجۇق اسكەرلەرىن تالقانداعاننان كەيىن ەكى حاندىق بيلىگى دە قاراقىتايلار قولىنا كوشتى. 1212 ج. حورەزم شاح مۇحاممەد باتىس قاعاندىقتىڭ سوڭعى قاعانى وسماندى ولتىرگەننەن كەيىن قاراحان مەملەكەتى تۇپكىلىكتى جويىلدى. قاراحان مەملەكەتىندە اسا ماڭىزدى الەۋمەتتىك-ساياسي قۇرىلىم - اسكەري-مۇرالىق جۇيە بولعان. بيلەۋشىلەر تۋىستارى مەن جاقىندارىنا بەلگىلى ءبىر اۋدان، وبلىس، قالانىڭ حالقىنان سالىق جيناۋ قۇقىن بەردى. مۇنى يقتا دەپ اتادى، ال ونى بەرۋشىنى مۇقتا نەمەسە يقتادار دەگەن. حالىقتىڭ باستى كاسىبى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولدى. سونىمەن قاتار 11-12 عاسىرلاردا مۇنداعى تۇرك تايپالارىنىڭ ەداۋىر بولىگى ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ، قالا مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ەداۋىر ۇلەس قوستى.

   قازاقستانمەن شەكتەسىپ جاتقان موڭعوليا اۋماعىندا پايدا بولسا دا نايمان، كەرەيىت، جالايىرلار ۇلىستارىنىڭ وتان تاريحىندا الار ورنى ەرەكشە. بۇل ۇلىستار ەجەلگى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىك باستاۋلارىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. نايمان تايپالار وداعى 8 ع-دىڭ ورتا كەزىندە جوعارعى ەرتىس پەن ورحون وزەندەرى ارالىعىندا سەگىز-وعىز (سەگىز تايپا وداعى) دەگەن اتاۋمەن پايدا بولعان. سەگىز-وعىزدار حانگايدىڭ باتىسىنان تارباعاتايعا دەيىنگى جەردى الىپ جاتتى. 10 - 12 ع-دىڭ باسىندا نايماندار لياو يمپەرياسىنا ۆاسسالدىق تاۋەلدىلىكتە ەدى. 12 ع-دا كەرەيىتتەر (كەرەيلەر) مەن مەركىتتەر قوسىلعان نايماندار كونفەدەراسياسى ورتالىق ازياداعى ءىرى مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا اينالدى. نايماندار وزدەرىن قورشاعان كوشپەلى جانە وتىرىقشى-ەگىنشى ەتنوستارمەن، اسىرەسە قاڭلىلارمەن وتە تىعىز ەتنيكالىق-ساياسي جانە مادەني بايلانىس ورناتتى. 1125 ج. قيدان مەملەكەتى كۇيرەگەننەن كەيىن، ونىڭ ورنىنان بىرنەشە مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەر قۇرىلدى.  ولاردىڭ اراسىنان جەتەكشىلىك رولى كەرەيىت حاندارىنىڭ قولىنا كوشتى. كەرەيىتتەر تۋرالى العاشقى مالىمەتتەر 10 ع-دىڭ باس كەزىنە جاتادى. ولار ورحون ءوز-نىڭ ورتا اعىسى مەن ونگين، تولا وزەندەرىنىڭ اڭعارلارىن مەكەن ەتكەن. شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعى قارساڭىندا كەرەيىتتەر قازىرگى بۇكىل موڭعوليا مەن التاي اۋماعىنا ۇستەمدىك ەتكەن. جالايىرلار شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ ورلەۋ كەزىنە قاراي حيلوك جانە سەلەڭگى وزەندەرىنىڭ بويىن، دالىرەك ايتقاندا، سەلەڭگىگە قۇياتىن ورحون ساعاسىن مەكەندەگەن. نايماندار، كەرەيىتتەر، جالايىرلار نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. دوڭعالاقتى اربانى پايدالانعان. ولار قۇرعان "ۇلىستار" - العاشقى فەود. مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار بولىپ تابىلادى. ۇلىس رۋ دا، تايپا دا ەمەس، ول رۋلىق-تايپالىق ينستيتۋتتاردان جوعارى تۇردى. "ۇلىس" ۇعىمى ول كەزدە "حالىق" دەگەندى بىلدىرگەن. ۇلىس قۇرامىندا قانداس تۋىسقان ادامداردىڭ بولۋى مىندەتتى ەمەس ەدى. ءاربىر ۇلىس بەلگىلى ءبىر اۋماقتى يەلەندى. 1185 ج. شىڭعىس حان مەركىت ۇلىسىن تالقانداعان سوڭ جالايىر، بارلاس، ت.ب. تايپالاردى قوسىپ الدى. 1203 ج. كەرەيىتتەردى باعىندىردى. 1190 - 1206 ج. ورتالىق ازياداعى سوعىستار ناتيجەسىندە قازاقستان جەرىنە نايمان، كەرەيىت، مەركىتتەردىڭ ءبىر بولىگى كوشىپ كەلدى. موڭعولدار تالقانداعاننان كەيىن نايمان مەن كەرەيىت توپتارى، جالايىرلار بولاشاق قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا بىرتىندەپ سىڭىسە بەردى. نايماندار سىردارياعا دەيىن جەتىپ، كەيىنىرەك قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا بەلسەنە قاتىسقان. كەرەيىتتەردىڭ ءبىر بولىگى ەدىلگە دەيىن باردى، كەيىن وسى اتاۋمەن وزبەك، قىرعىز قۇرامىنا، ال شاعىن توبى قازاقتار قۇرامىنا كىردى. كەرەيىتتەردىڭ باسقا ءبىر بولىگى سولتۇستىك قازاقستاندا قالدى دا، بۇرىنعى ەتنونيمدەگى "-ءىت" جالعاۋىن جوعالتىپ، كەرەي (اشامايلى كەرەي، اباق كەرەي) دەگەن اتپەن ورتا ءجۇز قازاقتارىنا قوسىلدى. جالايىر، كەرەيىت جانە نايماندار الەۋمەتتىك-ساياسي دامۋدىڭ ءبىر دەڭگەيىندە تۇردى. بۇل مەملەكەتتەردە ءىس جۇرگىزۋ كەڭ تارالعان. قۇجاتتار ءمور باسۋ ارقىلى بەكىتىلگەن. الىم-سالىق جيناۋ، ادامداردى قىزمەتكە تاعايىنداۋ قۇجاتتارىنا ءمور باسىلعان. ۇلىستاردا حان قوسىنىنىڭ (ورداسىنىڭ) باسقارۋ ورگاندارى، اسكەرى جانە جاساۋىلى بار باسقارۋ اپپاراتى جۇمىس ىستەگەن.

   جەتىسۋداعى قاراقىتاي مەملەكەتىنىڭ (1128 - 1213) قۇرىلۋى ورت. ازيانىڭ قيدان تايپالارىمەن تىعىز بايلانىستى. قيداندار (سيدن، حيتا، كيتا) ج.س. 4 -عاسىرىنداعى جازبا دەرەكتەرىندە موڭعول ءتىلدى تايپالار رەتىندە اتالادى. ولار قىتايدىڭ سولتۇستىك جاعىندا ءمانجۇريا مەن ۋسسۋري ولكەسىن مەكەندەگەن. 924 ج. التايدان تىنىق مۇحيتقا دەيىنگى اۋماق قيدان مەملەكەتىنىڭ (لياۋ يمپەرياسى) قول استىنا قارادى. 1125 ج. سۋن قىتايى مەن ءشۇرشىت مەملەكەتىنىڭ بىرىككەن كۇشى لياۋ يمپەرياسىن قۇلاتتى دا، قيدانداردىڭ ءبىر بولىگى شۇرشىتتەرگە باعىنىپ، قالعاندارى ەنەسەي قىرعىزدارىنىڭ جەرىن باسىپ ءوتىپ، ەمىل وزەنى بويىنا تۇراقتاعان. سول جەردەن قالا سالعان. ولاردىڭ قول استىنا جەتىسۋدىڭ ءبىر بولىگى قاراپ، جەرگىلىكتى تۇرك تىلدەس حالىقتارمەن ارالاسىپ، كەلە-كەلە قاراقىتاي اتالىپ كەتەدى. 1128 ج. قاراحاندار اۋلەتىنەن شىققان بالاساعۇن بيلەۋشىسى ولاردى ءوزدەرىنە قىسىم جاساپ، تىنىشتىق بەرمەي وتىرعان قاڭلىلار مەن قارلۇقتارعا قارسى اتتانۋعا شاقىرادى. قاراقىتايلار باسشىسى ەلۋ (ەليۋي) داشي بالاساعۇندى جاۋلاپ الدى دا، ونىڭ بيلەۋشىسىن تاعىنان تايدىرىپ، جەتىسۋدا ءوز مەملەكەتىن ورناتتى. سودان كەيىن ول بىرقاتار ءساتتى جورىقتار جۇرگىزىپ، مەملەكەت شەكاراسىن ەنەسەيدەن تالاسقا دەيىن كەڭەيتتى. قاراقىتايلار قالالار مەن وتىرىقشى قونىستاردى قيراتقان جوق. تەك ءار ۇيدەن ءبىر ديناردان عانا سالىق الدى. سوندىقتان دا قاراقىتايلاردىڭ ورتا ازياداعى جاۋلاپ الۋ سوعىستارى كوبىنە بەيبىت جولمەن ءجۇردى. جەتىسۋ، وڭتۇستىك قازاقستان، شىعىس تۇركىستان وسى مەملەكەتتىڭ قۇرامىنا ەندى. قاراقىتايدا مەملەكەت باسشىسىن "گۇرحان" دەپ اتاعان. مەملەكەت ورتالىعى بالاساعۇن قالاسى بولدى. اسكەردە قاتال ءتارتىپ جۇرگىزىلدى.  12-عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ قاراقىتايلار سالىق ساياساتىن وزگەرتىپ، حالىقتى اشىق توناۋعا كوشتى.  1198 ج. اۋعانستان جەرىنەن شىققان گۋريد بيلەۋشىلەرى قاراقىتايلارعا سوققى بەردى. ىلە-شالا گۇرحان قول استىنان قۇتىلۋعا تىرىسقان حورەزم دە قاراقىتايلارعا قارسى كۇرەسكە شىعىپ، بۇحارانى باسىپ الدى. 1205 ج. قاراقىتايلار تەرمەزدەن كەتتى. ماۋەرانناحردىڭ ەداۋىر بولىگى حورەزمگە قارادى. گۇرحانعا قويلىق پەن المالىقتاعى قارلۇق بيلەۋشىلەرى (ۆاسسالدارى) دە قارسى شىعا باستادى. وسى كەزەڭدە استانا قاشعارعا كوشىرىلدى. 1208 ج. موڭعوليادان شىڭعىس حان ىعىستىرعان كۇشلىك حان باستاعان نايماندار قاراقىتايلارعا قاشىپ كەلىپ، كەيىن ۇكىمەت بيلىگىن باسىپ الدى.

   بۇرىنعى قيماق، قىپشاق جانە قۋمان تايپالارى قونىستانعان اۋماقتا اسكەري-ساياسي ۇستەمدىك 11 -عاسىردىڭ باسىندا قىپشاق حاندىعىنا (11 ع-دىڭ باسى - 1219) كوشتى. "قىپشاق" اتاۋى العاش 760 ج. ەجەلگى تۇركتەردىڭ بىتىگ ەسكەرتكىشتەرىندە اتالادى. 9 - 10 عاسىرلاردا قىپشاقتار تاريحى قيماقتارمەن قوسا ءوربىدى. قىپشاقتار قيماقتار قۇرعان كونفەدەراسياعا، كەيىن قيماق قاعاندىعى قۇرامىنا كىردى. 11 -عاسىردىڭ باسىندا قيماق قاعاندىعى ىدىراعاننان كەيىن، اسكەري-ساياسي جەتەكشىلىككە يە بولعان قىپشاقتار بەلسەندى قيمىل جۇرگىزۋ بارىسىندا ءوز مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىن كەڭەيتتى. ولار شىعىس ەۋروپا مەملەكەتىمەن دە ساياسي بايلانىستار ورناتقان. 11 -عاسىردىڭ 2-شيرەگىندە قىپشاق اقسۇيەكتەرى وعىزداردى سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى بويلارىنان، ارال مەن كاسپيي ءوڭىرى دالالارىنان تىقسىرىپ شىعاردى. ايماقتاعى ەتنيكالىق-ساياسي احۋالدىڭ وزگەرۋىنە سايكەس، 11 -عاسىردىڭ 2-شيرەگىنىڭ باس كەزىندە بۇرىن اتالىپ كەلگەن «وعىزدار دالاسىنىڭ» (مافازات ءال-گۋز) ورنىنان دەشتى قىپشاق اتاۋى پايدا بولدى. 11 عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا قىپشاق تايپالارى ەدىلدەن ءوتىپ، ەۋروپا حالىقتارىمەن قارىم-قاتىناس جاساي باستادى. قىپشاق ەتنيكالىق قاۋىمىنىڭ قازاق اۋماعىندا قۇرىلۋى كۇردەلى دە ۇزاق پروسەسس بولدى. ونىڭ دامۋ جولىنان ءۇش كەزەڭ ايقىن كورىنەدى. ءبىرىنشى كەزەڭ قيماق (كيمەك) تايپالىق بىرلەستىگى وزەگىنىڭ قۇرىلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى، وندا 7 -عاسىردىڭ 2-جارتىسىنان باستاپ، 8 ع-دىڭ اياق كەزىنە دەيىن قىپشاقتار ەلەۋلى رول اتقاردى. ەكىنشى كەزەڭ 8 ع-دىڭ اياعىنان 11 ع-دىڭ باسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. بۇل كەزەڭدە قىپشاقتار مەكەن ەتكەن اۋماق شىعىسىندا التاي مەن ەرتىستەن باستاپ، باتىستا وڭتۇستىك ورال تاۋلارى مەن ەدىل ءوڭىرىنە دەيىن جەتەدى. قىپشاقتارمەن بىرگە باتىس قازاقستاندى، ورتالىعى مۇعالجار تاۋلارىندا بولعان قۋماندار جايلاعان. نەگىزگى ءۇش ەتنيكالىق-ساياسي بىرلەستىك - قيماق، قىپشاق جانە قۋمانداردىڭ ءوزارا بىرىگۋىندە قيماق تايپالارى ۇلكەن رول اتقاردى. سونداي-اق قىپشاق ەتنوسىنىڭ ىشكى ەتنيكالىق دامۋ جولى سول ارانىڭ بايىرعى تۇرعىندارىن ءوز اراسىنا ءسىڭدىرىپ، قىپشاقتاندىرۋعا باعىتتالدى. قىپشاق ەتنوسى قانداس تۋىستىق بايلانىستار ەمەس، اۋماقتىق-شارۋاشىلىق قارىم-قاتىناستار نەگىزىندە قالىپتاسقان-دى. 11 ع-دىڭ باسىنان 13 ع-دىڭ باسىنا دەيىن قىپشاقتاردىڭ ەتنيكالىق قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلۋى ءوز دامۋىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىنە وتەدى. بۇل ۋاقىتتا قىپشاق حاندارىنىڭ قۇدىرەتى ارتتى، ەل-ءبورىلى رۋىنىڭ اۋلەتتىك بيلىگى زاڭداستىرىلدى. 11 ع-دىڭ ورتا تۇسىندا قىپشاقتار قازىرگى قازاقستاننىڭ شىعىسىندا التاي مەن ەرتىستەن باستاپ، باتىسىندا ەدىل مەن وڭتۇستىك ورالعا دەيىن، وڭتۇستىگىندەندە بالقاش كولىنەن سولتۇستىكتەگى وڭتۇستىك-باتىس ءسىبىردىڭ ورماندى دالالارىنا دەيىنگى ۇلان عايىر ولكەگە تارادى. 11 ع-دىڭ 2-جارتىسىندا ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرت جەرلەرىنە ورنىقتى. قىپشاق حاندارى مۇراگەرلىك جولمەن بيلىك قۇرعان "وردا" دەپ اتالعان حان قوسىنىندا حاننىڭ دۇنيە-مۇلكى ساقتالىپ، اسكەرىسىن جۇرگىزەتىن باسقارۋ اپپاراتى جۇمىس ىستەگەن. حاندىق وڭ جانە سول قاناتتارعا ءبولىندى. وڭ قانات قوسىنىمەن جايىق وزەنى بويىندا، سارايشىق قالاسىنىڭ ورنىندا، سول قانات قوسىنىمەن سىرداريا اۋماعىنداعى سىعاناق قالاسىندا تۇرعان. قىپشاق قوعامى الەۋمەتتىك جاعىنان اركەلكى بولدى. 11 ع-دىڭ اياعى مەن 12 ع-دىڭ باس كەزىندە جەنت، يانگيكەنت، تومەنگى سىرداريانىڭ باسقا دا قالالارى قىپشاق كوسەمدەرىنە باعىندى. بۇل قالالار ءۇشىن 12 ع-دىڭ 1-جارتىسىندا ورتا ازيانىڭ مۇسىلمان اۋلەتتەرى دە كۇرەس جۇرگىزدى. يسلام ءدىنىن تاراتۋدى تۋ عىپ ۇستاعان ولار دەشتى قىپشاققا ىشكەرىلەي ەنەدى: 1133 ج. حورەزم شاحى اتسىز قىپشاقتاردى ويسىراتا جەڭدى. حورەزم شاحى تەكەش (1172 - 1200) قىپشاقتارمەن جاقىنداسىپ، كوشپەندى تايپالاردىڭ باسشىلارىن قىزمەتكە تارتتى. 13 ع-دىڭ باس كەزىندە سىعاناق قالاسى ايماعى حورەزم شاحى مۇحاممەد (1200 -1220) مەملەكەت قۇرامىنا كىرگەن. موڭعول باسقىنشىلىعى قىپشاق مەملەكەتىن قۇلاتقانىمەن، ونىڭ دامۋ ءۇردىسىن ءبىرجولاتا كۇيرەتە العان جوق، تەك ۋاقىتشا تۇنشىقتىردى. ولار 15 ع-دا قازاق حالقى مەن مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندە قايتا ورلەدى.

ەرتەدەگى جانە دامىعان ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەر كەزىندەگى حالىقتار مەن تايپالاردىڭ مادەنيەتى  (6 -13  ع-لاردىڭ باسى

    ورتا عاسىرلارداعى تاريحي جانە گەوگرافيالىق ادەبيەتتەردە وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-شىعىس جانە ورتالىق قازاقستاندا، تالاس، قىرعىز، ىلە جانە جوڭعار الاتاۋلارىنىڭ بوكتەرلەرىندە، قاراتاۋدىڭ كۇنگەي جانە تەرىسكەي بەتتەرىندە، سىرداريا، ارىس، شۋ، تالاس، سارىسۋ، كەڭگىر، ت.ب. وزەندەردىڭ اڭعارلارىندا ەگىنشىلىكتىڭ، قالا قۇرىلىسى مەن ساۋلەت ونەرىنىڭ جوعارى دارەجەدە دامىعانى ايتىلادى. 6 - 13 ع-دىڭ باسىندا قالالاردىڭ پايدا بولۋ، دامۋ تاريحىن ارحەول. دەرەكتەر دە راستاۋدا. قازبا جۇمىستارىنىڭ بارىسىندا قالالاردىڭ تەرەڭ تامىرلى ماتەريالدىق مادەنيەت داستۇرلەرى بولعانى انىقتالدى. ول داستۇرلەر قاڭلى مەن ءۇيسىن زامانىنداعى ەجەلگى ەگىنشىلىك قونىستاردان باستاۋ الادى. 6 - 7 ع-لاردا فەود. قاتىناستاردىڭ نىعايۋىنا بايلانىستى ەكونوميكالىق ورلەۋ باستالدى. ساياسي جانە ەكونوميكالىق ورتالىقتار بىرتە-بىرتە قالالارعا اينالا باستادى. ورتاعاسىر قالالارى ءۇش بولىككە بولىنەدىб: ) باسقورعان (سيتادەل) - قالانىڭ ىشكى بەكىنىستىك بولىگى بيلەۋشى ورداسى ورنالاسقان قورعان؛ 2) شاهريستاندا  وردا توڭىرەگىندەگى اقسۇيەكتەر مەن ساۋداگەرلەر جانە ولارعا قىزمەت ەتۋشىلەردىڭ تۇرعىن ۇيلەرى ورنالاستى. ول قالانىڭ ەكونوميكالىق ورتالىعى بولدى. شاحريستان ادەتتە مۇنارا، كىرەتىن قاقپالارى بار دۋالدارمەن قورشالعان. ونىڭ اينالاسىندا قولونەرشىلەر مەن كەدەيلەر قونىستانعان رابات ورنالاستى. كەيىنگى كەزەڭدەردە راباتتار دا دۋالمەن قورشالدى. ارحەول. قازبالاردان جيناعان ماتەريالدار قالالاردا قول ءونەرىنىڭ قالاي دامىپ، قانداي دارەجەگە جەتكەندىگىن شامالاۋعا مۇمىندىك بەرەدى. ورتا عاسىرلاردا قىشتان ىدىس جاساۋ ەرەكشە دامىدى. كوزە، ساپتاياق، تاباقشا، داستارقان، قۇمىرا تۇرلەرى كوپتەپ جاسالدى. قالا تۇرمىسىندا توقىما، اينەك ۇرلەۋ، زەرگەرلىك، ۇستالىق، اعاشتى جانە سۇيەكتى بەدەرلەپ ويۋ جوعارى دارەجەگە جەتكەن. اينەك بۇيىمدار جاساۋ ءوندىرىسى كەڭ ءورىس العان. ەجەلگى تاراز، وتىرار، اقتوبە، تالعار، ت.ب. قالالاردا اينەك ءازىرلەنگەن. مەتالدان شىراعدان مەن ونىڭ تۇعىرى، اعاش سوقا تۇرەن، وراق، كەتپەن، قارۋ-جاراق (نايزا، ساداق جەبەسى، ت.ب.) ۇستا اسپاپتارى (بالعا، ءتوس، قىسقاش، ت.ب.) سياقتى بۇيىمدار جاسالعان. سۇيەك پەن مۇيزدەن بويتۇمار، پىشاق سابى، ويىن سۇيەكتەرى تۇيمەلەر، ت.ب. ۇساق-تۇيەك بۇيىمدار دايىندالدى. بۇل كەزەڭدە ەگىنشىلك شارۋاشىلىقتىڭ جەتەكشى سالالارىنىڭ بىرىنە اينالدى. ەگىنشىلكپەن اۋىل عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قالا تۇرعىندارى دا شۇعىلداندى. قازاقستانداعى ەلدى مەكەندەر مەن قالا تۇرعىندارى ەگىنشىلكپەن، باق جانە ءجۇزىم شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعانى تۋرالى جازبا دەرەكتەردە كوپ ايتىلادى. 6-7 ع-لاردا قازاقستان حالقىنىڭ كوپشىلىگى جارتىلاي كوشپەلى جانە كوشپەلى تۇرمىس كەشتى.

   وسى  عاسىرلاردا قازاقستان جەرىندە تىزبەكتەلگەن بالبالدارمەن قوسا انتروپومورفتىق تاس ءمۇسىن، قاتار-قاتار تاس قورشاۋلار پايدا بولدى. وسى تۇستا تەمىر ۇزەڭگىلەر، ساداق جەبەسىنىڭ، قانجاردىڭ جاڭا تۇرلەرى، قىلىش سوعىلدى. مەتالل جاپسىرمالارمەن بەزەندىرلگەن جاۋىنگەرلىك بەلبەۋ كەڭ تارادى. 6 - 8 ع-لاردان قالعان بەيىتەرگە ولگەن كىسى مىنگەن اتىمەن بىرگە جەرلەۋ ءراسىمى ءتان. بەيىتتەردىڭ سىرتقى بەلگىلەرى مىناداي: استىڭعى جاعى ءتورت بۇرىشتى نەمەسە شارشى ءپىشىندى بولىپ كەلەدى دە، ۇستىنە الاسالاۋ ەتىپ تاس نەمەسە توپىراق ۇيەدى. ولگەن كىسىنىڭ ءمايىتى تۇرقى سوپاقشا ەتىپ قازىلعان شۇڭقىرعا جەرلەنەدى، جانىنا زاتتارى، اسەمدىك بۇيىمدارى، قارۋ-جاراقتار قويىلادى. اتتى شۇڭقىردىڭ تۇبىنەن جوعارىراق تۇستان ويىلعان كەرتپەشەككە ءتورت اياعىن باۋىرىنا بۇگىپ، قىرىنان جاتقىزىپ كومگەن. كەيدە بەيىتكە اتتىڭ باسى نەمەسە دەنەسىنىڭ ءبىر بولىگى عانا قويىلعان. بەيىتتەردەن قارۋ-جاراق، ەر-تۇرمان، تۇرمىستىق بۇيىمدار، قوس ءجۇزدى سەمسەرلەر، اعاش قىناپتى قىلىشتار تابىلدى. قىناپتىڭ سىرتى بىلعارىمەن قاپتالىپ، وسىمدىك سۋرەتتەرىمەن بەزەندىرىلگەن. جەبەلەر ۇشى ءار ءتۇرلى - ءۇش قىرلى، ءتورت قىرلى بولىپ كەلەدى، ءۇش قاناتتىسى، جاپىراق سەكىلدى جالپاقتارى دا كەزدەسەدى. جەبە ۇزىندىعى 40 - 80 س م مولشەرىندە كوك تەرەكتەن جاسالعان، كەيدە قىزىل تۇسكە بويالعان. اتتىڭ ەر-تۇرمانى، تەمىر اۋىزدىقتار، ۇزەڭگىلەر جانە جۇگەن اشەكەيلەرىنە قاراعاندا تۇركى سمەرلەرى اشەكەيلىك جۇقا تەمىرلەردى، ايىلباستاردى جاساۋعا وتە شەبەر بولعان. ادەتتە ايىلباستار قولا مەن تەمىردەن ىستەلىپ، جاپسىرمالار مەن اشەكەيلەرگە قولا، كۇمىس، التىن پايدالانعان. ولاردىڭ بەتىندەگى كۇردەلى سۋرەتتەردە بارىس، جىلان، بۇعى، كۇشىگەن سياقتى اڭدار مەن وسىمدىك جاپىراقتارى بەينەلەنگەن. اسەم بەلبەۋ جاپسىرمالارىنىڭ كوبى جۇرەك پىشىندەس. سونداي ءبىر جاپسىرما اشەكەيدىڭ بەتىندە جولبارىسقا نايزا تۇيرەپ تۇرعان سالت اتتىنىڭ سۋرەتى بەينەلەنگەن. ءتورت بۇرىشتى ايىلباستار، سۇيەكتەن ىستەلگەن القالار دا تابىلدى. قىزىلقايناردان (جەتىسۋدا) تابىلعان القا كونۋس ءتارىزدى ەتىپ ىستەلگەن دە، بەتىنە سىلەۋسىن باسىنىڭ سۋرەتى ورنەكتەلگەن.

   ارحەولوگيالىق ماتەريالدارمەن قوسا جازبا دەرەكتەر دە تۇرك جۇرتتارىنىڭ كيىم-كەشەگى جونىندە پايىمداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سىرتقى كيىم تەرىدەن، باسقا كيىمدەر ءجۇن جانە جىبەك ماتادان تىگىلگەن. ول كەزدە جۇرت شاپان كيىپ جۇرگەن. شالعايى سولدان وڭعا قاراي قاۋسىرىلعان، دەنەگە قونىمدى، ىقشام شاپاننىڭ سىرتىنان بەلبەۋ بۋىنعان، بەلبەۋگە قىناپتاعى سەمسەر جانە پىشاق، شاقپاق، قايراق، ۇستارا، ت.ب. ۇساق-تۇيەك سالاتىن كىسە ىلىنگەن. شالباردىڭ بالاعىن تۇمسىعى قايقيعان، جۇقا ۇلتاندى، وكشەسىز ەتىكتىڭ قونىشىنا سالىپ جۇرگەن.

     قازاقستان - تاس مۇسىندەر كوپ تاراعان ايماق. ولاردىڭ اراسىندا شىنايى ونەر تۋىندىلارى دا كەزدەسەدى. مىس.، ايگىلى قوشقار ءمۇيىز تاستار. تاس قاشاۋشىلاردىڭ (مۇسىنشىلەردىڭ) شەبەرحانالارى بولعانى، ولاردا ءتۇرلى مۇسىندەر جاسالعانى ءمالىم. ءمۇسىن جاساۋعا تۇرقى ۇزىن تاستار (ورتاشا بيىكتىگى  0،5 م-دەن 2،8 م-گە دەيىن) تاڭداپ الىنعان، تاستىڭ بەتى بەدەرلەۋ نەمەسە ويىپ كەيىپتەۋ ادىسىمەن وڭدەلگەن. مۇسىندەردە كوبىنەسە ەركەكتىڭ سۋرەتى سالىنعان، كەيدە ايەل بەينەسى دە كەزدەسەدى. ادەتتە، ەركەكتەر شاپان كيگەن، كىسەلى بەلبەۋلى، اسىنعان قارۋى بار قالپىندا بەينەلەنەدى. كەيدە جالاڭ باس، كەيدە باس كيىمدى بولادى. كوپتەگەن مۇسىندەردە ادام وڭ قولىمەن، كەيدە ەكى قولىمەن بىردەي ىدىس نەمەسە ۇلكەن ساپتىاياق ۇستاپ تۇرعان كۇيىندە، ال ءبازءبىر مۇسىندەردە ادامنىڭ بەتى نەمەسە باسى عانا بەينەلەنگەن.

اقسۇيەك وكىلدەرىنىڭ مۇسىندەرى جاسالعان. ولار، ادەتتە، قىرىنان نەمەسە جالپاعىنان قالانعان ءتورت بۇرىشتى تاس قورعاندارمەن قورشالعان بەيىتتەردىڭ باسىنا قويىلعان. مۇسىندەردىڭ ارقاسى قورشاۋعا، بەتى شىعىسقا قاراتىلىپ ورناتىلعان. مۇنداي ەسكەرتكىشتەر ولىككە اس بەرىلەتىن توبەلەردىڭ باسىنا دا قويىلعان. كەيدە بەيىتتىڭ قورشاۋلارىنان شىعىسقا قاراي كەيدە قاتار-قاتار تىزىلگەن تاس باعانا - بالبالدار ورناتىلعان، ولاردىڭ اراسىندا مۇسىندەر دە بار. تاس مۇسىندەر تۇراقتى ادام بەينەسى بەدەرلەنگەن مادەني سيپاتتاعى ەسكەرتكىشتەر. ءيسلام قاعيدالارىنىڭ تارالۋىمەن بايلانىستى ادامدى بەينەلەۋ ءداستۇرى جويىلدى. بۇل ءدىن ەداۋىر كەيىنىرەك سىڭگەن سولتۇستىك اۋدانداردا عانا ادامنىڭ تاس ءمۇسىنىن جاساۋ ءداستۇرى ەداۋىر ۋاقىت بويى ساقتالىپ كەلدى. قازاق جەرىندە 6 - 8 ع-لاردا اينالىستا بولعان اقشا ءپىشىنىن سيپاتتايتىن ماتەريال تىم تاپشى. 6 - 8 ع-لارداعى تەڭگەلەردى بيلىك باسىنداعى رۋلاردىڭ وكىلدەرى شىعارعان. ولار بۇل اقشالارعا وزدەرىنىڭ بەلگىلەرىن - رۋدىڭ يدەوگراممالىق تاڭبالارىن تۇسىرگەن. بۇل تاڭبالارعا قاراپ بيلەۋشىنىڭ رۋىن، سونداي-اق، قاي رۋدىڭ ەجەلگى رۋ ەكەنىن انىقتاۋعا بولادى. 6 - 8 ع-لارداعى وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى ساياسي-ەكون. اۋداندارىنىڭ ءبىرى وتىرار قالاسى بولدى. بۇل قالانىڭ جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگى تۇرعىنداردىڭ تۇرمىسى شەت ايماقتارعا ەلەۋلى ىقپالىن تيگىزدى. وتىرار قولونەرشىلەرى شىعارعان ءونىم قاراتاۋدىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىندەگى، سىرداريانىڭ ورتا اعىسى مەن ارىس اڭعارىنداعى كوپتەگەن قالالاردىڭ بازارلارىندا ساتىلدى. وتىرار ماڭىندا اقشالى ساۋدانىڭ ءورىس العانىن وتىرارتوبەنىڭ وزىنەن جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگى قالالاردىڭ ەسكى جۇرتىنان (كۇيىكماردان، قۇيرىقتوبە) تابىلعان زاتتار دالەلدەدى. جازبا دەرەكتەردە سىرداريا بويىنداعى كەيبىر قالالار حارادجدى ديرحەمنىڭ ەكى تۇرىمەن: مۋسەيابيمەن جانە حورەزميمەن تولەگەندىگىن دالەلدەيتىن مالىمەتتەر بار. قاراحان اۋلەتىنىڭ اقشا شىعارۋ ءىسى ساماني اۋلەتى زامانىنان قالعان مۇرانى پايدالانعان. بۇرىنعىشا "قارا ديرحەمدەردىڭ" بارلىق تۇرلەرى اينالىمدا جۇرە بەردى، ولاردىڭ ىشىنەن نەعۇرلىم ۇزاعىراق پايدالانىلعانى "مىس تەكتەس اقشالار بولدى. بۇعان قوسا، بازار نارقى زورلىقپەن ەنگىزىلگەن ديرحەمدەردىڭ جاڭا تۇرلەرىمەن تولىقتىرىلدى. ەگەر 11 ع-دىڭ باسىندا جوعارى ساپالى كۇمىس ديرحەمدەر اينالىمدا جۇرسە، 11 ع-دىڭ 2-ونجىلدىعىنىڭ باسىنان باستاپ قۇرامىنداعى مىستىڭ مولش. 35 پايىزعا دەيىن جەتەتىن تەڭگەلەر شىعارىلعانى بەلگىلى. كۇمىس اقشا قۇيۋ 11 ع-دىڭ سوڭعى شيرەگىنە دەيىن سوزىلدى. شامامەن 11 ع-دىڭ ورتا كەزىنەن باستاپ قاراحان مەملەكەتىنىڭ اقشا جاسايتىن ۇيلەرىنىڭ ءبىر بولىگى ءبىراز ۋاقىت مىس پەن قورعاسىننىڭ قورىتپاسىنان قۇيىلعان ديرحەمدەر دە شىعارىپ تۇرعان. 12 - 13 ع-لاردا ديرحەمدەر مىستان جاسالىپ، بەتىنە كۇمىس جالاتىلاتىن بولدى، ولاردى كۇمىس جالاتىلعان ديرحەمدەر دەپ اتادى. "كۇمىس داعدارىسىنىڭ پايدا بولۋىنا ورتا ازيادا كۇمىس قورىنىڭ ازايعاندىعى سەبەپشى بولدى.

        11 ع-دان 13 ع-دىڭ باس كەزىنە دەيىنگى ارالىق قالا ءومىرىنىڭ وركەن جايعان، تاۋار ءوندىرىسى وسكەن، ساۋدا دامىعان كەزەڭ بولدى. وندىرىستىڭ قاۋلاپ ءوسۋى رىنوكتى الماسۋ قۇرالىمەن كوپتەپ قامتاماسىز ەتۋدى تالاپ ەتتى. كۇمىس قورى تازا كۇمىس تەڭگەلەردىڭ پايدا بولۋىنا مۇمكىندىك جاساي المادى. ساماني اۋلەتى مەن قاراحان اۋلەتى تۇسىندا تاۋار ورنىنا جۇرگەن التىن دينارلار ەندى اينالىم قۇرالىنا كىردى. التىن اقشا اينالىمىندا تۇتاس تەڭگەلەر عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ولاردىڭ ءار ءتۇرلى كولەمدەگى جانە سالماقتى بولشەكتەرى دە اينالىمعا قوسىلدى. كوپتەگەن اقشا جاسايتىن ۇيلەردە التىن دينارلار شىعارىلدى، ولاردىڭ ساپاسى مەن سالماعىندا وقتا-تەكتە ايىرماشىلىق بولدى. ايتسە دە ولار ءبىر مەزگىلدە اينالىمدا جۇرە بەرگەن. بۇعان ورتا ازيا جەرىنەن تابىلعان اقشا قازىناسى دالەل بولا الادى. ۇساق بولشەك ساۋدا ءۇشىن مەزگىل-مەزگىل مىس اقشا شىعارىلىپ تۇرعان.

      جالپى، ەرتەدەگى جانە دامىعان ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەر كەزىندە فەودالدىق  قاتىناستاردىڭ نىعايۋى، مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ پايدا بولۋى، وتىرىقشى ەگىنشىلىك پەن قالالاردىڭ ءوسۋى، بىرىگىپ، توپتاسۋعا باعىتتالعان ەتنيكالىق  وزگەرىستەردىڭ كۇشەيۋى ورتا ازيا، تاياۋ شىعىس جانە شىعىس ەۋروپا حالىقتارىمەن ەكونوميكالىق  جانە مادەني بايلانىستار قازاقستان حالىقتارى مەن تايپالارىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتتى. مونۋمەنتتى ساۋلەت قۇرىلىستارى پايدا بولىپ، ءيسلامنىڭ تارالۋىنا بايلانىستى قالالاردا مەشىتتەر سالىندى. ساۋلەت جانە ءسان ونەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى - تارازداعى ايشابيبى جانە قاراحان مازارلارى سالىندى. كوزە، اسىرەسە قۇيما كوزە جاساۋ ىسىندە جاڭا بەلگىلەر (ىدىس-اياق تۇرىندە، سونداي-اق ونىڭ ورنەكتەرى مەن بوياۋ تۇسىندە) - حرومداۋ، جىلتىراتۋ، ءار ءتۇرلى ورنەك تۇرلەرى (وسىمدىك بۇتاقتارى، جاپىراقتارى، ناقىشتى اراب جازۋلارى، گەوم. پىشىندەر)، ت.ب. پايدا بولدى. بۇل جەرگىلىكتى كوزە ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي وتىرىپ، ولاردى ماۋەرانناحر، حورەزم كوزەلەرىنە جاقىنداتتى. قىپشاق، وعىز، قارلۇق جانە ۇيعىر تايپالارى مەن حالىقتارى ءتىلىنىڭ نەگىزىندە كونە تۇرك رۋنا جازۋلارىن ىعىستىرىپ شىعارعان اراب قارىپتى تۇرك جازۋلارى قالىپتاستى. 11 - 12 ع-دىڭ ادەبي ەسكەرتكىشتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇرك ەتنوسىنىڭ (نەگىزىنەن قىپشاق-وعىز، قارلۇق-ۇيعىر توپتارى) جەرگىلىكتى تىلدەرىنىڭ دامۋ باعىتى ەتەك الا باستاعانىنا قاراماستان، جالپى تۇركتىك، تايپاارالىق "تۇرك" تىلىندە جازىلدى. ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ كوپتەگەن عالىم، ادەبيەتشى، اقىندارى اراب تىلىندە جازدى. وڭتۇستىك  قازاقستان مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا وتىراردان (فارابتان) شىققان، مۇسىلمان الەمىنە بەلگىلى ۇلى فيلوسوف جانە عالىم-ەنسيكلوپەديست ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ عىلىمي قىزمەتى دالەل. ول الەمدىك مادەنيەت، اسىرەسە كونە، اراب، ءۇندى-يران مادەنيەتى جەتىستىكتەرىمەن تىعىز بايلانىستى جەرگىلىكتى مادەنيەت داستۇرلەرىمەن تاربيەلەنىپ ءوستى. ءال-فارابي ادامنىڭ اقىل-ويى مەن بولمىسىنىڭ ديالەكتيك. بىرلىگىن اشىپ بەردى؛ استرونوميا مەن گەودەزيا، ارحيتەكتۋرانىڭ ماتەماتيكالىق نەگىزدەرى، مۋزىكا مەن ەستەتيكالىق تەوريالارى بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ءبىرقاتار الەۋمەتتىك جانە لوگيكالىق تراكتاتتار جازدى. فيلوسوفيالىق ديداكتيكالىق  "قۇتادعۋ بىلىك" پوەماسىنىڭ اۆتورى ءجۇسىپ بالاساعۇني (11 ع.)، ءتۇرى تايپالارىنىڭ ءتىلى، فولكلورى جانە ەتنوگرافياسىنا ارنالعان بەلگىلى "ديۋاني لۇعات ات-تۇرك" شىعارماسىنىڭ اۆتورى ماحمۇت قاشعاري، سونداي-اق مادەني-تاريحي جانە الەۋمەتتىك تۇرمىستىق جايلاردان مالىمەت بەرەتىن "ديۋاني حيكمات" ءولەڭدەر جيناعىنىڭ اۆتورى  قوجا احمەت ياساۋي (12 ع.) تۇرك تىلدەس ادەبيەتتىڭ كورنەكتى وكىلدەرى بولدى.

قازاقستان موڭعول داۋىرىندە

12 - ع-دىڭ سوڭى مەن 13 ع-دىڭ باسىندا ورت. ازيا مەن قازاقستان دالالارىندا كوشپەلى تايپالار وداعى بيلەۋشىلەرى اراسىندا باسقا تايپالارعا ءوز ۇستەمدىگىن ورناتۋ جولىنداعى كۇرەس كۇشەيە ءتۇستى 13 - ع-دىڭ باس كەزىندە شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋى ەۋرازيانىڭ كوپتەگەن حالىقتارى مەن مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحي تاعدىرىنا وراسان زور ىقپال جاسادى. ونىڭ جاۋلاۋشىلىعى حالىقتار مەن تايپالاردىڭ قالىپتاسقان قارىم-قاتىناسى مەن ءوزارا بايلانىسىن بۇزدى جانە ولاردىڭ ەتنيكالىق-ساياسي، شارۋاشىلىق-مادەني دامۋىنىڭ بارىسىن وزگەرتتى 12    - عاسىردىڭ 2-جارتىسىندا موڭعول تايپالارى نايماندار مەن كەرەيلەردى ىعىستىرىپ، تۇرك ءتىلدى توپتارعا ءسىڭىسىپ، تۇركتەردەن ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ كوپتەگەن بولىكتەرىن، شارۋاشىلىق پەن تۇرمىس تۇرلەرىن، كوشپەلىلىك ادەت-عۇرپىن، مال تۇقىمدارىن الدى. 13- عاسىردىڭ باسىندا شىڭعىس حان قۇرعان مەملەكەت كۇشەيە باستايدى. 1206 -ج. ورتالىق ازياداعى تۇرك-موڭعول تايپالارىن ءبىر ورتالىققا بىركتىرگەننەن كەيىن، 1207 - 11 ج. ءسىبىر مەن شىعس تۇركىستان حالىقتارى - بۋريات، ياكۋت، قىرعىز، ۇيعىر، ت.ب. باعىندىردى. موڭعول جورىعى قازاقستان جەرىندە ءبىرقاتار جەرلەردە بەيبىت تۇردە دە ءجۇردى. 1210 - 1211 ج. قارلۇق ۇلىسىنىڭ يەسى ارىسلان حان ءوز ەركىمەن شىڭعىسحان قول استىنا وتەدى. 1217- ج. المالى ءوڭىرىنىڭ بيلەۋشىسن بۇزار موڭعول حانىنا تاۋەلدى ەلگە اينالادى. 1217 -ج. بالاساعۇن قالاسى  ۇرىسسىز بەرىلەدى. وعان موڭعولدار "گوبالىق" (جاقسى قالا) اتاعىن بەردى. كۇشلىكتىڭ بيلىگىنەن، ونىڭ حورەزمشاح مۇحاممەدپەن جانە قارلۇق بيلەۋشىلەرىمەن سوعىسىنان جەتىسۋ حالقى ابدەن كۇيزەلگەن بولاتىن. سوندىقتان بۇل ولكە حالىقتارى موڭعولداردى قۇتقارۋشى رەتىندە قارسى الادى. شىڭعىس حان جەتىسۋ حالقىن ءوز جاعىنا تارتۋ ءۇشىن توناۋشىلىق پەن قىرعىنعا تىيىم سالادى. جەتىسۋدى جاۋلاپ الۋ شىڭعىس حانعا ورتا ازياعا جول اشتى. 1218 -ج. موڭعولداردىڭ وتىرارعا جىبەرىلگەن ساۋدا كەرۋەنىن حورەزمشاح اكىمىنىڭ توناپ الۋى 1219 ج. شىڭعىس حاننىڭ شابۋىلىن تەزدەتتى. بۇل كەزدە شىڭعىسحان جاعىندا كوپتەگەن جەرگىلىكتى اقسۇيەكتەر دە سوعىستى. شابۋىلعا شىققان 150 مىڭ ادامنىڭ 111 مىڭى ورتالىق ازيالىق تۇرك-موڭعولدار، قالعاندارى شىڭعىسحان باعىنىشتىلارى (قارلۇقتار، ۇيعىرلار، ت.ب.) بولدى. 1219 -ج. قىركۇيەكتە موڭعولدار وتىرار قالاسىن قورشادى. قالا بەس اي قورشاۋدا بولىپ، حالىق اشتىققا ۇشىرادى. وسىعان شىداماعان قارادجا-حادجيب قالا قاقپاسىن اشىپ جىبەرەدى. باستاپقىدا 80 مىڭ اسكەرمەن قالانى قورعاعان وتىرار بيلەۋشىسى قايىرحان، ىشكى قامالعا بەكىنىپ، تاعى ءبىر اي بويى سوڭعى جاۋىنگەرى قالعانشا سوعىسادى. سىعاناق قالاسىنىڭ تۇرعىندارى موڭعولدارعا جەتى كۇن قارسىلىق كورسەتەدى. جوشى باستاعان قول ساۋران، جەنت، بارشىنكەنت، ۇزكەنت، اشناس قالالارىن باسىپ الادى. سىرداريا بويىنداعى كوپتەگەن قالالار الىنعان سوڭ موڭعولدىڭ قالىڭ قولى حورەزمشاح مۇحامەد يەلىگىنە ىشكەرىلەپ ەنە باستادى. بۇحارا، سامارقاند سياقتى قالالار جاۋعا ۇرىسسىز بەرىلەدى . 1221 ج. حورەزم جاۋلاپ الىندى. سوعىس ارەكەتتەرى ورتا ازيانى تۇگەلدەي شارپىدى. ءسويتىپ، 1219-24 ج. قازاقستان جەرى تولىعىمەن شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. قازاقستان جەرى ءۇش موڭعول ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا: ونىڭ دەنى (دالالىق جاعى) - جوشى ۇلىسىنا، وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان - شاعاتاي ۇلىسىنا، سولتۇستك-شىعىس بولىگى - ۇگەدەي ۇلىسىنا ەندى . 1227 ج. شىڭعىس حان دۇنيە سالعاننان كەيىن 13- عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، ونىڭ يمپەرياسى تاۋەلسىز بىرنەشە مەملەكەتتەرگە ءبولىندى [جوشى ۇلىسى (التىن وردا)، شاعاتاي ۇلىسى، قۇبىلاي نەگىزىن قالاعان يۋان (قىتاي) يمپەرياسى، يرانداعى حۋلاگۋ (يلحاندار) مەملەكەتى. جوشى ورنىنا كەلگەن باتۋ (باتىي، سايىن) دەشتى-قىپشاق پەن ەدىل بۇلعارلارىنىڭ جەرىنە، ودان ءارى ەۋروپا ەلدەرىنە جاۋلاۋ جورىعىن باستايدى. ورىستىڭ اسا ءىرى كنيازدىكتەرىن تالقانداپ، پولشا، ۆەنگريا، چەحيانى، ت.ب. ەلدەردىن باسىپ الادى. 1236-42 ج. جورىق ناتيجەسىندە باتۋ حان قول استىنا ەدىلدىڭ باتىسىنان دۋنايدىڭ تومەنگى جاعىنا دەيىنگى اۋماق قارايدى، ونىڭ ىشىنە قىرىم، سولتۇستىك كاۆكاز بەن باتىس قىپشاق (پولوۆشىلار) دالاسى دا كىرەدى. ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىندا باتۋ جاڭا مەملەكەت نەگىزىن سالادى، ول كەيىنىرەك التىن وردا دەپ اتالادى. ونىڭ مەمل. قۇرىلىمى تۇتاس العاندا شىڭعىسحان ەنگىزگەن ۇلگىنىڭ ىزىمەن جۇردى. مەملەكەت جوشى ۇرپاعىنان شىققان حاندار مەنشىگى سانالدى. اسا ماڭىزدى مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى قۇرىلتاي جينالىسى شەشتى. ەڭ ماڭىزدى قىزمەتتەردى حان وتباسىنىڭ مۇشەلەرى اتقارعان. اۋەلگى كەزدە التىن وردا موڭعولدىڭ قاراقورىمداعى ۇلى حانعا قارايتىن. ول باتۋدىڭ ءىنىسى بەركە حان (1255،56 - 1266) تۇسىندا دەربەس مەملەكەتكە اينالا باستادى. موڭكە-تەمىر (1266-80) كەزىندە تولىق دەربەستىككە قول جەتكىزدى، ول ءوز تەڭگەسىن شىعارىپ تۇرعان. التىن وردا تۋدا موڭكە (1280-87)، تولە-بۇقا (1287-91)، توقتى (1292 -1312)، اسىرەسە وزبەك (1312-42)، جانىبەك (1342-57) حاندار تۇسىندا كۇشەيىپ تۇرعان. مۇندا 1312 ج. وزبەك حان يسلامدى مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالايدى. التىن ورداداعى "دۇربەلەڭ جىلدار" كەزىندە (1357- 80) تاققا وتىرعان 25 حان اۋىسادى. 14 -عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا ەلدى  ۋاقىتشا اق وردا حانى توقتامىس پەن مانعىت ءبيى ەدىگە بىرىكتىردى. ءبىراق، ىشكى تارتىستار، ءامىر تەمىردىڭ التىن ورداعا جورىقتارى، بۇل مەملەكەتتىڭ بولشەكتەنۋىنە الىپ كەلدى. شىعىس دەشتى قىپشاق جەرىندە 13 -عاسىردىڭ ورتا كەزى مەن 15- عاسىردىڭ 1-شيرەگىندە التىن ورداعا تاۋەلدى اق وردا مەملەكەتى بولدى. ونىڭ كەمەلىنە كەلىپ، تولىسقان شاعى 14- عاسىردىڭ 2-جارتىسى، ءبىراق مەملەكەت اۋماعى التىن ورداعا تاۋەلدىلىگىن السىرەۋىنە وراي، بىرتە-بىرتە كەڭەيىپ قالىپتاسادى. ءورىس حان (ۇرۇس حان، ورۇس حان) تۇسىندا اق وردا دەربەس حاندىققا اينالدى. وسى كەزدەرى اق وردا ءامىر تەمىر اسكەرىنىڭ شاپقىنشىلىعىنا الدەنەشە رەت ۇشىرايدى. 1376 ج. اق ورداعا ءامىر تەمىر قولداۋىمەن توقتامىس حان كەلىپ، 1380- جىلدان باستاپ جوشى ۇلىسىن ۋاقىتشا بولسا دا بىرىكتىردى . 14 ع-دىڭ 80-جىلدارىنىڭ سوڭى مەن 90-جىلدارىنىڭ 1-جارتىسىندا توقتامىس حان مەن ءامىر تەمىر اراسىنداعى كۇرەستە ورۇس حاننىڭ ۇلى قۇيىرشىق ماۋەرانناحر ءامىرىنىڭ جاعىندا بولدى. ول اقساق تەمىر جەڭىسىنەن سوڭ، شىعىس دەشتى قىپشاقتا بيلىك جۇرگىزدى . 1419 -22 ج. قۇيىرشىقتىڭ ۇلى باراق حان ۇلىقبەكتىڭ قولداۋىمەن اق ورداداعى بيلىك باسىنا كەلدى. ول 1422-26 ج. التىن وردا تاعىنا وتىردى. 1428 ج. باراق حان ولگەننەن كەيىن، شىعىس دەشتى قىپشاقتاعى ساياسي بيلىك شايبانيلەر اۋلەتىنە كوشتى (ق. ءابىلحايىر حاندىعى). اق وردا - قازاقستاندا جەرگىلىكتى تايپالاردىڭ (قىپشاق، قوڭىرات، ءۇيسىن، كەرەي، نايمان، قارلۇق، ت.ب.) نەگىزىندە قۇرىلعان العاشقى مەملەكەت بولدى.

    14 ع-دىڭ ورتا كەزى مەن 16 ع-دىڭ باس كەزىندە وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان - شاعاتاي مەملەكەتىنىڭ ىدىراپ كەتۋى سالدارىنان - ورتا ازيانىڭ سولت.-شىعىسىندا، جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستاندا قۇرىلعان موعولستان مەملەكەتىنە كىرەدى. موعولستاننىڭ ءوز شەكارالارى باتىستاعى تاشكەنت پەن تۇركىستان وڭىرلەرىنەن شىعىستاعى باركول مەن حامي ق-نا دەيىنگى؛ سولت-تە بالقاش، تارباعاتاي مەن قارا ەرتىستەن وڭت-تەگى فەرعانا مەن قاشعاريانىڭ ەگىندى ايماقتارىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان "7 - 8 ايلىق جولى بولاتىن. موعولستان حالقىنىڭ قۇرامىندا دۋلات، قاڭلى (بەكشىك)، كەرەيىت (كەرەي)، ءۇيسىن، اركەنۇت، باارين، ارلات، بارلاس، ت.ب. تۇرىك جانە تۇرىكتەنگەن موڭعول تايپالارى بولدى. موعولستاننىڭ العاشقى حاندارى توعلۇق تەمىر (1347 - 62) مەن ءىلياس قوجا شاعاتاي اۋلەتىنىڭ بيلىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىستى. 14 ع-دىڭ 70 - 80-جىلدارىندا قىزىر-قوجا (1388 - 89) مەن ءامىر قامار ءاد-دين دۋلات، ەڭكە تورە جانە باسقالارىنا، تەمىرمەن سوعىسۋعا تۋرا كەلدى. قىزىر-قوجانىڭ ۇلى مۇحاممەد حان (1408 - 16118) مەملەكەتتى باسقارعان كەزدە ەلدىڭ جاعدايى بىرشاما نىعايدى. ول مەملەكەتتى ءبىر ورتالىققا باعىندىرۋ ءۇشىن ءىيسلام ءدىنىن ەنگىزۋگە كۇش سالادى. ۋايىس حان (1418 - 28) ەل بيلەگەن جىلدارى مەملەكەت ويراتتارمەن، تەمىر اۋلەتىنەن شىققان بيلەۋشىلەرمەن كۇرەستى. ەسەنبۇعا (1429 - 61662) تۇسىندا، شىعىس دەشتى قىپشاقتاعى ءابىلحايىر حاندىعىنان جەتىسۋعا جانىبەك پەن كەرەي باستاعان قازاقتىڭ ءبىر بولىگى كوشىپ كەلەدى. قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان كەيىن ءابىلحايىردان تاراعان شايباني (شيباني) تۇقىمىنىڭ شىعىس دەشتى قىپشاقتاعى بيلىگى اياقتالادى. ولار باستاعان كوشپەلى وزبەكتەردىڭ ءبىر بولىگى (قىپشاق، قارلۇق، ۇيعىر، قوڭىرات، ت.ب. تايپالار توپتارى) 16 ع-دىڭ باس كەزىندە ماۋەرانناحرعا قونىس اۋدارادى. قازاقستان جەرىندە قالىپ قويعان تايپالار قازاق حاندارىنىڭ قول استىنا قارايدى. التىن وردا ىدىراۋ كەزىندە پايدا بولعان اسا ءىرى مەمل. بىرلەستىكتىڭ بىرەۋى - نوعاي ورداسى 14 - 15 ع-لاردا ول ب ا ت. قازاقستان اۋماعىنىڭ ءبىر بولىگىن يەمدەندى. نوعاي ورداسى ەدىگە تۇسىندا جارتىلاي تاۋەلسىز ەل رەتىندە وڭاشالانىپ شىعادى. ەدىگەنىڭ ۇلى نۇراددين (1426 - 40) كەزىندە نوعاي ورداسى كۇشەيىپ، دەربەستىككە قول جەتكىزەدى. باسقا دا كوشپەلى مەملەكەتتەر سياقتى، نوعاي ورداسىنىڭ شەكاراسى دا سىرتقى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى وزگەرىپ وتىرادى. 15 ع-دىڭ 2-جارتىسىندا نوعايلار جايىقتان ءوتىپ، شىعىس پەن وڭتۇستىككە قاراي جىلجي باستايدى. سىرداريا بويىنداعى قالالار ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزىپ جاتقان ءابىلحايىر نوعايلارعا قارسىلىق كورسەتە المادى. نوعاي ورداسىنىڭ قۇرامىنا تۇرىك جانە تۇرىكتەنگەن موڭعول تايپالارى مەن تايپالىق بىرلەستىكتەرى كىردى. ماڭعىتتاردى ەسەپتەمەگەندە، وعان قىپشاق، قاڭلى، قوڭىرات، نايمان، ءۇيسىن، الشىن، تاما، از (اس)، ت.ب. رۋ-تايپالار ەندى. 16 ع-دا نوعاي ورداسى ورىس مەملەكەتىمەن ساۋدا-ەكون. جانە ساياسي بايلانىس ورناتادى. بۇل مەملەكەتتىڭ تاريحى ەدىل بويى مەن سىبىردەگى، ورتا ازيا مەن قازاقستانداعى كورشى مەملەكەتتەر تاريحىمەن اسا تىعىز بايلانىستى. نوعايلار تاريحى اسىرەسە كوشپەلى وزبەكتەر (ابىلحايىر حاندىعى) مەن قازاقتار تاريحىنا ايرىقشا جاقىن. قازان جانە استراحان حاندىقتارىن رەسەي قوسىپ العاننان كەيىن، ىشكى قىرقىس سالدارىنان نوعاي ورداسى بىرنەشە دەربەس وردالارعا ءبولىندى. ونىڭ قازاقستان جەرىندەگى ءبىر بولىگى قازاقتاردىڭ كىشى ءجۇزىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. 15 ع-دىڭ 2-جارتىسى مەن 16 ع-دىڭ 1-شيرەگىندە قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى ەتن. اۋماعىن مەملەكەت ەتىپ بىرىكتىرۋ حالىقتىڭ دا، قازاق حاندىعىنىڭ دا قالىپتاسۋ ۇردىستەرىنىڭ اياقتالۋىن تەزدەتتى. قازاق حاندىعىنىڭ ءابىلحايىر حاندىعى مەن اق وردادان، سول سياقتى موعولستاننان ءبىر ايىرماشىلىعى - ونىڭ ولاردان گورى كەڭ، تياناقتى ەتنيكالىق نەگىزى - قالىپتاسىپ بىتكەن حالقى بولدى. موڭعول جاۋلاۋشىلىعىنان كەيىن تۇڭعىش رەت شىعىس دەشتى قىپشاقتىڭ، تۇركىستان مەن جەتىسۋدىڭ كۇللى تۇركى رۋلارى مەن تايپالارى تۇگەلگە جۋىق ءبىر مەملەكەتكە بىرىكتىرىلدى.

     14-15 عاسىرلاردا قازاقستاندى مەكەندەگەن حالىق مال شارۋاشىلىعىمەن دە، ەگىنشىلىكپەن دە اينالىستى. اشناس، ۇزگەنت، اققورعان، سۇتكەنت، ساۋران، سارايشىق قالالارى دامىدى. ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەر: قوجا احمەت ياساۋي مازارى، الاشا حان، جوشى حان، بولعان انا مازارلارى بوي كوتەردى. قىپشاق ءتىلى (نەمەسە تۇركى ءتىلى) ۇستەم تىلگە اينالدى. دەشتى قىپشاق تىلىندە جازىلىپ بىزگە جەتكەن مۇرا - 1245 ج. قۇراستىرىلعان تۇرك-اراب سوزدىگى. ءوزىنىڭ سيپاتى جاعىنان العاندا بۇل تۇسىندىرمە سوزدىك قىپشاق (قۇمان) ءتىلى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى - "كودەكس كۋمانيكۋستىڭ 13 ع. سوڭى - 14 ع. باسى) تىلىنە جاقىن. سىپىرا جىراۋ، قودان تايشى (14 ع.)، اسان قايعى مەن قازتۋعان (15 - 16 ع.) جىراۋلار شىعارماشىلىقتارى دامىدى. "ەر تارعىن"، "قامبار باتىر"، "الپامىس باتىر"، "ەدىگە باتىر" جىرلارى پايدا بولدى. "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" ليريكالىق  ەپوسى دا ورتاعاسىرلىق بىرەگەي تۋىندى بولىپ تابىلادى.

                      قازاق حاندىعى (1456-1847)

   قازاق حاندىعىنىڭ پايدا بولۋى قازاقستان جەرىندە 14 -15 عاسىرلارداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ەتنيكالىق-ساياسي وزگەرىستەردەن تۋعان زاڭدى قۇبىلىس. وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋى، كوشپەلى اقسۇيەكتەردىڭ ەكونوميكالىق  قۋاتىنىڭ ارتۋى جانە تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋى، وسى نەگىزدە ءابىلحايىر حاندىعى مەن موعولستان اراسىنداعى تارتىستىڭ ءورشۋى، الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردىڭ ۇدەۋى 15ع-دىڭ 2-جارتىسىندا بۇل مەملەكتتەردىڭ قۇلدىراپ، ىدىراۋىنا اپارىپ سوقتىردى. اسىرەسە، ءابىلحايىر حاندىعى (1428 - 68) كوپتەگەن ۇلىستارعا ءبولىندى. ولاردىڭ باسىندا شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ ءار تارماقتاعى ۇرپاقتارى، كوشپەلى تايپالاردىڭ بيلەۋشىلەرى تۇردى. ءابىلحايىردىڭ ءوز ۇلىسىندا، قاتال ءتارتىپ ورناتپاق بولعان شارالارى حالىق بۇقاراسىنىڭ وعان دەگەن وشپەندىلىگىن كۇشەيتتى. اقىرىندا، حالىقتىڭ ءبىر بولىگى دەشتى قىپشاقتان ءبولىنىپ جەتىسۋدىڭ باتىس وڭىرىنە كوشىپ كەلدى( (1456. ونى جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار باسقاردى. وسى وقيعا دەربەس قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالادى. موعولستان حانى ەسەنبۇعا ولاردى ءوزىنىڭ سولتۇستىك شەكاراسىن، سونداي-اق ءوزىنىڭ باۋىرى تەمىر ۇرپاعى ابۋ سايد قولداپ وتىرعان ءجۇنىستىڭ شاپقىنشىلىعىنان باتىس شەكاراسىن قورعاتۋ ءۇشىن پايدالانباق بولدى. جانىبەك اق وردا حانى باراقتىڭ ۇلى، ال كەرەي ونىڭ اعاسى بولات حاننىڭ بالاسى ەدى. مىرزا مۇحامەد حايدار دۋلات قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان ۋاقىتىن حيجرانىڭ 870 -جىلىنا (1465- 66) جاتقىزادى. قازاقتىڭ العاشقى حانى بولىپ كەرەي جاريالاندى (1458-73). ودان كەيىن قازاق حانى - جانىبەك (1473-80). موعولستان حانى ەسەنبۇعا ولگەننەن كەيىن (1462) ونداعى تارتىستىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى، جەتىسۋ حالقى جانە ءابىلحايىر حاندىعىنان كوشىپ كەلۋشىلەر كەرەي مەن جانىبەك باستاعان قازاق حاندىعىنىڭ قۋاتىن ارتتىرا ءتۇستى. كەرەي مەن جانىبەك باستاعان قازاقتاردى قايتا باعىندىرۋ ءۇشىن اسكەر جيىپ اتتانعان ءابىلحايىر حان جولدا كەنەتتەن قايتىس بولدى (1468). ەداۋىر اسكەري كۇش جيناعان جانە جەتىسۋدا بەرىك قورعانىس قۇرعان كەرەي مەن جانىبەك جوشى اۋلەتىنەن شىققان سۇلتانداردىڭ شىع. دەشتى قىپشاقتى بيلەۋ جولىنداعى كۇرەسىنە قوسىلدى. قازاق حاندارىنىڭ باستى جاۋلارى ءابىلحايىردىڭ مۇراگەرلەرى - ۇلى شايح-حايدار مەن نەمەرەلەرى مۇحامەد شايباني مەن ماحمۇد سۇلتان بولدى. كەرەي مەن جانىبەك حاندار ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ ماڭىزدى ورتالىقتارى جانە كۇشتى بەكىنىس بولاتىن سىر بويىنداعى قالالارعا ءوز بيلىكتەرىن ورناتۋعا تىرىستى. سونداي-اق سىردىڭ تومەنگى جانە ورتالىق ساعالارىنىڭ جەرلەرى قازاقتىڭ كوشپەلى تايپالارى ءۇشىن قىسقى جايىلىم دا ەدى 15- عاسىردىڭ 70-جىلدارى ساۋران، سوزاق تۇبىندە ۇلكەن شايقاستار بولدى. ياسسىنى (تۇركىستاندى)، سىعاناقتى بىرەسە قازاق حاندارى، بىرەسە مۇحامەد شايباني باسىپ الىپ وتىردى. وڭتۇستىك قازاقستان قالالارى ءۇشىن شايباني اۋلەتىمەن اراداعى سوعىستار جانىبەك حاننان كەيىن قازاق مەملەكەتىن بيلەگەن بۇرىندىق حان (1480-1511) تۇسىندا دا تولاستامادى. دەشتى قىپشاقتا قازاق حاندارىنىڭ بيلىگى ورنىقتى، مۇحاممەد شايباني دەشتى قىپشاقتاعى تايپالاردىڭ كەيبىر بولىگىن سوڭىنا ەرتىپ ماۋەرانناحرعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. مۇندا ول تەمىر اۋلەتى اراسىنداعى ءوزارا تارتىستى پايدالانا وتىرىپ، وكىمەت بيلىگىن باسىپ الدى. 16-17 ع-لاردا قازاق حاندىعى نىعايىپ، شەكاراسى ەداۋىر ۇلعايدى. ءوز تۇسىندا "جەردى بىرىكتىرۋى ءۇردىسىن جەدەل جۇزەگە اسىرىپ، كوزگە تۇسكەن حانداردىڭ ءبىرى جانىبەك ۇلى قاسىم ەدى. قاسىم حاننىڭ (1511- 23) تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جانە ەكون. جاعدايى نىعايا ءتۇستى. ول بيلىك قۇرعان جىلدارى قازاق حالقىنىڭ قازىرگى مەكەن-تۇراعى قالىپتاستى. ءبىرسىپىرا قالالار قوسىلدى، سولتۇستىكتە قاسىم حاننىڭ قول استىنداعى قازاقتاردىڭ جايلاۋى ۇلىتاۋدان استى. وڭتۇستىك-شىعىستا وعان جەتىسۋدىڭ كوپ بولىگى (شۋ، تالاس، قاراتال، ىلە وڭىرلەرى) قارادى. قاسىم حاننىڭ تۇسىندا ورتا ازيا، ەدىل بويى، سىبىرمەن ساۋدا جانە ەلشىلىك بايلانىس جاسالدى. ورىس مەملەكەتىمەن بايلانىس ورنادى. ماسكەۋدىڭ ۇلى كنيازى  III ۆاسيلي (1505- 33) بيلىك قۇرعان كەزدەگى ماسكەۋ مەملەكەتى، باتىس ەۋروپا قازاق حاندىعىن وسى كەزدە تانىپ ءبىلدى. "قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى" دەگەن ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرى نەگىزىندە قازاق زاڭدارى جاسالدى. دەگەنمەن، قاسىم حان تۇسىندا قازاق حاندىعى ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت دەڭگەيىنە كوتەرىلە المادى. ول قاسىم ولگەننەن كەيىن بىردەن بايقالدى. ءوزارا قىرقىس، تاققا تالاس باستالدى. موعول جانە وزبەك حاندارىنىڭ قازاق بيلەۋشىلەرىنە قارسى وداعى قالىپتاستى. ءوزارا تارتىس كەزىندە قاسىم حاننىڭ ۇلى جانە مۇراگەرى ماماش قازا تاپتى. قاسىم حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى تاهير (1523-32) حان بولدى. ماڭعىت (نوعاي) جانە موعول بيلەۋشىلەرىمەن قاقتىعىستار باستالدى. بۇل سوعىستار قازاقتار ءۇشىن ءساتتى بولماي، وڭتۇستىكتەگى جانە سولتۇستىك-باتىستاعى جەرىنىڭ بىراز بولىگىنەن ايىرىلىپ، ىقپالى جەتىسۋدا عانا ساقتالدى. تاهير حاننىڭ ءىنىسى بۇيداشتىڭ (1533- 34) تۇسىندا دا ءوزارا قىرقىسۋلار مەن سوعىستار توقتالعان جوق. 1538- 80 ج. قاسىم حاننىڭ بالاسى اقنازار (حاقنازار) حاندىقتى بىرىكتىرۋگە ارەكەت ەتتى. نوعاي ورداسىنداعى الاۋىزدىقتى ءساتتى پايدالانعان ول، جايىق وزەنىنىڭ سول جاعىنداعى جەردى قوسىپ الدى. جەتىسۋ مەن تيان-شاندى باسىپ الۋدى كوزدەگەن موعول حانى ابد-راشيدكە قارسى ءساتتى كۇرەس جۇرگىزدى. وزبەك حانى ابدوللانى قولداۋ ارقىلى سىر بويىنداعى قالالاردى (ساۋران، تۇركىستان) وزىنە باعىندىردى. ونىڭ ابدوللامەن بايلانىسىنان قورىققان تاشكەنتتىڭ ۇلىستىق ءامىرشىسى بابا سۇلتان جانسىزدارى ارقىلى اقنازاردى ۋ بەرىپ ءولتىردى. اقنازاردىڭ مۇراگەرى شىعاي (1580 - 82) بولدى. ول ءوزىنىڭ بالاسى تاۋەكەلمەن (1586- 98) بىرگە بابا سۇلتانعا قارسى كۇرەسىندە بۇحار حانى ابدوللاعا بارعان. ابدوللا شىعايعا حودجەنت ق-ن سىيعا تارتىپ، ونىمەن قوسىلىپ بابا سۇلتانعا قارسى ۇلىتاۋ جورىعىنا شىقتى. وسى جورىقتا شىعاي قازا تاپتى. قازاق حاندىعىنىڭ يەلىگى ەندى تاۋەكەلگە كوشتى. تاۋەكەل حان ورتا ازيانىڭ ساۋدا ورتالىقتارىنا شىعۋ جولىندا كۇرەستى. 1596 - 98 ج. سىر بويىنداعى قالالاردى الىپ، تاشكەنت، ءاندىجان، اكسي، سامارقاند سياقتى قالالاردى قازاق حاندىعىنا قاراتتى. بۇحارا ق-ن قورشاۋعا العان كەزدە تاۋەكەل حان مەرت بولدى. ەندى حاندىققا ەسىمحان شىعاي ۇلى (1598-1628) بيلىك ەتتى. ول 1598 ج. بۇحارامەن ءبىتىم شارتىن جاساستى. وزبەكتەر بۇرىن تارتىپ العان سىر بويى قالالارى مەن تاشكەنت قازاق حاندىعىنا بەرىلدى. ەسىم حان ەلدى تىنىشتاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. سوندىقتان ول قانعا - قان، قۇن تولەۋ، بارىمتا الۋ، قۇلدى ساتۋ، زەكەت، ۇشىر جيناۋ، ايىپ سالۋ، ادەپ-عۇرىپتارى، ت.ب. ۋاعىزدادى. حالىق ەسىم حان زاڭدارىن "ەسىم حان سالعان ەسكى جول" دەپ اتادى.

    16 ع-دا قازاق حاندىعى سولتۇستىكتە ءسىبىر حاندىعىمەن شەكتەستى. شايباني اۋلەتى مەن تايبۇعى رۋى اراسىنداعى ۇزاق جىلدار بويى جۇرگىزىلگەن كۇرەستەن كەيىن 1563 ج. ءسىبىر حاندىعى شايباني اۋلەتى كوشىم حاننىڭ قولىنا كوشتى. سىبىر حاندىعىنىڭ حالقى تۇرك تىلدەس جانە ۋگور تىلدەس تايپالارىنىڭ توپتارىنان قۇرالدى. حاندىقتىڭ نەگىزگى حالقى تۇرك تىلدەس "ءسىبىر تاتارلارى" دەگەن اتپەن بەلگىلى بولدى. ءسىبىر حاندىعى قازاقستانمەن ساياسي جانە ساۋدا بايلانىسىن جاساپ تۇردى. 1581 ج. كازاك-ورىس اتامانى ەرماكتىڭ سىبىرگە جورىعى باستالدى. بۇل جورىق بارىسىندا كوشىم حان جەڭىلگەنىمەن، ەرماك جەڭىستى باياندى ەتە المادى. ول 1585 ج. قازا تاپتى. ءسىبىر حاندىعى 1598 ج. رەسەيدىڭ قۇرامىنا ەندى. حاندىق قۇرامىندا بولىپ كەلگەن كەيبىر تايپالار (قىپشاق، كەرەي، ۋاق، تابىن، جاعالبايلى، ت.ب.) قازاق حاندىعىنا قوسىلدى.

      17 ع-دىڭ ورتا تۇسىنان باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ جاعدايى ناشارلاي ءتۇستى. 1635 ج. ءبىر ورتالىققا باعىنعان جوڭعار حاندىعى وڭتۇستىك ءسىبىر مەن شىعىس تۇركىستاندى تولىق باعىندىرىپ قازاق حاندىعىنىڭ ەڭ باستى جاۋىنا اينالدى. ءوزارا قىرقىستى پايدالانعان جوڭعارلار جەتىسۋدىڭ ءبىر بولىگىن باسىپ الىپ، وسى ايماقتا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاقتار مەن قىرعىزداردى باعىندىردى. بۇحارا اسكەرلەرى تاشكەنتتى الىپ، قازاقتاردى ىعىستىرا باستاعان كەزدە، كازاق حانى جاڭگىر حان بۇحار ءامىرشىسىن جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن اسكەري وداق جاساۋعا كوندىردى1644 ج. جاڭگىر حان سامارقاند ق-نىڭ ءامىرى الشىن جالاڭتوس باتىردىڭ كومەگىمەن جوڭعارلارعا كۇيرەتە سوققى بەردى. جاڭگىر جوڭعارلارعا قارسى جورىقتا (1652-80) ج. قازا تاپتى. 17 ع-دىڭ 90-جىلدارىندا جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىنە شابۋىلى باسەڭدەدى. بۇل كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ نىعايۋى، قىرعىزدار مەن قازاقتار اراسىنداعى وداق جانە وعان قاراقالپاقتاردىڭ قوسىلۋى كۇشتى قارقىنمەن جۇردى. 1680 ج. جاڭگىر حاننىڭ بالاسى تاۋكە (1680-1718) حان بولدى. ونىڭ تۇسىندا "جەتى جارعى " زاڭدار جيناعى قۇراستىرىلدى. "جەتى جارعى" كوشپەلىلەردىڭ ەل بيلەۋ زاڭى بولىپ تابىلادى. ونىڭ نەگىزگى باپتارىنىڭ مازمۇنى: قانعا قان الۋ، ياعني بىرەۋدىڭ كىسىسى ولتىرىلسە، وعان ەردىڭ قۇنىن تولەۋ. مالشىدان زەكەت، ەگىنشىدەن ۇشىر جينالدى. ەڭ جوعارى باسقارۋشىلار - حاندار بولدى. ولار تەك شىڭعىس حان تۇقىمىنان تاعايىندالدى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىندا، سىر بويىنداعى قالالار ايماعىندا جەرگە مەنشىكتىڭ تۇراقتى تۇرلەرى قالىپتاستى. ولاردىڭ سويىرعال، يقتا، ميلك، ۆاكۋف سياقتى تۇرلەرى بولدى. حاننان تارحاندىق قۇقىق الىپ، سىيلىق جەردى يەلەنۋشىىلەر وندا تۇراتىن ەگىنشىلەردەن، قولونەرشىلەردەن ءوز پايداسىنا سالىق جينادى. قازاق قوعامىن الەۋمەتتىك-تاپتىق توپتارعا ءبولۋ نەگىزىنە ءال-اۋقاتتىلىق جاعدايىنان گورى، الەۋمەتتىك  شىعۋ تەگى نەگىزگە الىندى. جوعارى توپتاعى اقسۇيەكتەرگە شىڭعىس اۋلەتتەرى (حاندار، سۇلتاندار، وعلاندار، تورەلەر) جانە قوجالار جاتتى. ال باسقا حالىق، ءال-اۋقاتىنا قاراماستان، قارا سۇيەككە جاتقىزىلدى. ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى الىپ اۋماقتا ورىن تەپكەن قازاق مەملەكەتىندە ەل باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ نيەتىمەن گەوگرافيالىق-اۋماعى نىشاندارى بويىنشا قۇرىلىمدىق بولىمدەر رەتىندە جەكەلەگەن وردالار (جۇزدەر) قۇرىلدى. 18 ع-دا قازاقتار تۇراتىن ايماعىنا قاراي ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. ءار ءجۇزدىڭ ءوز حانى بولدى. باس حاننىڭ ىقپالى تومەندەدى. قازاق جەرىندە ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەتتىڭ بولماۋىن كورشىلەرى ءوز پايداسىنا شەشۋدى ويلادى. باتىستان جايىق كازاكتارىنىڭ قولداۋىمەن ەدىل بويىنداعى باشقۇرتتار، قالماقتار كىشى جۇزگە تىنىمسىز شابۋىل جاسادى. سولتۇستىكتەن ءسىبىر كازاكتارى ورتا جۇزگە تىنىم بەرمەدى. ورتا ازياداعى بۇحار مەن حيۋا حاندىقتارى دا وڭتۇستىكتەگى ۇلى ءجۇز قونىستانعان قازاق جەرىنەن دامەلى ەدى. قازاقتار مەن ويراتتار اراسىنداعى جايىلىمدىق جەر ءۇشىن كۇرەس 15 -ع-دا-اق باستالعان. 16- ع-دىڭ سوڭىندا ويراتتاردىڭ شاعىن بولىگى قازاق حانى تاۋەكەلگە باعىندى. 1635- ج. باتىر قونتايشى جوڭعار حاندىعىن قۇردى. جوڭعار بيلەۋشىلەرى (سەنگە، قالدان) قازاق حاندىعىنا باسقىنشىلىق ساياسات ۇستاندى. تاۋكە ولگەن سوڭ ورنىنا بولات حان بولدى. ونىڭ كەزىندە قالماقتاردىڭ قازاق جەرىنە جورىعى كۇشەيدى. ولار 1717- ج. جازدا اياگوز ءوز. جاعاسىندا قازاقتاردىڭ 30 مىڭ ساربازى بار جاساعىن جەڭدى. كەلەسى جىلى جوڭعارلار قازاقتاردى بوگەن، شايان، ارىس ءوز. بويىندا جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. 1723- ج. ەرتە كوكتەمدە جوڭعارلار قازاق جەرىنە تاعى دا جويقىن شاپقىنشىلىق جاسادى. جوڭعارلار ۇلى ءجۇزدى قىرىپ-جويىپ، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز جەرلەرىنە جەتتى. حالىق باسى اۋعان جاققا كەتتى. ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ قازاقتارى سامارقاند پەن حودجەنتكە قاراي شۇبىردى. كىشى ءجۇز قازاعى حيۋا مەن بۇحاراعا اعىلدى. بوسقىنداردىڭ ءبىرازى سىردىڭ سول جاعىنداعى القاكول ماڭىنا توپتاستى. حالىق بۇل كەزەڭدى "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما" دەپ اتادى. "ەلىم-اي" دەگەن قاسىرەتتى ءان وسى كەزدەن قالعان. حالىق بىرىگۋدىڭ قاجەتتىگىن ءتۇسىندى1726 -ج. ورداباسى قۇرىلتايىندا قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى بولىپ ءابىلقايىر حان سايلاندى. 1728- ج. ءابىلقايىر حان، تايلاق باتىر، ساۋرىق باتىر باستاعان جاساقتار ىرعىز وزەنىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بەتىندەگى بۇلانتى وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى "قارا سيىر" دەگەن جەردە قالماقتارعا قارسى سوققى بەردى. 1730 ج. كوكتەمدە بالقاش كولى ماڭىندا ءىرى شايقاس ءوتتى. بوگەنباي، قابانباي، ناۋرىزباي سياقتى باتىرلار باستاعان قازاق جاساقتارى جوڭعارلارعا شەشۋشى سوققى بەردى. بۇل جەر كەيىن "اڭىراقاي" دەپ اتالىپ كەتتى. قالماقتار ىلە ءوزەنى بويىمەن شىعىسقا قاراي قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. ءبىراق قازاق جەرىن ازات ەتۋ جولىنداعى وتان سوعىسىن جەڭىسپەن اياقتاۋ جورىقتارى اياعىنا دەيىن جەتكىزىلمەدى. تاۋكە حاننىڭ ۇلى بولات حان (باس حان) قايتىس بولىپ، ورتا ءجۇز حانى سامەكە دە، كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر (باس قولباسشى) دا تاقتان دامەلەندى. الايدا تاڭداۋشىلار اعا حان ەتىپ بولاتتىڭ ءۇشىنشى ۇلى ابىلمامبەتتى سايلادى. ءابىلقايىر مەن سامەكە بۇعان نارازى بولىپ، مايدان شەبىنەن اسكەرلەرىن الىپ كەتتى. وسى تۇستا ءاربىر ءجۇزدىڭ ءوز ىشىندە بىتىراڭقىلىق كۇشەيدى. كىشى ءجۇز سۇلتاندارى باتىر مەن ءنۇرالى (ءابىلقايىر ۇلى) ءوز الدىنا ەل بيلەدى. سول سياقتى ورتا جۇزدە كۇشىك پەن باراق سۇلتانداردىڭ دا ءوز يەلىكتەرى بار ەدى. قازاق حاندىعىنىڭ بۇحارا، حيۋامەن قاتىناسى دا ناشار بولدى. ەدىل وزەنى بويىنداعى قالماقتار مەن باشقۇرتتار كىشى ءجۇزدىڭ جەرىنە شابۋىل جاساپ، ۇنەمى قاۋىپ-قاتەر تۋعىزىپ وتىردى.

             رەسەي   قاراماعىنداعى  قازاقستان

رەسەي پاتشالىعى مەن قازاق حاندىعىنىڭ اراسىنداعى ساياسي بايلانىستار تاۋەكەل حان ەلشىلىگىنەن باستالدى. 1594 -جىلدىڭ اياعىندا رەسەيمەن دوستىق كەلىسىم جاساۋ ءۇشىن ماسكەۋگە قازاق ەلشىسى قۇلمۇحاممەد جىبەرىلدى. تاۋەكەل ورىس پاتشاسىمەن «دوستىق پەن ىنتىماق» جاساۋعا اسىقتى. ويتكەنى بۇحارا حانى ابدوللامەن ۋاقىتشا ءبىتىم جاساپ، نوعايلارمەن اراداعى قاتىناس شيەلەنىسىپ تۇرعان بولاتىن. ەلشىلىك ماقساتى ماسكەۋدە امانات رەتىندە ۇستالىپ وتىرعان حاننىڭ ءىنىسى ورازمۇحامەدتى بوساتۋ جانە ورىس پاتشاسى بوريس گودۋنوۆتان «وتتى قارۋ» الۋ بولاتىن. ورىس پاتشاسى تەك ۋادەمەن شەكتەلدى. كەيىن رەسەي پاتشالىعى مەن قازاق حاندىعىنىڭ جاقىنداسۋ قاجەتتىگى جوڭعارلار شاپقىنشىلىعىنان دا تۋىندادى. ەدىل وزەنى بويىنداعى قالماقتار، باشقۇرتتار، كازاكتار دا مازا بەرمەدى. وسىنداي كۇردەلى ماسەلەلەردى رەسەيمەن وداقتاسۋ ارقىلى شەشۋگە بولاتىن ەدى. ال قازاق دالاسى رەسەي ءۇشىن شىعىس مەملەكەتتەرىمەن جالعاستىراتىن كوپىر ىسپەتتى بولاتىن. ورتا ازيا ەلدەرىنە، قىتايعا جول اشاتىن قاقپا دەپ بىلگەن I پەتر ((1682 - 1725 قازاق جەرىنە بىرنەشە ەكسپەديسيا جىبەردى  1718ج. سەمەي قامالىنىڭ، 1720 ج. وسكەمەن بەكىنىسىنىڭ نەگىزى قالاندى. 1730 ج. 8 قىركۇيەكتە ۋفاعا ءابىلقايىر حاننىڭ سەيىتقۇل قويداعۇلوۆ پەن قۇلىمبەت قوشتايەۆ باستاعان ەلشىلىگى كەلدى. 1731 ج. 19 -اقپاندا رەسەي پاتشايىمى اننا ءيوانوۆنا ءابىلقايىر حانعا گراموتا جىبەردى 1731 ج. 30 -ساۋىردە كىشى جۇزگە ورىس ءتىلماشى، ەلشى ا.ي.تەۆكەلەۆ باستاعان ەلشىلىك كەلدى. ولارمەن بىرگە سانكت-پەتەربۋرگكە جىبەرىلگەن قازاق ەلشىلەرى دە ورالدى. سونىمەن، 1731 ج. 10 قازاندا وتكەن قازاق قۇرىلتايىندا كىشى ءجۇزدىڭ رەسەيگە قوسىلۋى تۋرالى شەشىم قابىلداندى. 1731 ج. 15 جەلتوقساندا تەۆكەلەۆپەن كەلىسسوز جۇرگىزگەن ورتا ءجۇز حانى سامەكە رەسەيگە قوسىلۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. ول ۇسىنىس 1734 -جىلدان كەيىن جۇزەگە اسىرىلا باستادى. 1734 ج. 10 ماۋسىمدا اننا ءيوانوۆنا ءابىلقايىرعا ور وزەنى ساعاسىنان بەكىنىس سالۋ قاجەتتىگى جونىندە حات جولداپ، قالا سالىناتىن جەرگە ي.ك. كيريللوۆ پەن ا.ي. تەۆكەلەۆتى جىبەردى. جايىق بويىنا 14 قامال سالىندى. 1740 ج. ورىنبور ەكسپەديسياسى باستىعى گەنەرال، كنياز ۆ.ا. ۋرۋسوۆ ورىنبورعا ەلشىلىك باسقارىپ كەلدى. 19- تامىز بەن 1 -قىركۇيەك ارالىعىندا نۇرالى، ەرالى سۇلتاندارمەن، جانىبەك، بوگەنباي، ەسەت باتىرلارمەن، كەيىنىرەك ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت جانە ابىلاي سۇلتانمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. ونىڭ بارىسىندا كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ 399 وكىلى رەسەيگە قارايتىندىعى جونىندەگى شارتقا قول قويدى. الايدا وسى شارتتان كەيىن دە رەسەيگە كىشى ءجۇزدىڭ بىراز بولىگى، ورتا ءجۇزدىڭ از عانا بولىگى قوسىلدى. ال سولتۇستىك-شىعىس جانە ورتالىق قازاقستاننىڭ نەگىزگى ايماقتارىن رەسەي ءوز قۇرامىنا تەك 19 -عاسىردىڭ 20-40-جىلدارى اسكەري-ساياسي كۇش قولدانىپ قوستى. جوڭعاريادا 1745 ج. قالدان سەرەن ولگەننەن كەيىن، ونىڭ مۇراگەرلەرى اراسىندا تاققا تالاس باستادى. ابىلاي حان وسى ءساتتى پايدالانىپ، قازاق جەرىن ازات ەتۋگە كىرىستى. سوزاق، سايرام، مانكەنت، شىمكەنت قالالارى ابىلمامبەت حاننىڭ قاراماعىنا ءوتتى. ابىلاي باستاعان قازاق جاساقتارى 1750 ج. جاۋعا جوڭعار قاقپاسى ماڭىندا كۇيرەتە سوققى بەردى. 1755 ج. جوڭعارلار بىرنەشە ۇساق يەلىكتەرگە ءبولىنىپ كەتتى.  1755-58 ج. قىتاي اسكەرلەرى جوڭعار بيلەۋشىلەرى اراسىنداعى تاق تالاسىن پايدالانا وتىرىپ، ولاردى مۇلدەم جويىپ جىبەردى.

   1758 ج. جوڭعار مەملەكەتى قۇلادى. سين يمپەرياسىنىڭ باتىس شەكاراسى قازاق جەرىمەن شەكتەستى. قىتايلار قازاقتارعا دۇركىن-دۇركىن شابۋىل جاساپ، تىنىم بەرمەدى. ابىلاي كەلىسىمگە كەلۋ تۋرالى بەيجىڭگە  ەلشىلەر جىبەردى. ءسويتىپ، قىتايمەن ساۋدا، ە ك و ن. قاتىناس ورناي باستادى. 1771 ج. ابىلمامبەت حان ولگەننەن كەيىن، تۇركىستاندا ابىلاي ءۇش ءجۇزدىڭ حانى (باس حان) بولىپ سايلاندى. ءبىر جىلدان كەيىن، 1772 ج. رەسەي پاتشايىمى ەكاتەرينا II-نىڭ جارلىعىمەن، ابىلايعا ارنالىپ ەسىل وزەنىنە تاياۋ جەردە، جاڭعىزتوبەدە اعاش ءۇي سالىندى. ابىلاي 1781 ج. قايتىس بولدى. ورنىنا ۇلى ۋالي حان سايلاندى. بۇل كەزدە رەسەي ۇكىمەتى بارىنشا كۇشەيىپ، قازاق دالاسىمەن شىنداپ اينالىسا باستاعان. قازاق دالاسىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى ءۇش باعىتتا: 1) كۇشەيتىلگەن بەكىنىستى اسكەري شەپتەر قۇرىلىسىن سالۋ جانە تۇراقتى كازاك-ورىس (ورىنبور، جايىق، باتىس-ءسىبىر، كەيىن جەتىسۋ) مەكەندەرىن قۇرۋ جولىمەن؛ 2) ساياسي اكىمشىلىك  رەفورمالار ەنگىزۋ؛ 3) قازاق دالاسىن وزىنە قوسۋ، ال ورتا ازيا مەملەكەتتەرىمەن ساۋدا-ساتتىقتى كەڭەيتۋ جولىمەن جۇرگىزىلدى.

 وتارلىق بيلىككە قارسى قازاق حالقى ءجيى-ءجيى كوتەرىلىستەر جاساپ وتىردى. العاشقى كوتەرىلىستەر رەسەيگە الدىمەن باعىنعان كىشى ءجۇز جەرىندە باستالدى.

 سىرىم دات ۇلى باستاعان كوتەرىلىس (1783- 97).

 18 -عاسىردىڭ 30-جىلدارى كىشى ءجۇز رەسەيگە قوسىلعاننان كەيىن پاتشا ۇكىمەتى قازاقتارعاىشكى جاققا، جايىق سىرتىنا وتۋگە تىيىم سالدى. كىشى ءجۇز حانى نۇرالىنىڭ دا قىسىمى كوپ بولدى. 1783 ج. كوكتەمدە قازاقتاردىڭ ورال بەكىنىسىنە شابۋىلى باستالدى.

       رەسەي ۇكىمەتى جاعدايدى وزىنشە شەشپەك ويمەن، حاندىق ءتارتىپتى جويۋ شاراسىن قولعا الدى. سىرىم مۇنى ماقۇلدادى. 1786 ج. حاندىق جويىلىپ، نۇرالى حان جايىق بويىنداعى ورىس بەكىنىستەرىن پانالادى. سىرىم  كىشى ءجۇزدىڭ ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ اعا ستارشىنى بولدى. ۇزاق جىلدار بويى سۇيەنىشى بولىپ كەلگەن حاندىق بيلىكتى جويعانى قاتە بولعانىن رەسەي ۇكىمەتى كەيىن ءتۇسىندى. ءسويتىپ، حاندىق بيلىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە كىرىستى.  1790 ج. نۇرالى ولگەننەن كەيىن وسى وقيعانى جەلەۋ ەتىپ، ونىڭ ءىنىسى ەرالىنى حان ەتتى. حالىق تاعى دا سىرىم توڭىرەگىنە توپتاستى. سىرىمنىڭ بۇحارا، حيۋا حاندىقتارىمەن كەلىسىم جاساۋىنان قاۋىپتەنگەن پاتشا ۇكىمەتى قازاقتارعا ءبىرقاتار جەڭىلدىكتەر جاساۋعا ءماجبۇر بولدى. جايىق ءوزەنىنىڭ وڭ جاعىندا مال جايۋعا، جايىق پەن ەدىل اراسىنداعى ۇلكەن جانە كىشى وزەندەردىڭ (قاراوزەن، سارى وزەن) بويىنداعى جايىلىمداردى پايدالانۋعا رۇقسات ەتتى. 1794 ج. ەرالى حان ءولىپ، ورنىنا ەسىم حان بولدى. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس قايتادان ءورشىدى. 1797 ج. 26-27 -ناۋرىزدا ەسىم حان ءولتىرىلدى. كوتەرىلىسشىلەردى جازالاۋ ءۇشىن 1797 ج. كۇزدە پولكوۆنيك ا.سكۆوركين سىرىمدى قۋدالاۋدى قولعا الدى. حيۋا جەرىنە وتىپ كەتكەن سىرىمدى 1802 ج. ۇرگەنىشتە مەرت قىلدى.

 يساتاي تايمان ۇلى مەن ماحامبەت وتەمىس ۇلى باستاعان شارۋالار كوتەرىلىس(1838- 1836).

 ەدىل وزەنىنىڭ كاسپييگە قۇياتىن ايماعىنا 1801 -جىلدان باستاپ پاتشا رۇقساتىمەن كىشى ءجۇزدىڭ بوكەي سۇلتان باسقارعان 5000 قازاعى قونىس اۋداردى. ىشكى بوكەي ورداسى قۇرىلدى. 19 -عاسىردىڭ 30 -جىلدارىنىڭ سوڭىندا مۇندا 20 مىڭداي ءتۇتىن، 80 مىڭ ادام جايلادى. بوكەي بالاسى جاڭگىر 1824 ج. حان تاعىنا وتىرعان سوڭ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قولداۋىمەن ەل باسقارۋدى وزگەرتۋگە كىرىستى. ول وتىرىقشىلىقتى، ەلدى مەكەندەر سالۋدى، قىردا پىشەن شابۋدى، مەكتەپ، مەشىت اشۋدى، مالدى اسىلداندىرۋدى قولعا الىپ، ساۋدانى جانداندىرماق بولدى. 1827 ج. جاڭگىر حان نارىن قۇمىنداعى جاسقۇس مەكەنىندە تۇراقتى حان ورداسىن ورناتىپ، ەلدى ورتالىقتان باسقاراتىن بولدى. سول جىلى حان كەڭەسى قۇرىلدى. ونىڭ تاتار ءبولىمى جانە جالپى بولىمنەن تۇراتىن ءوز كەڭسەسى بولدى. كەڭسە جانىندا ارناۋلى تەرگەۋشى شتات جۇمىس ىستەدى. نارازىلىق جەر داۋىنان باستالدى. ءبىر عانا جاڭگىر حان 400 مىڭ دەسياتينا جەردى ءوز يەلىگىنە قاراتقان. جاڭگىردىڭ ءىنىسى مەڭدىگەرەي بوكەيحان ۇلى، ءبي بالقى قۇدايبەرگەن ۇلى، حاننىڭ قايىن اتاسى قاراۋىلقوجا باباجان ۇلى ءىرى مەنشىك يەلەرى بولدى. 1831 ج. رەسەيمەن شەكارالاس جەرلەردە سۇلتاندار مەن ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنا باعىناتىن اكىمشىلىكتەر قۇرىلدى. ونداعى اكىمدەر مەن ستارشىندار جەرگىلىكتى باسقارۋدى ءوز قولدارىنا الدى. ال جايىق بويىن يەمدەنگەن ورال كازاك-ورىستارى قازاقتارعا جايىق وزەنىنەن  وتۋگە، ونىڭ جاعاسىنا كوشىپ-قونۋعا تىيىم سالدى. جاڭگىرگە نارازى بولعان ءبىر توپ سۇلتان شارۋالاردى جايىقتىڭ ارعى جاعىنا قايتادان وتۋگە شاقىردى. 1827 ج. جۇت جىلىنان امان قالعان از مالدى ساقتاۋ ءۇشىن قازاقتار ساراتوۆ گۋبەرنياسىنا كوشپەك بولدى. كوكتەم شىعىسىمەن بايباقتى رۋى ءبىرىنشى بولىپ جايىققا بەت الدى. رەسمي وكىمەت ورىندارى بۇل كوشكە قارسى ەدى. مۇنىڭ ءوزى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ۇكىمەتكە نارازىلىعىن كۇشەيتتى. سودان، 1836 ج. اقپاندا، حالىقتىڭ جاڭگىر حانعا قارسى كۇرەسى باستالدى. يساتاي، ماحامبەتتەر 1837 ج. قىركۇيەك، قازان ايلارىندا قاراۋىلقوجانىڭ، بالقى ءبيدىڭ، شوقى سۇلتاننىڭ اۋىلدارىن شاپتى. حانعا ورىنبوردان پودپولكوۆنيك گەكە باستاعان اسكەر كۇشى كومەككە كەلدى. 700 كازاك-ورىس، ەكى زەڭبىرەك، حاننىڭ 400 ساربازىنا يساتايدىڭ 2000-نان استام ساربازى بەتپە-بەت كەلدى. 1837 ج. 15 -قاراشادا تاستوبە دەگەن جەردە شايقاس باستالدى. كۇشى باسىم جازالاۋشىلار تەگەۋرىنىنە شىداي الماعان كوتەرىلىسشىلەر توپ-توپقا ءبولىنىپ كەتتى.  1838 ج. كوكتەمدە حالىق قوزعالىسى قايتا كۇشەيدى. بۇل كەزدە ءسىبىر وڭىرىنەن شەگىنگەن كەنەسارى اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگى ورىنبور ولكەسىنە اۋىسقان-دى. ولاردىڭ يساتاي توبىنا قوسىلۋىنان قورىققان ورىنبور گۋبەرناتورى ۆ.ا.پەروۆسكيي كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى قاۋىرت كۇش جينادى. ورسك بەكىنىسى جاعىنان قۇرامىندا ورال پولكى كازاكتارى بار بايماعامبەت سۇلتاننىڭ جاساعى، ورىنبوردان گەكە اسكەرى قارسى شىقتى. 1838 ج. 12 شىلدەدە يساتاي جاساعى مەن پودپولكوۆنيك گەكە باستاعان جازالاۋشى اسكەر اقبۇلاق دەگەن وزەننىڭ بويىنداعى شايقاستا بەتپە-بەت كەزدەستى. وسى شايقاستا يساتاي قازا تاۋىپ، كوتەرىلىسشىلەر تالقاندالدى. 1846 ج. ماحامبەت جالدامالىلاردىڭ قولىنان قازا تاپتى.

     وتارلاۋ بارىسىندا پاتشا ۇكىمەتى قازاق جەرىندەگى حاندىق بيلىكتى جويۋعا كىرىستى. 1815 ج. ورتا جۇزدە ءۋالي حاننىڭ بيلىگىن السىرەتۋ ماقساتىمەن، ەكىنشى حان ەتىپ بوكەيدى قويدى. 1817 ج. بوكەي، 1819 ج. ءۋالي حان قايتىس بولعان سوڭ، پاتشا ۇكىمەتى ورتا ءجۇزدى بىرنەشە اكىمشىلىككە ءبولدى. 1822 ج. ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى م.م.سپەرانسكيدىڭ باسشىلىعىمەن «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعى»، 1824 ج. «ورىنبور قازاقتارى جونىندەگى جارعى» دەگەن قۇجاتتارمەن قازاق جەرىن باسقارۋ ءتارتىبى بەلگىلەندى. وسى زاڭدار بويىنشا ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز حاندىقتارى جويىلدى. كىشى جۇزدە (سوڭعى حان شەرعازى ايشۋاقوۆ) حاندىق بيلىكتىڭ ورنىنا رەسەيدەگى سياقتى اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسى قالىپتاستى. ال ورتا جۇزدە «اعا سۇلتان» دەگەن باسقارۋشى قىزمەت ەنگىزىلدى. ىشكى وكرۋگتەر قۇرىلدى. وكرۋگتەر بولىستارعا، بولىستار اۋىلدارعا ءبولىندى. بولىسقا ءبولۋ نەگىزىنە رۋلىق  ۇستانىم الىندى.

19 ع-دىڭ باسىندا حيۋا مەن قوقان حاندارى وڭتۇستىك  قازاقستانعا ءوز باقىلاۋلارىن ورناتتى. قازاقتار قوقان مەن حيۋا بيلەۋشىلەرىنە قارسى ءجيى-ءجيى باس كوتەرىپ وتىردى. 1821 ج. تەنتەك تورە باسقارعان تۇركىستان، شىمكەنت، اۋليەاتا ماڭى قازاقتارى قوقان بيلەۋشىلەرىنە قارسى كوتەرىلىسكە شىقتى. كوتەرىلىسشىلەر سايرام قالاسىن شابۋىلمەن الدى. 1819 ج. 18 -قاڭتاردا سوك ابىلايحانوۆ سۇلتان وزىنە قاراعان 55462 اداممەن رەسەيگە ادال بولاتىنى تۋرالى انت بەردى. 1845-47 ج. ۇلى ءجۇز رۋلارى (وڭتۇستىكتە كوشىپ جۇرگەن، قوقان حاندىعىنا باعىناتىندارىنان باسقالارى) رەسەيگە قارادى. 1847 ج. ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى رەسەي بودانى بولىپ، قازاقستاننىڭ يمپەرياعا قوسىلۋ ۇدەرىسى اياقتالۋعا جاقىندادى. اسكەري-اكىمشىلىك وتارلاۋ 19 ع-دىڭ 2-جارتىسىنا دەيىن جالعاستى. 1831 ج. اياگوز، 1847 ج. قاپال، 1854 ج. ۆەرنىي اسكەري بەكىنىستەرى سالىندى. 1855 ج. لەپسى، ءۇرجار ستانيسالارى سالىندى. جەتىسۋ ولكەسىندە 1847-67 ج. ارالىعىندا كازاك-ورىستار تۇراتىن 14 ستانيسا ورىن تەپتى. بۇل بەكىنىستەر رەسەيدىڭ ىلە وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى بيلىگىن نىعايتۋعا ارنالعان تىرەك پۋنكتتەر بولدى. 20-40 جىلدارى قارقارالى، كوكشەتاۋ، اياگوز، اقمولا، باياناۋىل، امانقاراعاي وكرۋگتەرоن قۇرۋ اياقتالدى. ۇلى جۇزدىڭ رەسەيگە قوسىلعان اۋداندارىن باسقارۋ ءۇشىن 1848 ج. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا باعىناتىن ۇلكەن وردانىڭ پريستاۆى لاۋازىمى بەلگىلەندى.

    رەسەي 19 ع-دىڭ 40-جىلدارىندا حيۋا حاندىعىنا شابۋىل جاسادى. حيۋا حاندىعى بۇل كەزدە مەرۆتى باسىپ الىپ، ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت پەن سىر قازاقتارىنا بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان بولاتىن. ءبىراق، گەنەرال  ۆ.ا. پەروۆسكيي باسشىلىق ەتكەن حيۋاعا قارسى جورىق (1839- 40) ءساتسىز اياقتالدى. بۇل كەزدە اۋعانستان، يران، قىتايدىڭ باتىسىندا، بۇحارادا، حيۋادا، قوقاندا، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە  اعىلشىندار ارەكەت ەتە باستاعان. 1839 ج. اعىلشىندار اۋعانستانعا باسىپ كىردى.

كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان قوزعالىس (1837- 47).

 19 ع-دىڭ العاشقى شيرەگىندە پاتشا ۇكىمەتى قازاقستانعا اكىمش.-ساياسي وزگەرىستەر ەنگىزۋگە تىرىستى. 1822 -جىلعى «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعى» دالالىق اۋدانداردى باسقارۋدىڭ قۇرىلىمىن وزگەرتتى. ەندى باسقارۋدىڭ وكرۋگتىك جۇيەسى ەنگىزىلدى. قارقارالى (بۇرىنعى بوكەي حاننىڭ يەلىگىندەگى) جانە كوكشەتاۋ (ءۋالي حاننىڭ يەلىگىندەگى) وكرۋگتەرىن قۇرىپ، ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇزدىڭ رۋلارى مەكەندەگەن ايماقتاردىڭ تۇيىسكەن جەرىندەگى جايىلىمداردى تارتىپ الا باستادى. 19 ع-دىڭ 30-جىلدارىندا وتارشىلدىق ساياساتقا قارسى ابىلايدىڭ كىشى ۇلى قاسىم تورە باس كوتەردى. قوقان حاندىعىنا ارقا سۇيەمەك ويمەن، 40 مىڭ ۇيمەن قوقان حاندىعىنىڭ قول استىنا كوشىپ باردى. ونىڭ قوقاندىقتاردان كۇتكەن ءۇمىتى اقتالمادى. ۇلدارى سارجان، ەسەنگەلدى، كەيىنىرەك ءوزى مەرت بولدى. وتارلىق ەزگىنىڭ كۇشەيۋى، شۇرايلى جەرلەردى تارتىپ الىپ، بەكىنىستەر سالۋ كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن (1837-47) تۋدىردى. 1838 -جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ كەنەسارى جاساقتارى پاتشا اسكەرىنە قارسى جوسپارلى كۇرەس جۇرگىزدى. اقمولا قالاسىن قيراتتى، قوڭىرقۇلجا اۋىلىن شاپتى. 1840 ج. كۇزدە ىرعىز بەن تورعاي ماڭىندا پاتشا اسكەرىمەن قارۋلى قاقتىعىس باستالدى. 1841 ج. قىركۇيەكتە ءۇش ءجۇز وكىلدەرى كەنەسارىنى حان ەتىپ سايلادى. كەنەسارى ەل بيلەۋ ءتارتىبىن وزگەرتتى. الىم-سالىق رەفورماسى ىسكە اسىرىلدى. ەگىنشىلىكتى دامىتۋعا، كورشى ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق جاسالىپ، كەرۋەننەن سالىق الىناتىن بولدى. حان كەڭەسى قۇرىلدى. جاساقتار جۇزدىكتەرگە، مىڭدىقتارعا ءبولىندى. كەنەسارى ورىس ۇكىمەتىمەن تاتۋ كورشىلىك قارىم-قاتىناس ورناتۋعا تىرىستى. 1841-42 ج. كەنەسارى جاساقتارى قوقاندىقتارعا قارسى سوعىس جۇرگىزدى. سوزاق، ساۋراندى الدى. قوقاندىقتار كەنەسارىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇحار ءامىرى، حيۋا حاندىعى كەنەسارىمەن تۇسىنىستىك قاتىناسقا كوشتى. 1843 ج. ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى پەروۆسكيدىڭ ورنىنا كەلگەن گەنەرال ۆ.ا.وبرۋچەۆ باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورى پ.د. گورچاكوۆپەن بىرگە كەنەسارىنى قۋعىنداۋعا كىرىستى. ىرعىز وزەنى بويىندا پاتشا اسكەرىنىڭ ءبىر توبىمەن كەزدەسكەن كەنەسارى پاتشا ۇكىمەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ جاتقانىن ايتىپ سوعىستى بولدىرمادى. بۇل تۇستا ەكى جاق تا اسكەري دايىندىعىن مۇقيات جۇرگىزىپ جاتتى. 1844- 45 ج. كوتەرىلىس ءورشىدى. وعان سىر بويىنىڭ، وڭتۇستىگىنىڭ قازاقتارى قوسىلدى. كەنەسارى ءوز اسكەرىنىڭ سانىن 20 مىڭ ادامعا جەتكىزدى. كەنەسارى جاساقتارىن قۇرتۋ، حالىق قوزعالىسىن باسۋ ءۇشىن 1844 ج. جازدا ور بەكىنىسىنەن، ۇلىتاۋدان، توبىل ءوز. باعىتىنان شىققان پاتشا اسكەرىنىڭ ءۇش توبىمەن كەسكىلەسكەن شايقاستاردان سوڭ، 1845 ج. كەنەسارى ۇلى ءجۇز جەرىنە قونىس اۋدارىپ، حالىق كۇشىن بىرىكتىرۋدى، قىرعىزدارمەن وداقتاسىپ، قوقان حاندىعىنا شابۋىل جاساۋدى، ءسويتىپ ولاردىڭ قول استىنداعى قازاقتاردى ازات ەتۋدى ماقسات ەتتى. قىتايمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن، قۇلجاعا ەلشى جىبەردى. 1845 ج. قازان-قاراشا ايلارىندا كەنەسارى اسكەرى قوقان حاندىعىنا جورىققا اتتاندى. ولار قورعان، جاڭا جۇلەك، سوزاق بەكىنىستەرىن الدى. پاتشا ۇكىمەتى قىرعىز ماناپتارىن، كەنەسارىعا قاس باي-سۇلتانداردىڭ باسىن قوسىپ، كوتەرىلىسشىلەرگە سوققى بەرۋدى ىسكە اسىرۋعا كىرىستى.  1847ج. ساۋىردە كەنەسارى جاساقتارىمەن قىرعىز جەرىنە باسىپ كىردى. قىرعىزدارمەن سوعىس ىستىقكولدىڭ تاۋ شاتقالى قويناۋىندا، شۋ ءوزەنى جاعىسىندا ءوتتى. كەنەسارىنى توقماقتىڭ ماڭىندا كەكىلىك-سەڭگىر تاۋىنداعى مايتوبە دەگەن جەردە قىرعىزدار مەن گەنەرال ۆيشنەۆسكيي جاساعى، قوقان حاندىعى اسكەرى قورشاۋعا الىپ تۇتقىنعا ءتۇسىردى دە، ايۋاندىقپەن ءولتىردى.

   حيۋا، قوقان حاندارى سىردىڭ تومەنگى اعىسى بويىنداعى، ىرعىز، تورعاي، ەمبى وزەندەرىنىڭ بويىنداعى قازاقتاردى بيلەۋگە تىرىستى. سىردىڭ تومەنگى اعىسى بويىنداعى جاڭاداريا جانە قۋاڭداريا القاپتارىن باسىپ الىپ، اسكەري بەكىنىستەر سالدى. قازاقتاردان زەكەت پەن ۇشىر جينادى. سىر قازاقتارى حيۋا، قوقان ەزگىسىنە قارسى كوتەرىلدى. ونى ءالىم رۋىنان شىققان جانقوجا نۇرمۇحامەد ۇلى باسقاردى. 1843 ج. جانقوجا باتىردىڭ جاساقتارى قۋاڭداريا بويىنداعى حيۋالىقتار قامالىن، كەيىنىرەك بەسقالا قامالىن تالقاندادى. سىر قازاقتارى سولتۇستىك-باتىس جاقتان قاۋىپ تۋعىزا باستاعان ورىستارعا دا قارسى شىقتى. 1849 ج. رايىم بەكىنىسىنە ورىنبور كازاك-ورىستارىنىڭ العاشقى 26 وتباسى قونىستاندى. ولار قازاقتاردى وتىرعان جەرلەرىنەن ىعىستىردى. 1853 ج. ورىس اسكەرى اقمەشىتتى (بۇگىنگى قىزىلوردا) باسىپ الدى. ءسويتىپ، سىرداريا اسكەري جەلىسى پايدا بولدى. وعان رايىم بەكىنىسىنەن اقمەشىتكە دەيىنگى جەرلەر كىردى. بۇل جەرلەردە وتارشىلار قاتاڭ ءتارتىپ ورناتتى. 1857 جىلعا دەيىن ءۇش مىڭ قازاق وتباسى جەرىنەن ايرىلدى. رەسەيگە قارسى سىر قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسى  1856 ج. جەلتوقسان ايىندا باستالدى. كوتەرىلىس بۇكىل قازالى ءوڭىرىن قامتىدى. كازاك-ورىستاردىڭ سولداتسكايا سلوبوداسى كەنتىن جويىپ، 1856 ج. سوڭىندا جانقوجا قازالى فورتىن قورشادى. ءبىراق، كۇشى باسىم دۇشپاندارىنان جەڭىلىپ، جانقوجا 20 شاقتى قازاق اۋىلدارىمەن سىردىڭ وڭ جاعالاۋىنا، حيۋا حاندىعىنىڭ جەرىنە ءوتىپ كەتتى.

      1853-58 جىلداردا ەسەت كوتبارۇلى باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسى بولدى. كوتەرىلىستىڭ شىعۋىنا ارال تەڭىزىنىڭ باتىس جاعىنداعى ۇلكەن جانە كىشى بورسىقتى، سام قۇمىن، ساعىز، جەم وزەندەرىنىڭ بويىن مەكەندەگەن شەكتى رۋىنا ءتۇتىن سالىعىن سالۋ، اسكەري ماقسات ءۇشىن كۇش-كولىك الۋ، بەكىنىس سالىنۋى سالدارىنان جايىلىمدىقتاردىڭ تارىلۋى سەبەپ بولدى. 1855 - جىلعى 8 شىلدەدە ەسەت جاساقتارى ارىستان جانتورين  (ءابىلقايىر حاننىڭ ۇرپاعى)  سۇلتاننىڭ لاگەرىنە شابۋىل جاساپ، ونى ءولتىردى. ءبىراق قارۋ-جاراق جەتىسپەي، كوتەرىلىسشىلەر شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ەسەتتىڭ قولعا تۇسكەن 18 ساربازىن پاتشا ۇكىمەتى سىبىرگە ايداپ، 3 ادامىن اتتى. 1858 ج. قىركۇيەكتە سام قۇمىندا جەڭىلگەن ەسەت كوتەرىلىستەن باس تارتىپ، ۇكىمەتكە ادال قىزمەت ەتۋگە ۋادە بەردى.

   1854 ج. ۆەرنىي (الماتى) بەكىنىسى سالىنعاننان كەيىن، باتىس سىبىردەن جەتىسۋعا قازاق-ورىس اسكەرلەرى مەن ورىس شارۋالارى قونىس اۋدارا باستادى. جەتىسۋدا ۇستەمدىك ەتۋدەن ءبىرجولاتا ايىرىلۋ قاۋپىنەن قورىققان قوقان حانى قازاق، قىرعىزداردى ءوز ۋىسىندا ۇستاۋعا بار كۇشىن سالدى. اۋليەاتا، مەركە، بىشكەك، توقماق، ت.ب. بەكىنىستەردىڭ اسكەرلەرىن كۇشەيتتى. 1860 ج. كۇزدە قوقان حانى الماتى بەكىنىسىنە شابۋىل جاساۋعا 20 مىڭداي اسكەر جىبەردى. ۇزىناعاش تۇبىندەگى شايقاستا (1860 ج. قازان) گ.كولپاكوۆسكيي باستاعان شاعىن وترياد قوقان اسكەرلەرىن جەڭدى. ۇزىناعاشتاعى جەڭىس جەتىسۋدى قوقان ۇستەمدىگىنەن قۇتقارعانىمەن، ەندى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەزگىسىنە سالىپ بەردى.

19- عاسىردىڭ  60-جىلدارىندا قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋ ۇدەرىسى اياقتالدى. كاسپيي جاعالاۋىنان التايعا دەيىنگى، توبىل وزەنىنەن تيان-شان تاۋىنا دەيىنگى ۇلان-بايتاق ەل رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەندى. پاتشا ۇكىمەتى وسى كەڭ ولكەنى باسقارۋ ماقساتىمەن رەفورمالار جۇرگىزدى. 1867 ج. تۇركستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا باعىناتىن جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارى، ال 1868 ج. ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قاراستى ورال مەن تورعاي، باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قارايتىن اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى قۇرىلدى. وبلىستار ۋەزدەرگە، ۋەزدەر بولىستارعا، بولىستار اۋىلدارعا ءبولىندى. اكىمشىلىك  بولىكتەر اۋماقتىق ۇستانىم بويىنشا ۇيىمداستىرىلدى. پاتشا ۇكىمەتى "رۋلىق بىرلەستىكتىڭ رولىن تومەندەتىپ، رۋ اقساقالدارى مەن بيلەرىنىڭ ىقپالىن جويۋدى كوزدەدى. بارلىق جەر مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالاندى. قازاقستانداعى 1867- 68 -جىلدارداعى رەفورمالار سوت قۇرىلىسىنا دا وزگەرىستەر ەنگىزدى. قازاقستاندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇقىعى مەن سوتى قولدانىلدى، سونىمەن بىرگە ىشىنارا ادەتتىك قۇقىق پەن بيلەر سوتى دا قالدىرىلدى. ءبىراق بيلەر سوتى تەجەلىپ، ەل باسقارۋدىڭ جاڭا جۇيەسىنە يكەمدەلدى.

       رەسەيدە اگرارلىق  ماسەلەنىڭ شەشىلمەۋى، قازاق دالاسىنا قونىس اۋدارۋ ساياساتىنىڭ جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلۋى ولكەنىڭ الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق. جاعدايىنا وزگەرىستەر ەنگىزدى. بۇرىنعى جاپپاي كوشپەلى شارۋاشىلىقتاردىڭ ورنىنا ەندى وتىرىقشىلىقپەن قاتار مال باعۋ جانە ەگىن ەگۋ سياقتى شارۋاشىلىقتىڭ جاڭا تۇرلەرى ورنىعا باستادى. ۇكىمەتتىڭ قاۋىمدىق جەرلەردى تارتىپ الىپ، كۇنكورىس جەر-سۋدان ايىرۋى قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك  بولشەكتەنۋىن تۋعىزدى. قازاقستاندا ونەركاسىپ وندىرىستەرى، ءتۇرلى كاسىپشىلىك اشىلىپ (مىسالى: اۋىل شارۋاشىلىعى شيكىزاتتارىن وڭدەيتىن - ماي شايقايتىن، تەرى وڭدەيتىن، ۇن تارتاتىن، ت.ب.)، جەدەل دامي باستادى. شىمكەنت پەن تۇركىستاندا ماقتا تازالايتىن زاۋىتتار، ال ۆەرنىي  (الماتى) قالاسىندا تەمەكى شىعاراتىن ەكى كاسىپورىن جۇمىس ىستەدى. ارال تەڭىزىندە، پاۆلودار ۋەزىندەگى قاراباس كولىندە تۇز ءوندىرۋ قولعا الىندى. اسىرەسە عاسىر باسىندا ونىڭ ماڭىزى كۇشەيدى. تۇز جەرگىلىكتى مۇقتاج ءۇشىن دە، سول سياقتى شەتكە شىعارۋ ءۇشىن دە ءوندىرىلدى. ولاردىڭ نەعۇرلىم ىرىلەرى ىشكى ورداداعى 5 مىڭ قازاق جۇمىس ىستەگەن باسقۇنشاق، پاۆلودار ۋەزىندەگى كورياكوۆ كاسىپشىلىكتەرى ەدى. جايىق، ەمبى، ەرتىس وزەندەرى، ارال مەن كاسپيي تەڭىزدەرى ايدىندارىندا بالىق كاسىپشىلىگى جانداندى. قازاقستاندا 19 -عاسىردىڭ سوڭى مەن 20 -عاسىردىڭ باسىندا سپاسسك مىس قورىتۋ زاۋىتى، ۋسپەنسك مىس كەنىشى، قاراعاندى كومىر كەنىشى، ەكىباستۇز جانە ريددەر كاسىپورىندارى شەت ەل ونەركاسىپشىلەرىنىڭ دە (ا ق ش، گەرمانيا، بەلگيا، شۆەسيا) نازارىن اۋدارىپ، ولكە بايلىعى تالان-تاراجعا ءتۇستى. 20 - عاسىردىڭ باسىندا التىن شىعارۋ، كومىر ءوندىرۋ (ەكىباستۇزدا، قاراعاندىدا)، مۇناي (باتىس قازاقستاندا، ورال-ەمبى ايماعىندا) شىعارۋ ارتا ءتۇستى. رەسەيدە كاپيتاليزمنىڭ كەڭ قانات جايىپ، ونىڭ ۇلتتىق شەت ايماقتارىنا تارالۋى ناتيجەسىندە قازاقستاندا بانك بولىمدەرى مەن نەسيە مەكەمەلەرى قۇرىلا باستادى. مەملەكەتتىك بانكتىڭ ولكەدەگى بولىمدەرى، ساۋدا-ونەركاسىپتىك ورتالىقتارى ورالدا (1876)، قىزىلجاردا (1881)، سەمەيدە (1887)، ومبىدا (1895)، الماتىدا (1912) اشىلدى. ساۋدا-ساتتىق، الىس-بەرىس قۇشەيدى. نەگىزىنەن مال ساتىلدى. ءار جازدا رەسەي ورتالىعىنا اقمولا، قارقارالى جانە سارىسۋ ۋەزدەرىنەن 60 مىڭعا تارتا ءىرى قارا مال، 200 مىڭعا تارتا قوي جىبەرىلىپ تۇردى. سىرتقا شىعارىلاتىن استىق كولەمى دە ارتتى. ورال، ورىنبور، سەمەي قالالارى استىقپەن ساۋدا جاساۋدىڭ ءىرى ورتالىقتارىنا اينالدى.

 19 ع-دىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن 20 - عاسىردىڭ باسىندا ساۋدا-ساتتىقتىڭ جاڭا - جارمەڭكەلىك ءتۇرى پايدا بولدى. قارقارالى ۋەزىندەگى قوياندى، قىزىلجار ۋەزىندەگى تايىنشاكول، ۆەرنىي ۋەزىندەگى قارقارا جارمەڭكەلەرى نەعۇرلىم ءىرى ساۋدا ورتالىقتارى سانالدى. 20 ع-دىڭ باسىندا قالا حالقىنىڭ سانى وسە ءتۇستى. ورال (47،5 مىڭ ادام تۇردى)، قىزىلجار مەن الماتى (43،2 مىڭنان)، سەمەي (34،4 مىڭ) ءىرى قالالار سانالدى.

قازاقستاندا ونەركاسىپتىڭ دامۋىندا تەمىر جول زور رول اتقاردى. ولكەدە ورىنبور-تاشكەنت، ترويسك، التاي جانە جەتىسۋ ت. جولدارىن سالۋ جەدەلدەتىلدى.  1917- جىلعا دەيىن قازاقستاندا بارلىعى 2793 شاقىرىم جول توسەلدى. سۋ جولدارى دا (سەمەي وبلىسىندا) پايدالانىلدى. ەرتىس وزەنى ارقىلى "پاروحود شارۋاشىلىعى مەن باتىس-ءسىبىر ساۋدا سەرىكتەستىگى كومپانيالارى جۇك تاسىدى. ونەركاسىپتىڭ دامۋى، تەمىر جول، سۋ جولدارىنىڭ كەڭىنەن پايدالانىلۋى قازاقستاندا جۇمىسشى كادرلارىنىڭ قالىپتاسۋىنا العىشارت جاسادى. 1913 ج. ولكەدەگى جۇمىسشىلار سانى 75 مىڭ ادامعا جەتتى. ال قازان توڭكەرىسى مەن وزگەرىستەر ءجۇرىپ جاتقان كەزەڭدە قازاقستان جۇمىسشىلارىنىڭ سانى 90 مىڭعا جەتتى. فابريكا-زاۋىتتاردا جۇمىس ىستەگەن قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ تۇرمىس جاعدايى تومەن (جۇمىستىڭ ەڭ اۋىرىنا جىبەرىلدى، ماردىمسىز جالاقى تاعايىندالدى، كوپتەگەن ايىپپۇل سالىندى، باسقا ۇلت جۇمىسشىلارىنان كەمسىتىپ، الالاۋشىلىق ورىن الدى) بولدى. 19 ع-دىڭ سوڭى مەن 20 ع-دىڭ باسىندا قازاق ولكەسى رەسەيگە تولىعىمەن كىرىپتار كۇي كەشتى.

20 ع-دىڭ باسىندا ولكەنىڭ جاعدايىنا كەرى اسەر ەتكەن فاكتورلاردىڭ ءبىرى - اۋىل شارۋاشىلىعى ساياساتى ەدى. قونىس اۋدارۋ كەڭ قانات جايدى. قازاقستاننىڭ اۋماعى بىرنەشە قونىس اۋدارۋ ايماقتارىنا (تورعاي، ورال، سەمەي، سىرداريا، جەتىسۋ) ءبولىندى. "قونىس اۋدارۋ قورىن جاساۋ ءۇشىن قۇرىلعان قونىس اۋدارۋ مەكەمەلەرى "ارتىق" جەرلەر ىزدەستىرۋگە كىرىستى. قازاق وتباسىلارى اتامەكەن-شۇرايلى جەرلەرىنەن قۋىلىپ جاتتى. قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراۋى، اسىرەسە «ستولىپين رەفورماسى» كەزىندە كۇشەيدى.  1906 ج. رەسەي يمپەرياسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالعان پ.ا. ستولىپيننىڭ رەفورماسى بويىنشا شارۋالارعا ءوز ۇلەستەرىمەن قاۋىمنان شىعىپ، جەكە شارۋاشىلىقتار  قۇرۋلارىنا ەركىندىك بەرىلدى. ستولىپين بۇل ماسەلەنى شەشۋگە استىق ەگۋگە قولايلى ءوڭىر رەتىندە قازاق دالاسىن پايدالاندى. رەسەيدەن قونىس اۋدارۋشى شارۋالاردىڭ قازاقستاندا كۋلاك شارۋاشىلىقتارىن قۇرۋىنا ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر جاسالدى. جەر ءبولۋشى ۇيىمدارعا جەرگىلىكتى حالىقتى اتامەكەندەرىنەن زورلىقپەن كوشىرىلىپ، ولاردىڭ جەرىنە شارۋا-كۋلاكتاردى قونىستاندىرۋعا رۇقسات بەرىلدى. قونىس اۋدارۋ ناۋقانى ناتيجەسىندە 1895 - 1905 ج. دالالىق وبلىستارعا 294 296 ادام، ال 1906 - 10 ج. 770 مىڭنان استام قونىس اۋدارۋشىلار كەلدى. «ستولىپيننىڭ اگرارلىق ساياساتى» قازاقتاردى جەرىنەن ايىرۋمەن قوسا، ولاردىڭ ولكەدە ۇلەس سانىنىڭ ازايۋىنا دا سەبەپ بولدى.

قازاقستاندى قوسىپ العاننان كەيىن رەسەي ولكەنىڭ تابيعاتىن، تاريحىن، ەكونوميكاسىن زەرتتەي باستادى. قازاق ولكەسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ باسشىسى پ.پ. سەمەنوۆ-تيانشانسكيي (1827- 1914) ەدى. ونىڭ باسشىلىعىمەن كوپ تومدىق «رەسەي. وتاندى گەوگرافيالىق تۇرعىدان تولىق بايانداۋ» دەپ اتالاتىن زەرتتەۋ قۇراستىرىلىپ، باسىپ شىعارىلدى. ونىڭ «قازاق ولكەس»، «تۇركستان ولكەس» دەپ اتالاتىن ەكى تومى قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ گەوگرافيالىق جاعدايىن، تابيعي بايلىعىن، تاريحىن، حالىق تۇرمىسىن بايانداۋعا ارنالدى. «تۇرك تايپالارىنىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى» اتتى ەڭبەك جازعان پەتەربور اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ۆ.ۆ.رادلوۆ قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەۋگە زور ۇلەس قوستى. سونداي-اق "قاسىم پاتشالارى مەن حانزادالارى تۋرالى زەرتتەۋى، «قىرعىز-قايساقتار (قازاقتار) تۋرالى تاريحي مالىمەتتەرى» دەپ اتالاتىن كىتاپتاردىڭ اۆتورى شىعىستانۋشى-عالىم ۆ.ۆ. ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ قازاق حالقى تاريحىنىڭ ماڭىزدى كەزەڭدەرىن زەرتتەدى. 1841      ج. بوكەي حاندىعىندا، 1850 ج. ورىنبوردا شەكارالىق كوميسسيا جانىنان قازاق ازاماتتىق مەكتەبى اشىلدى. 1877 ج. ى.التىنساريننىڭ كۇش سالۋىمەن ىرعىزدا قىزدار ۋچيليششەسى  جۇمىس ىستەي باستادى. 1890 - 96 ج. تورعايدا، قوستانايدا، قارابۇتاقتا، اقتوبەدە ورىس-قازاق ۋچيليششەلەرى، 1883 ج. ورىنبوردا قازاق مۇعالىمدەر مەكتەبى اشىلدى. 19 - عاسىردىڭ 2-جارتىسىندا قازاق حالقىنىڭ شوقان ءۋاليحان، ىبىراي التىنسارين، اباي قۇنانباي ۇلى سياقتى ازاماتتارى ءومىر ءسۇرىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسسا، 20 - عاسىردىڭ باسىندا ولاردىڭ قاتارىن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، ماعجان جۇماباي، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، مىرجاقىپ دۋلات ۇلى، ت.ب. تولىقتىردى. 19- 20 ع-دىڭ باسىندا قازاق مۋز. مادەنيەتى ورلەۋ كەزەڭىن باستان وتكەردى. سازگەرلەر: قۇرمانعازى، دينا نۇرپەيىسوۆا، تاتتىمبەت، ىقىلاس، ءانشى-سازگەرلەر: ءبىرجان سال، اقان سەرى، مۇحيت، جاياۋ مۇسا، ءمادي شىعارمالارى حالىق اراسىنا كەڭ تارادى. 1870 ج. 28 - ناۋرىزدا «تۇركستان ۋالاياتىنىڭ گازەتى»، 1888 ج. 1 - قاڭتاردا، «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەت»، 1911 ج. "ايقاپ" جۋرنالىنىڭ العاشقى ساندارى جاريالاندى. 1913 - 18 ج. ارالىعىندا شىققان "قازاق" گازەتى قازاق قوعامىنىڭ بارلىق سالالارىنان جان-جاقتى حاباردار ەتىپ تۇردى.

   1905 ج. 9 قاڭتاردا «قاندى جەكسەنبىدەن» باستالعان ءبىرىنشى ورىس توڭكەرىسىنەن قازاقستان دا سىرت قالمادى. اقپان ايىندا تۇركىستاندا، پەروۆسكىدە، جوسالىدا، شالقاردا دەمونستراسيالار، مامىر ايىندا ۆەرنىي، قوستانايدا جۇمىسشى تولقۋلارى ءوتتى.  1905 ج. جازدا قازاق حالقىنىڭ ۇكىمەتكە نارازىلىعى ۇيىمداسقان ءارى ساياسي سيپات الدى. قوزعالىستىڭ باسىندا ۇلتتىق ينتەلليگەنسيا تۇردى. 1905 ج. جازدا قوياندى جارمەڭكەسىندە 14500 ادام قول قويعان قارقارالى ۇندەۋىن دايىنداۋشىلار قاتارىندا ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، جاقىپ اقباي، ت.ب. زيالىلارى تۇردى. پەتيسيادا قازاق حالقىنىڭ ومىرلىك ماڭىزدى مۇقتاجدارى، ساياسي، شارۋاشىلىق ماسەلەلەر قويىلدى. 18-19 قازاندا ورىنبوردا جاپپاي ساياسي ەرەۋىلدەر، 25 - قازاندا ومبىدا ساياسي دەمونستراسيا (تولقۋلار)، 16-28 - قاراشادا سەمەيدە پوشتا-تەلەگراف قىزمەتشىلەرىنىڭ ەرەۋىلدەرى ءوتتى. جۇمىسشى، شارۋا قوزعالىسىنا، 6 - 7 قاراشادا باتىسءسبىر پولكىنىڭ سولداتتارى، ال 21 - قاراشادا جاركەنت گارنيزونىنىڭ سولداتتارى قوسىلدى. قازاق جانە ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ ەڭ ءىرى باس كوتەرۋلەرى ۋسپەنسك كەنىشىندە بولدى. ونى «كاپيتالعا قارسى ورىس-قازاق وداعى» باسقاردى. 1906 ج. اقپاندا سەمەيدە قازاقتاردىڭ سيەزى ءوتىپ، وندا قونىس اۋدارۋدى توقتاتۋ، جەردى قازاق حالقىنىڭ مەنشىگى ەتىپ تانۋ، ءتىل، ءدىن تۇتۋ ەركىندىگى، انا تىلىندە ءبىلىم الۋدى دامىتۋ، ت.ب. تالاپتار ايتىلدى. رەۆوليۋسيالىق  قوزعالىس رەسەيدە ەكى جارىم جىلعا سوزىلدى. 1905 ج. 17 - قازانداعى مانيفەست بويىنشا رەسەيدە مەملەكەتتىك دۋما سايلاندى. 1906 -جىلعى 27 - ساۋىردەن 8- شىلدەگە دەيىن ءومىر سۇرگەن I-مەملەكەتتىك دۋماعا قازاقستاننان 9 دەپۋتات سايلاندى. 1907 ج. 20 - اقپاندا ءوز جۇمىسىن باستاعان 2-مەملەكەتتىك  دۋماعا قازاقستاننان 13 دەپۋتات قاتىستى. رەۆوليۋسيالىق تولقۋ السىرەپ، 1907 ج. 3 - ماۋسىمدا پاتشانىڭ 2-دۋمانى تاراتىپ جىبەرۋىنە، قازاقتاردى سايلاۋ قۇقىنان ايىرۋعا مۇمكىندىگى ارتتى. 1914 ج. 1-تامىزدا رەسەيدىڭ 1-دۇنيەجۇزىلىك  سوعىسقا تارتىلۋى قازاقستان حالقىنا اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى. قازاق حالقىنا "ءوز ەرىكتەرىمەن قارجى جيناۋى، مەملەكەتتىك  زاەمداردى زورلاپ جازدىرۋ، سوعىس سالىعى تۇرىندەگى بارلىعى 10-عا جۋىق ءتۇرلى سالىقتار مەن باج سالىعىن تولەۋ مىندەتتەلدى. قازاقتاردى توناۋ ودان ارى جالعاستى، سوعىس جۇكتەرىن (استىقتى) تەمىر جول  ستانسىلارىنا جەتكىزۋ ءۇشىن ولاردىڭ كولىكتەرى زورلىقپەن پايدالانىلدى. سوعىس ۋاقىتىندا تۇركىستان ولكەسىنەن 300 مىڭ پۇت ەت، 70 مىڭ جىلقى، 13 مىڭ باس تۇيە اكەتىلدى.  1914 ج. تەك جەتىسۋدان عانا 34 ميلليون سومنىڭ مالى مەن مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرى جونەلتىلدى. اسكەرگە الىنعانداردىڭ وتباستارىنا كومەك كورسەتۋ جەلەۋىمەن ەڭبەك ەتۋ مىندەتى ەنگىزىلدى، قازاقتار جۇمىس كۇشى رەتىندە قونىس اۋدارىپ كەلگەندەر دەرەۆنيالارىنىڭ جەرىن جىرتىپ، تۇقىمىن سەۋىپ، ءونىمىن جيناپ بەرۋگە ءتيىستى بولدى. قالاداعى ەڭبەكشىلەردىڭ، ونەركاسىپ ورىندارىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ جاعدايى كۇرت ناشارلاپ كەتتى. ۇكىمەتتىڭ قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىستارىنا توتەنشە سوعىس جاعدايىن ەنگىزۋى دە حالىقتىڭ سوعىسقا نارازىلىعىن كۇشەيتىپ جىبەردى.  1915 ج. ماۋسىمدا ەكىباستۇز بەن قاراعاندى كومىر كەندەرىنىڭ، قازاق تاۋ-كەن قازۋ ونەركاسىبى اكسيونەرلىك  قوعامىنىڭ، سپاسسك مىس قورىتۋ زاۋىتىنىڭ  قازاق جۇمىسشىلارى ەرەۋىل جاسادى. 1916 - جىلدىڭ جازىندا جۇمىسشى قوزعالىسى ريددەر كەنىشتەرىن، ەمبى مۇناي كاسىپشىلىكتەرىن، ەكىباستۇز، بايقوڭىر كومىر كەندەرىن، ورىنبور - تاشكەنت تەمىر جولىن قامتىدى. وسىنداي جاپپاي نارازىلىقتار ناتيجەسىندە 1916 - جىلعى كوتەرىلىس شىقتى. كوتەرىلىستىڭ باستالۋىنا پاتشانىڭ 1916 - جىلعى 25-ماۋسىمداعى مايدانداعى قارا جۇمىسقا قازاق جانە تۇركىستان ولكەلەرىنىڭ 19-دان 43 جاس ارالىعىنداعى ەر-ازاماتتارىن شاقىرۋ جونىندەگى جارلىعى تۇرتكى بولدى.

شىلدەنىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا كوپ كەشىكپەي قارۋلى كوتەرىلىسكە اينالعان ستيحيالىق باس كوتەرۋلەر باستالدى. قازاق قوعامىندا پاتشا جارلىعى مەن كوتەرىلىسكە دەگەن كوزقاراس ءبىر ءماندى بولعان جوق. ينتەلليگەنسيانىڭ كەيبىر وكىلدەرى (بوكين، نيازبەكوۆ، ءجۇنىسوۆ) جارلىققا قارسى شىعىپ، ونى ورىنداۋعا قارسىلاستىق كورسەتۋگە شاقىرسا، "قازاق" گازەتى توڭىرەگىندەگى زيالىلار (بوكەيحان، بايتۇرسىن ۇلى، دۋلات ۇلى، ت.ب.) كۇشى باسىم ۇكىمەتكە قارسى شىعۋدىڭ حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتاتىنىن ەسكەرتىپ، سابىر ساقتاۋعا شاقىردى. كوتەرىلىستىڭ اسا ءىرى وشاقتارى جەتىسۋ مەن تورعايدا بولدى. جەتىسۋ وبلىسىندا قارۋلى قارسىلىق شىلدە-تامىز ايلارىندا جاپپاي قارقىن الدى. 17 - شىلدەدە تۇركىستان ولكەسىندە سوعىس جاعدايى جاريالاندى. پاتشا ۇكىمەتى جەتىسۋعا ءىرى اسكەري كۇشتەردى جىبەرە باستادى. قىركۇيەك، قازان ايىنىڭ باسىندا جەتىسۋلىق كوتەرىلىسشىلەر شەگىنىپ، باتىس قىتايعا ءوتىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

 تورعاي كوتەرىلىسى (باسشىلارى ءا.جانبوسىن ۇلى، ا.يمان ۇلى، ءا.جانگەلدين) 50 مىڭداي ادامدى قامتىدى. 1916 ج. 21 - قاراشادا تورعايدا 13 بولىس ەل وكىلدەرى ءابدىعاپاردى حان، امانگەلدى يمان ۇلىن سارداربەگى (قولباسى) ەتىپ سايلادى. امانگەلدى كوتەرىلىسشىلەردى وندىققا، ەلۋلىككە، جۇزدىككە، مىڭدىققا ءبولدى. ارنايى مەرگەندەر وتريادى قۇرىلدى. كوتەرىلىس شتابىندا اسكەري كەڭەس جۇمىس ىستەدى. تورعاي وبلىسىنداعى كوتەرىلىس پاتشا ۇكىمەتى قۇلاتىلعاننان كەيىن عانا توقتادى. 1916 - جىلعى كوتەرىلىس قازاق حالقىنىڭ كوپ عاسىرلىق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تاريحىندا ماڭىزدى ورىن الادى. ول وتارلاۋعا جانە يمپەرياليستىك ساياساتقا قارسى ءوربىدى.

     1917 ج. پاتشانى تاقتان قۇلاتقان اقپان رەۆوليۋسياسىنىڭ وقيعالارى كوپ ۇزاماي قازاقستانعا دا جەتىپ، ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا ءىرى قالالاردا توڭكەرىستى قولداعان ميتينگىلەر، دەمونستراسيالار ءوتتى. رەسەيدە قوس وكىمەت بيلىگى (ۋاقىتشا ۇكىمەت پەن جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارى كەڭەستەرى) ورنادى. قازاقستان كوپ وكىمەتتى قوعامعا اينالدى. ولكەدە ۇلى دەرجاۆالىق ساياسات جالعاسا بەردى. 1917 ج. كوكتەم، جاز ايلارىندا جۇمىسشى، رەۆوليۋسيالىق-دەموكراتيالىق  جاستار ۇيىمدارى، ساياسي پارتيالار قۇرىلدى. ومبىداعى وقۋشى جاستاردىڭ 1914 ج. اشىلعان "بىرلىك" مادەني-اعارتۋ ۇيىمى جۇمىسىن جاڭا ساياسي احۋالعا وراي جانداندىردى. ساكەن سەيفۋللين اقمولادا «جاس قازاق»، تۇرار رىسقۇل ۇلى  مەركەدە «قازاق جاستارىنىڭ رەۆوليۋسيالىق وداعى» ۇيىمدارىن قۇردى. سپاسسك مىس قورىتۋ زاۆتىندا «جاس جۇرەك»، قىزىلجاردا "تالاپ"، سەمەيدە "جانار" ت.ب. ۇيىمدار جۇمىس ىستەي باستادى.

1917 ج. 21 -28 - شىلدەدە ورىنبوردا 1-بۇكىل قازاق سىيەزى ءوتتى. دەلەگاتتار ۇلتتىق اۆتونوميا، جەر-سۋ، ت.ب. ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە، قۇرىلتاي جينالىسىنا ازىرلىك جانە قازاق ساياسي پارتياسىن قۇرۋ ماسەلەلەرىنە باسا نازار اۋداردى. سىيەزد، شىن مانىندە، قازاقتىڭ ۇلتتىق ساياسي پارتياسى - "الاشتىڭ" سيەزى بولىپ ايقىندالدى. ءا.بوكەيحان، م.تىنىشباي ۇلى، م.دۋلات ۇلى، ا.بايتۇرسىن ۇلى، ج.دوسمۇحامەد ۇلى جانە ح.دوسمۇحامەد ۇلى، م.جۇماباي ت.ب. الاش پارتياسىنا كىردى. دەگەنمەن كوپشىلىك قازاق قوعامى سول كەزەڭدە دايىن بولماعاندىقتان الەۋمەتتىك باعدارلاما قابىلداعان جوق. ولار قازاق حالقىن وتارلىق ەزگىدەن ازات ەتۋ ۇرانى توڭىرەگىنە توپتاستى. 1917 - جىلدىڭ كۇزىندە تاعى ءبىر ۇلتتىق-ساياسي ۇيىم - قازاقتىڭ سوسياليستىك  پارتياسى بولىپ سانالعان «ءۇش ءجۇز» پارتياسى پايدا بولدى. كولباي توعىسوۆ باسقارعان بۇل پارتيا سولشىل باعىت ۇستاپ، الاش پارتياسىنا، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋىنا قارسى شىعىپ، بولشەۆيكتەردى جاقتادى. 1917 ج. جاز، كۇز ايلارىنىڭ باسىندا ەلدە حالىقتىڭ بولشەۆيكتەر جاعىنا شىعۋىنا الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ تومەندەۋى، اشتىققا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ شاراسىزدىعى سەبەپ بولدى.

                                      كەڭەس ءداۋىرى 

 1917 ج. 24- قازاندا (6 - قاراشادا) پەتروگرادتا قارۋلى كوتەرىلىس باستالدى. ەرتەڭىنە كوتەرىلىسشى جۇمىسشى، سولدات، ماتروستار استانانىڭ اسا ماڭىزدى ورىندارىن باسىپ الدى. 25- قازاندا (7 -قاراشادا) تاڭەرتەڭ اسكەري-رەۆ. ك-ت ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قۇلاتىلعانىن حابارلادى.  1917 ج. 2- قاراشادا بۇكىل تۇركىستاندىق II توتەنشە سيەزى ءوز جۇمىسىن باستادى. ونى مۇستافا شوقاي اشتى. سيەزد تۇركىستان اۆتونومياسىن (تۇركيستون مۋحتارياتى) (ءتوراعاسى م.تىنىشباي ۇلى، كەيىن م.شوقاي) جاريالادى. اۆتونوميانى 1918 ج. اقپاندا بولشەۆيكتەر قارۋلى كۇشپەن قۋىپ تاراتتى.

   قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قالىپتاسقان ساياسي اۋىر جاعدايدا وزدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن ايقىنداپ الۋ ءۇشىن ۇلتتىق ينتەلليگەنسيا باستاعان قازاق قوعامى ورىنبوردا (1917 ج. 5 -13 جەلتوقساندا) 2-بۇكىل قازاق سيەزىن وتكىزدى. وعان رەسەيدىڭ قازاقتار تۇراتىن بارلىق وبلىستارىنان دەرلىك وكىلدەر قاتىستى. سيەزدى بوكەيحان، بايتۇرسىن ۇلى، دۋلات ۇلى ۇيىمداستىردى. سيەزدە الدىمەن تەز وزگەرىپ جاتقان ساياسي جاعدايدا پارتيا تاكتيكاسىن ناقتىلاۋ، قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جانە ونىڭ ۇكىمەتىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى. سيەزد دەلەگاتتارى ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلاتىلعاننان كەيىن قازاقتار ءومىرىن قيىنداتىپ جىبەرگەن الاساپىران جاعدايدا ەلدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، ۋاقىتشا حالىق كەڭەسى تۇرىندەگى بيلىك ورناتۋ، وعان الاشوردا دەگەن ات بەرۋ (ءتوراعاسى بوكەيحان، اتقارۋ كەڭەسى قۇرامىنا 25 ادام كىردى)، سونداي-اق ميليسيا (ساقشى) جاساقتاۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. قازاق اۆتونومياسىنىڭ استاناسىنا سەمەي (جاڭا سەمەي) قالاسى بەلگىلەنىپ، وعان الاش قالاسى  دەگەن ات بەرىلدى. الاشوردا جەتەكشىلەرى كەڭەس ۇكىمەتىمەن بايلانىس جاساۋعا تىرىستى. 1918 ج. ناۋرىزدا جانشا دوسمۇحامەد ۇلى جانە حالەل دوسمۇحامەد ۇلى ماسكەۋگە بارىپ، لەنين جانە ستالينمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. سونداي-اق، 1918 ج. ءساۋىردىڭ باسىندا حالەل عابباس ۇلى سەمەيدەن توتە جەلى ارقىلى ۇلت ءىسى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ستالينمەن بايلانىسقا شىقتى. كەلىسسوز بارىسىندا كەڭەس تاراپىنان 2-جالپى قازاق سيەزى شەشىمدەرىنىڭ مويىندالۋى، الاشوردانىڭ كەڭەس وكىمەتىن تانۋى، اۆتونوميانىڭ مادەني مۇقتاجىنا ورتالىقتىڭ كومەگى، بۇكىل قازاقتىق قۇرىلتايدى شاقىرۋ، ولكەدە ازاماتتىق بىتىمگە كەلۋ ماسەلەلەرى قوزعالدى. اۆتونوميانى كەڭەس تۇعىرىنا اۋدارۋ جايىندا قۇرعاق ۋادەلەر بولدى. ۇزاماي، كەڭەستىك بيلىك اۆتونوميانىڭ تەك دەپۋتاتتار كەڭەسى ارقىلى تاپتىق نەگىزدە بەرىلەتىنى جايىنداعى قاعيداسىن العا تارتتى. سوندا الاشوردا مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن ءوز بەتىنشە جاساۋعا ءماجبۇر بولدى، سونىمەن بىرگە 1918 - جىلدىڭ كۇزى مەن قىسىندا اتامان ا.ي. دۋتوۆپەن، ساماراداعى قۇرىلتايشى جينالىس مۇشەلەرى كوميتەتىمەن (ك و م  ۋ چ)، ومبىداعى ۋاقىتشا ءسىبىر (كولچاك) ۇكىمەتىمەن دە بايلانىس جاسادى. باستالىپ كەتكەن ازامات سوعىسى الاشوردانىڭ ۇستانار باعىتىن ايقىنداۋدى قاجەت ەتتى. قازاق اۆتونومياسى ولكەدە الەۋمەتتىك-ساياسي نەگىزى جوق كەڭەس وكىمەتىنە قارسى اقتارمەن بىرگە كۇرەسكە شىقتى.

    بولشەۆيكتىك ۇيىمدار، قازاقستان مەن تۇركىستان كەڭەستەرى وزدەرىنىڭ بۇكىل قازاقتىق جانە بۇكىل تۇركىستاندىق سيەزدەرىن شاقىرۋعا ازىرلەنە باستادى. بۇل جۇمىستاردى ولكەدە كەڭەس وكىمەتىن نىعايتۋ جولىنداعى كۇرەس ءارى كەڭەستىك مەملەكەتتىلىكتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى دە بولدى دەۋگە بولاتىن. مۇنىمەن قازان توڭكەرىسىن جانە قازاق مەملەكەتتىلىگىن كەڭەستىك نەگىزدە قۇرۋ يدەياسىن قابىلداماعان الاش پارتياسى مەن ونىڭ كوسەمدەرى كەلىسە المادى. ۇلتتىق ماسەلەلەر، ۇلتتىق-مەمل. قۇرىلىس ماسەلەلەر تالقىلانا باستادى. كەڭەس وكىمەتى ۇلت ساياساتىنىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرى ەكى قۇجاتتا - رەسەي حالىقتارى قۇقىقتارىنىڭ دەكلاراسياسى (1917 ج. 2 -قاراشا) جانە رەسەي مەن شىعىستىڭ بارلىق مۇسىلمان ەڭبەكشىلەرىنە ۇندەۋىندە (1917 ج. 20 -قاراشا) جاريالانعان-دى.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى قۇلاتىلعان تاپتىڭ قارۋلى قارسىلىعىن العاشقى ساتتەن-اق تۋدىردى. اسكەري تۇتقىنداردان جاساقتالعان چەحوسلوۆاك كورپۋسىنىڭ 1918 ج. مامىرداعى بۇلىگى ازامات سوعىسىن ءورشىتىپ جىبەردى. ءسىبىر، ورال، ورتا ەدىل جاعالاۋى قالالارى: نوۆوءسىبىر، چەليابى، توم، ومبى چەحتار قولىنا كوشتى.   31 - مامىردا كونتررەۆوليۋسيا قىزىلجاردى، ماۋسىمدا اقمولا، اتباسار، قوستاناي، پاۆلودار، سەمەيدەگى كەڭەس ۇكىمەتىن قۇلاتتى. 1918 ج. 29 -مامىردا برواك دەكرەتىمەن قىزىل ارميا قاتارىنا اسكەري مىندەتتى ەنگىزىلدى. قازاق، مۇسىلمان، دۇنگەن، ۇيعىر بولىمدەرى جاساقتالدى. 1918 ج. جازدا ورىنبور ايماعىندا اۋىر جاعداي قالىپتاستى. قالانى 3 شىلدەدە اتامان دۋتوۆ باسىپ الىپ، كەڭەستىك تۇركىستاندى رەسەيدەن ءبولىپ تاستادى. اقتاردى وڭتستككە، تاشكەنتكە جىبەرمەۋ ءۇشىن كەڭەستەر اقتوبە مايدانىن قۇردى. دالا ولكەسىنىڭ توتەنشە كوميسسارى ءالىبي جانگەلدين باسقارعان ەكسپەديسيا وسى كەزدە جاساقتالدى.

 اقتوبە مايدانى ازامات سوعىسىندا شەشۋشى رول اتقاردى. 1919 ج. ورىنبور، ورال، ورسك ازات ەتىلگەننەن كەيىن اقتوبە مايدانى مەن شىعىس مايدانى اسكەرلەرى قوسىلدى. 1918 ج. جاز، كۇز ايلارىندا جەتىسۋ وبلىسىندا دا اۋىر سوعىس بولدى. اقگۆاردياشىلدار ىلە ولكەسىن، ۆەرنىي، سەرگيوپول، ۇرجار، سارقانت قالالارىن باسىپ الدى. 1918 ج. سولتۇستىك جەتىسۋ مايدانى قۇرىلدى، كۇزدە سولتۇستىك جەتىسۋدىڭ تەك لەپسى ۋەزىنەن باسقا ءوڭىرى اقتاردىڭ قول استىندا قالدى. اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا تارباعاتاي مەن التايدىڭ تاۋ قىراندارى دەگەن اتپەن ءمالىم بولعان پارتيزاندىق قوزعالىس قانات جايدى. 1919 ج. جازدا كولچاك ارمياسىنىڭ باستى كۇشتەرى تالقاندالىپ، باتىس، سولتۇستىك، شىعىس قازاقستان مەن جەتىسۋدى ازات ەتۋگە قولايلى جاعداي تۋدى. 1920 ج. ناۋرىزدا سولتۇستىك جەتىسۋ مايدانىنىڭ تاراتىلۋىمەن قازاق ولكەسىندە ازامات سوعىسى اياقتالدى. ازامات سوعىسى جىلدارىندا ماتەريالدىق قوردى جيناۋ جانە ونى ۇنەمدەۋ ماقساتىمەن توتەنشە ەنگىزىلگەن شارا «اسكەري كوممۋنيزم» دەپ اتالدى. "ارتىق" ازىق-تۇلىكتى حالىقتان جيناپ الىپ، ازىق-تۇلىك سالعىرتىن ەنگىزگەن بۇل دەكرەت 1919 ج. 11 قاڭتاردا جاريالاندى.

1919 ج. ناۋرىز-كوكەك ايلارىندا الاشوردا وكىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلى باستاعان دەلەگاسيا ورتالىق  كەڭەس وكىمەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، كەلىسىمگە كەلدى. الاشوردا قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاريالاندى. 1919 ج. 10 - شىلدەدە ۆ.ي.لەنين قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى رەۆوليۋسيالىق  كوميتەت قۇرۋ تۋرالى دەكرەتكە قول قويدى. 1920 ج. 30 -تامىزدا رەسەي قۇرامىندا «اۆتونوميالى قازاق سوسياليستىك كەڭەس رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى» دەكرەت قابىلدادى. رەسپۋبليكا قۇرامىنا اقمولا، سەمەي، تورعاي، ورال، كاسپيي وبلىسى مەن استراحان گ ۋ ب-نىڭ قازاقتار تۇراتىن اۋداندارى ەندى.  1920 ج. 4 - 12 - قازاندا ورىنبوردا قاز ا ك س ر-ى كەڭەستەرىنىڭ قۇرىلتاي جينالىسى ءوتتى. سيەزگە 273 دەلەگات قاتىناستى. 1925 ج. تۇركىستان اۆتونوميالى كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكانىڭ تاراتىلۋىنا بايلانىستى جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارى قازاق ا ك س ر-نە قوسىلدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ "قازاق" اتاۋى قالپىنا كەلتىرىلدى.   1921- 22 ج. قازاقستاندا جەر-سۋ رەفورماسى جۇرگىزىلدى. ونىڭ ماقساتى - كەزىندە پاتشا ۇكىمەتى وتارلاۋ ءۇشىن تارتىپ العان ەرتىس پەن جايىقتىڭ سول جاعالاۋىنداعى، جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستانداعى جەرلەردى ولكەنىڭ بايىرعى حالقى - قازاقتارعا قايتارۋ ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە شارۋالار 1 ميلليون 385 مىڭ دەسياتينا جەرگە يە بولدى. 1921 ج. "قوسشى" كەدەيلەر وداعى قۇرىلىپ، ولار جەر رەفورماسىن جۇرگىزۋگە بەلسەنە قاتىستى. 1921 ج. 8 - 16 - ناۋرىزدا رەسەي بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ 10 سيەزى ءوتتى. وندا جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتقا (ج ە س) كوشۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ازىق-تۇلىك سالعىرتى سالىقپەن الماستىرىلدى، جاپپاي ەڭبەك مىندەتكەرلىگى جويىلدى، ەركىن ساۋداعا رۇقسات بەرىلدى، جالدامالى ەڭبەك، جەردى جالعا الۋ، ك و و پ. دامۋىنا قولداۋ كورسەتىلدى. ج ە س-تىڭ ناتيجەس 20-جىلداردىڭ ورتاسىندا كورىندى.  1925 - جىلعا قاراي حالىق شارۋاشىلىعى قالپىنا كەلتىرىلدى.

مال باسى 1922 -جىلمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە ءوسىپ، 26 ميلليون باسقا جەتتى. ويىل، قوياندى، تەمىر جارمەڭكەلەرى قايتا جانداندى. ءسويتىپ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى كوتەرىلە باستادى. قازاقستاننىڭ تابيعي قازبا بايلىقتارىنا باسا نازار اۋدارىلىپ، ءوندىرۋشى سالالار - ءتۇستى مەتاللۋرگيا، كومىر جانە مۇناي ونەركاسىپتەرى قولعا الىندى. 1928 - 29 ج. رەسپۋبليكادا 50 گ ە و ل.، 1931 ج. 140 ەكسپەديسيا جۇمىس ىستەدى. وسى كەزەڭدە ءىرى قۇرىلىستار: شىمكەنت قورعاسىن زاۋىتى، بالقاش مىس قورىتۋ، اششىساي پوليمەتالل كومبيناتتارى ىسكە قوسىلىپ، تەكەلى پوليمەتالل، جەزقازعان مىس قورىتۋ كومبيناتتارى، وسكەمەن قورعاسىن-مىرىش زاۋىتى سالىنا باستادى. 1927 ج. ساۋىردە يندۋستريالاندىرۋدىڭ ءىرى نىساندارىنىڭ ءبىرى - تۇركىستان-ءسىبىر تەمىر جولىنىڭ (تۇركسىب) قۇرىلىسى باستالدى. 1927 ج. جەلتوقساندا وتكەن ب پ ك(ب) 15 سيەزى اۋىلداردى ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتار قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ۇجىمداستىرۋدى 1932 ج. اياقتاۋ كوزدەلدى. ول كۇشتەۋ ءتاسىلىمەن ءجۇردى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىس ءداستۇرى نازارعا الىنبادى. وسى كەزەڭدە كۋلاكتار مەن بايلاردى تاپ رەتىندە جويۋ، كامپەسكەلەۋ  ناۋقانى باستالدى. 1928 ج. 27 تامىزدا قازاق ا ك س ر-ىنىڭ  "ءىرى باي شارۋاشىلىقتارى مەن جارتىلاي فەودالداردى تاركىلەۋ جانە جەر اۋدارۋى» تۋرالى دەكرەتكە سايكەس 657 جەكە شارۋاشىلىق تاركىلەنىپ، يەلەرى جەر اۋدارىلدى. ولاردان 145 مىڭ باس مال، اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرالدارى تارتىپ الىندى. وتىرىقشىلاندىرۋ ءىسى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋمەن استاستى، سونىڭ سالدارىنان شارۋالار مال ورىسىنەن، سۋ مەن جايىلىم اۋىستىرۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلدى. مۇنىڭ ءبارى اشارشىلىققا، مال شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلىپ سوقتىردى، ەگىس كولەمى تومەندەدى. اشارشىلىق باستالدى. حالىق نارازىلىعى كۇشەيدى.  1929 - 31 ج. قازاقستاندا 372 كوتەرىلىس بولىپ ءوتتى. شەت ەلدەرگە (قىتايعا، موڭعولياعا، يرانعا، اۋعانستانعا) جاپپاي اۋا كوشۋ باستالدى.

1930 ج. 27 - تامىزدا قازاق اكسر واك مەن ح ك ك جالپىعا بىردەي مىندەتتى باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. 1920- 21 ج. باستالعان ساۋاتسىزدىقپەن كۇرەس ناتيجەسىندە 1940 - جىلعا قاراي ەڭبەككە جارامدى تۇرعىندار نەگىزىنەن ساۋات اشتى. پەداگوگ-كادرلاردى دايارلاۋعا كوڭىل بولىنە باستادى. تۇراقتى، قىسقا مەرزىمدى كۋرستار، پەدتەحنيكۋمدار اشىلدى. جوعارى وقۋ ورىندارى اشىلا باستادى. قازپي (1928)، الماتى زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك ينستيتۋتى (1929)، قازاق اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى (1930)، الماتى مەديسينا ينستيتۋتى (1931)، قازاق مەملەكەتتىك  ۋنيۆەرسيتەتى (1934) قۇرىلدى. 1925 ج. تۇڭعىش ۇلتتىق قازاق تەاترىن ۇيىمداستىرۋ قولعا الىنىپ، ونى دىنشە ءادىل ۇلى  باسقاردى. رەسپۋبليكانىڭ شارتارابىنان ونەرپازدار شاقىرىلدى. 1925 ج. جەلتوقساندا «ەڭىلىك - كەبەك» پەساسى (م.اۋەزوۆ) مەن ۇلكەن كونسەرت قويىلدى. ال 1926 ج. 13 - قاڭتارداعى رەسمي اشىلۋىندا «التىن ساقينا» (ق.كەمەڭگەروۆ) قويىلدى. 1934 ج. مۋز. تەاتر اشىلىپ، ونى ج.شانين باسقاردى. ءبىرىنشى قازاق وپەراسى «قىز جىبەك» قويىلدى. 1934 ج. احمەت جۇبان ۇلى باسقارعان قۇرمانعازى اتىنداعى وركەستر قۇرىلدى. 1936 ج. مامىردا ماسكەۋدە قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ العاشقى ون كۇندىگى ءوتتى. كۇلاش بايسەيىتوۆاعا ك س ر و حالىق ءارتيسى اتاعى بەرىلدى.  1934 ج. كوركەم فيلم ستۋدياسى اشىلدى. 1938 ج. تۇڭعىش دىبىستى كينو "امانگەلدى " فيلمى ءتۇسىرىلدى. اتالعان كەزەڭدە جۇسىپبەك  ايماۋىت ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ماعجان جۇماباي، ساكەن سەيفۋللين، ءىليياس جانسۇگىر ۇلى، بەيىمبەت مايلين شىعارمالارى كەڭىنەن ءمالىم بولدى.

1925 - جىلدان كەيىن رەسپۋبليكانىڭ قوعامدىق-ساياسي ءومىرى كۇرت وزگەرىپ كەتتى. قازاقستاندا «كىشى قازان» توڭكەرىسىن وتكىزۋگە يدەولوگيالىق نەگىز جاسالدى. تاركىلەۋ، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، قارۋلى جازالاۋشىلاردىڭ ەلدى قانعا بوكتىرگەن وجارلىقتارى حالىقتى قايعى-قاسىرەتكە ۇشىراتتى. 1928 - 30 ج. 80-نەن استام ادامعا ساياسي ايىپ تاعىلىپ، تۇرمەگە جابىلدى. قازاق جەرى ساياسي تۇتقىندار قامالاتىن لاگەرگە اينالدىرىلدى. ولاردىڭ ەڭ ءىرىسى قاراعاندى لاگەرى بولدى. اقمولادا «وتان ساتقىندارى» جۇبايلارىنا ارنالعان لاگەر (ق. الجير) قۇرىلدى. 1937 - جىلدىڭ كۇزىندە قازاقستانعا قيىر شىعىستان 100 مىڭ كارىس، 1943 -44 جىلدارى كۇرد، تۇرىك، يران، ازەربايجاندار، شەشەن-ينگۋشتار جەر اۋدارىلىپ قونىس تەپتى.

1941 ج. 22 ماۋسىمدا گەرمانيا كەڭەس وداعىنا سوعىس اشتى. قازاقستاننىڭ بۇكىل ەكونوميكاسى سوعىس قاجەتىنە لايىقتالىپ قايتا قۇرىلدى. قاراعاندى شاحتەرلەرى ءتورت جىل ىشىندە 34 ميلليون توننا كومىر ءوندىردى. ورال-ەمبى مۇنايلى اۋدانىنىڭ كاسىپورىندارى سۇيىق وتىن شىعارۋدى 393 ارتتىردى، ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ ەكى ەسە دەرلىك ءوستى.

 شىعىس قوڭىرات موليبدەن، جەزدى مارگانەس، دوڭ (دون) حروميت كەنىشتەرى، اقشاتاۋ موليبدەن-ۆولفرام كوم ب. سالىندى. 1941-45 ج. بارلىعى 460 زاۋىت، فابريكا، كەنىش، شاحتا، ت.ب. كاسىپورىندار سالىندى. بۇلاردىڭ قاتارىنا سوعىس ءجۇرىپ جاتقان ايماقتاردان كوشىرىپ اكەلىنگەن مەتالل وڭدەيتىن، ماشينا جاسايتىن زاۋىتتار قوسىلدى، ولار مينا، سنارياد، تورپەدو، بومبا، راديوستانسى شىعاردى. 1941 - 42 ج. قازاقستانعا ماسكەۋدەن، لەنينگرادتان، ۋكراينا، بەلارۋستەن اكەلىنگەن 220 زاۋىت، فابريكا قايتا جابدىقتالدى. ولار نەگىزىنەن الماتى، ورال، شىمكەنت، سەمەي، قاراعاندى قالالارىنا ورنالاستىرىلدى. اۋىل-سەلو ەڭبەككەرلەرى وزدەرىنىڭ پاتريوتتىق مىندەتتەرىن ادال وتەدى.  1941- 45 ج. ولار 5829 مىڭ توننا استىق، 734 مىڭ توننا ەت جانە باسقا ازىق-تۇلىك، ونەركاسىپ ءۇشىن شيكىزات ءوندىردى.  1943 ج. ش.بەرسى ۇلى تارىنىڭ ءار گەكتارىنان 202 سەنتنەر، ى.جاقاي ۇلى كۇرىشتىڭ گەكتارىنان 172 سەنتنەر ءونىم الىپ، الەمدىك زور تابىسقا جەتتى. قازاقستانعا شىعارمالارى جانە عىلىمي ۇجىمدار دا كوشىرىلىپ اكەلىندى. سوعىس جىلدارى قازاقستاندا 12 اتقىشتار، 4 اتتى اسكەر ديۆيزياسى، 7 اتقىشتار بريگاداسى جاساقتالدى. قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ سوعىسقا كىرىستى. ماسكەۋ ءۇشىن شايقاستا قازاقستاندىقتار داڭققا بولەندى. دۋبوسەكوۆودا گيتلەرشىلەردى بوگەگەن 28 باتىر جاۋىنگەر ەرەن ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. الماتىدا جاساقتالعان 316 اتقىشتار ديۆيزياسى 8-پانفيلوۆشى گۆاردياشىلار بولىپ قايتا قۇرىلدى. مۇندا اعا لەيتەنانت باۋىرجان مومىش ۇلى باسقارعان باتالون ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. سونداي-اق، وسىندا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارى ت.توقتاروۆ، م.عابدۋللين، ت.ب. سوعىستى. 310-، 314-قازاقستان ديۆيزيالارى لەنينگرادتى قورعاۋعا قاتىستى. لەنينگراد ءۇشىن شايقاستا س.بايماعامبەتوۆ كەۋدەسىمەن دزوتتى جاۋىپ سوعىس تاريحىندا تەڭدەسى جوق ەرلىك جاسادى. جامبىل ءوزىنىڭ «لەنينگرادتىق، ورەنىم!» اتتى جالىندى ولەڭىمەن لەنينگرادتىقتاردى جىگەرلەندىردى.  1942 ج. كۇزدە ستالينگراد ءۇشىن شايقاس بولىپ جاتقاندا باتىس قازاقستان وبلىسىندا سوعىس جاعدايى جاريالاندى. ستالينگراد وپەراسياسىنا قازاقستاننان 5 اتقىشتار، 1 اتتى اسكەر ديۆيزياسى، 1 تانك اتقىشتار بريگاداسى، 1 مينومەتتى پولك قاتىستى. بەرلينگە العاش تۋ تىككەندەردىڭ ءبىرى - ر.قوشقاربايەۆ بولدى. قازاقستاندىقتار پارتيزان قوزعالىسىندا، قارسىلاسۋ قيمىلدارىندا بەلسەندىلىك كورسەتتى.

 سوعىستاعى ەرلىكتەرى ءۇشىن 499 قازاقستاندىق (94-ءى قازاق) جاۋىنگەرلەر كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولدى. شىعىس قىزدارى اراسىنان ءا.مولداعۇلوۆا مەن م.مامەتوۆا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاندى. 410 مىڭعا تارتا قازاقستاندىق سوعىستان ورالمادى. 1941 ج. كۇزدە جەكە ادامدار مەن ۇجىمداردان مايدانعا ەرىكتى كومەك ۇيىمداستىرىلىپ، قارجىسىنا تانكتەر، ۇشاقتار، سۇڭگۋىر قايىقتار ساتىپ الىندى. مايدانداعى سولداتتارعا 1600 ۆاگون ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك جىبەرىلدى. قازاقستان ارتيستەرى مايدان شەبىندە 1216 رەت كونسەرت كورسەتتى. سوعىس جىلدارىنان رەسپۋبليكا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعىنان ابدەن قالجىراپ شىقتى. سوعان قاراماستان قازاقستان تۇرعىندارى لەنينگراد، ستالينگراد، بريانسك، دونباسس، ۋكراينا، ت.ب. بۇلىنشىلىككە ۇشىراعان ايماقتاردى قالپىنا كەلتىرۋگە بەلسەندى كومەك كورسەتتى.  1946 ج. 18 - ناۋرىزدا قابىلدانعان 4-بەسجىلدىق جوسپاردا سوعىستان بۇلىنگەن اۋدانداردى قالپىنا كەلتىرۋ، ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ سوعىستان بۇرىنعى دارەجەسىنە جەتكىزۋ، ودان اسىپ ءتۇسۋ بەلگىلەندى. ونەركاسىپتى دامىتۋعا باسا كوڭىل ءبولىندى. التى جاڭا كومىر شاحتاسى، قاراتون جانە مۇنايلى كاسىپشىلىكتەرى قاتارعا قوسىلدى. قازاق مەتاللۋرگيا زاۆاتىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى، اقتوبە قايتا بالقىتۋ زاۋىتىنىڭ قۋاتى ارتتىرىلدى. جەڭىل جانە تاماق ونەركاسىپتەرى ونان ءارى دامىدى. 65 جەڭىل ونەركاسىپ ورىنى ءونىم بەرە باستادى. ا. ش-ندا ۇجىمشارلاردى ىرىلەندىرۋ قولعا الىنىپ، 1945-52 ج. ۇجىمشارلار سانى 3 ەسە قىسقارىپ، 2047-گە جەتتى. اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارى ءونىمىنىڭ كولەمى ارتتى. قازاقتىڭ اق باس قويى، الاتاۋ سيىرى، قازاقتىڭ بيازى ءجۇندى قويى، ارقار-مەرينوس قويى، قوستاناي جىلقىسى بۋدانداستىرىلىپ، جاڭا تۇقىم الىندى. قازاقستان بۇرىنعىسىنشا ورتالىقتىڭ وتارى، تىرەك بازالارىنىڭ ءبىرى بولىپ قالدى. رەسپۋبليكا مەتالل، شيكىزات، وتىن، قۇرىلىس ماتەريالدارى، ونەركاسىپ تاۋارلارى، ازىق-تۇلىك، اسىل تۇقىمدى مال، ت.ب. وداقتىق قورعا جونەلتۋگە ءماجبۇر بولدى. سوعىستان كەيىنگى جىلداردا رەسپۋبليكادا ءبىرقاتار جوعارى وقۋ ورىندارى اشىلىپ، حالىققا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ قولعا الىندى. 1946 ج. 1 - ماۋسىمدا قازاقستان عىلىم اكادەمياسى  ۇيىمداستىرىلىپ، ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ قانىش ساتبايەۆ سايلاندى.

كەڭەس وداعىنداعى ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيە 40-جىلداردىڭ سوڭى مەن 50-جىلداردىڭ باسىندا ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. ەلدە ي.ۆ. ستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ بەلەڭ الدى. ينتەلليگەنسياعا قاتىستى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى باستالدى. قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ  1947 ج. ناۋرىزدا وتكەن پلەنۋمى قازاقستان تاريحىن جازۋداعى، ادەبيەت پەن ونەردەگى ساياسي قاتەلەر مەن ۇلتشىلدىق بۇرمالاۋلارعا قارسى بالشابەكتىك  سىندى كەڭىنەن ورىستەتۋدى تالاپ ەتتى. تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ (1915 - 66) سوعىس جىلدارىندا بەلگىلى ورىس تاريحشىلارمەن بىرگە جازعان «قازاق س س ر تاريحى ( (1943 »، «قازاقستان 19 -عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا ( (1947 » دەگەن ەڭبەكتەرىندەگى كەنەسارى قاسىموۆتىڭ كوتەرىلىسىنە قاتىستى كوزقاراسى ۇلتشىلدىق، ساياسي زياندى دەپ تابىلدى. ءسويتىپ، ە.بەكماحانوۆ 1952 ج. 4 - جەلتوقساندا 25 جىلعا سوتتالدى. ا.جۇبانوۆ، ق.جۇماليەۆ، ب.سۇلەيمەنوۆ، ت.ب. زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. كورنەكتى عالىمدار ق.ساتبايەۆ، م.اۋەزوۆ قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، قازاقستاننان سىرتقا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

 ي.ۆ. ستاليننىڭ ولىمىنەن (1953) كەيىن ەلدى دەموكراتيالاندىرۋ نىشاندارى باستالدى. الايدا بۇل ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەنىڭ كۇيرەۋى ەمەس ەدى. مىڭداعان ادامدار جازىقسىز تۇرمەدە وتىرا بەردى، ولاردى جازالاۋعا قاتىسقاندار جوعارى ۇكىمەت قىزمەتتەرىنەن كەتپەدى.  1956 ج. اقپاندا ماسكەۋدە وتكەن پارتيانىڭ 20 سيەزى ستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋشىلىقتى جويۋ ماسەلەسىن قاراستىرعانىمەن اۆتوريتارلىق جۇيەنى جويۋ سوڭىنا دەيىن جۇرگىزىلمەدى. وتكەن تاريحتىڭ قايعىلى بەتتەرى: قازان توڭكەرىسى تاريحى، ازامات سوعىسى، 30-جىلدارداعى اشارشىلىق سەبەپتەرى ايتىلمادى نەمەسە ءبىرجاقتى كورسەتىلدى. كەشىكپەي ساياسي تۇرعىدا باسقاشا ويلايتىندار قۋدالانا باستادى.

1954 ج. اقپان-ناۋرىز پلەنۋمى "ەلدە استىق ءوندىرۋدى ودان ءارى ۇلعايتۋ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋى تۋرالى قاۋلى قابىلدانىپ، ك س ر و-دا 13،4 ميلليون گ ا (گەكتار) جاڭا جەرلەر، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا 6،5 ميلليون گ ا جەر جىرتىلدى. 1954 - جىلعى ناۋرىز ايىنا دەيىن اقمولا، كوكشەتاۋ، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا 337 كەڭشار قۇرىلدى. تىڭ كوتەرۋ ناتيجەسىندە قازاقستاندا حالىقتىڭ جان باسىنا شاققاندا 2 مىڭ ك گ-نان استام استىق وندىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. ال الەمدىك تاجىريبەدە ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن شەشۋ ءۇشىن 1 مىڭ ك گ توڭىرەگىندەگى كورسەتكىش تە جەتكىلىكتى ەدى.  1954-55 ج. بۇكىل ەلدە 29،7 ميلليون گ ا جەر جىرتىلىپ، ونىڭ 18 ميلليون گ ا-سى قازاقستان ۇلەسىنە ءتيدى. تىڭ يگەرۋدىڭ زالالدارى دا بايقالدى. 1960 - جىلى-اق رەسپۋبليكا تىڭ ايماعىنىڭ 9 م ل ن (ميلليون) . گ ا جەرى توپىراق ەروزياسىنا ۇشىرادى. حالىقتىڭ 616-ى ر ك ف س ر، ۋكراينا، مولدوۆادان كەلگەندەرمەن كوبەيدى.  1954-62 ج. قازاقستانعا تىڭ يگەرۋگە 2 م ل ن. ادام كەلدى. رەسپۋبليكانىڭ جەرگىلىكتى حالقى - قازاقتاردىڭ سانى 303-عا دەيىن تومەندەپ، ەتنوس رەتىندە دامۋىنا قاۋىپ ءتوندى.

سوعىستان كەيىنگى حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ قارقىنداپ دامۋى كولىكتىڭ بارلىق ءتۇرىن، اسىرەسە ت. ج. كولىگىن جەدەل قارقىنمەن دامىتۋدى قاجەت ەتتى.  1945ج. تەمىر جولدىڭ ۇزىندىعى 8112 ك م بولسا، 1960 ج. 11470 ك م-گە، 1970 ج. 13669 ك م-گە دەيىن جەتتى.  1953ج. 27 - قازاندا مويىنتى - شۋ ت. ج. تۇراقتى پايدالانۋعا بەرىلدى.  1948ج. ءۇش وبلىستىڭ (سەمەي، پاۆلودار، قاراعاندى) تۇيىسكەن جەرىنە ورنالاسقان يادرولىق سىناق پوليگونى سالىندى. 1949 ج. 29 -تامىزدا سەمەي پوليگونىندا تۇڭعىش رەت يادرولىق سىناق جاسالدى. قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ءوز مالىمەتى بويىنشا 1949 - جىلدان 1963- جىلعا دەيىنگى ارالىقتا پوليگوندا قۋاتى بىرنەشە ت-دان 100 كيلوتونناعا دەيىن جەتەتىن 113 جارىلىس اۋادا جاسالعان، 1964 جىلدان كەيىن عانا سىناق جەر استىندا جاسالا باستادى. 1989 ج. قىركۇيەكتىڭ 19-ىنا دەيىن قۋاتى بىرنەشە توننادان 150 كيلوتونناعا دەيىنگى 343 سىناق جاسالعان.  پوليگون حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا زور زيانىن تيگىزدى.

20 ع-دىڭ 70 - 80 - جىلدارىندا ك س ر و-دا (سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا) كەڭەستىك جۇيە داعدارىسقا ۇشىراي باستادى. فەدەراسيالىق مەملەكەت رەتىندە جوبالانىپ، 1922 ج. قۇرىلعان ك س ر و ءىس جۇزىندە ۋنيتارلىق مەملەكەتكە اينالدى. ونىڭ قۇرامىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ قۇقىقتارى شەكتەلىپ، ناقتى ەگەمەندىگى جوق اۆتونوميا رەتىندە دامىدى. ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋى ءسوز جۇزىندە عانا ايتىلدى. بۇكىل كەڭەستىك تاريحتىڭ ونە بويىندا، كەڭەستىك فەدەراليزم جاعدايىندا، ۇلتتاردىڭ فەدەراسيادان شىعۋىنا قاجەتتىلىك پايدا بولۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن تۇجىرىم بەرىك بەكىدى. 70 - 80 - جىلدارى ۇلتتىق سالت-سانادان گورى كەڭەستىك سالت-سانا كوبىرەك دارىپتەلدى. ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندە ەۋروسەنتريزم باسىمدىق الدى. ۇلت ساياساتىنداعى بۇرمالاۋلار، ەركىن وي-پىكىرگە تىيىم سالۋ ينتەلليگەنتتەردىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى.  جۇيە باسپاسوزدە، ادەبيەت پەن ونەر شىعارمالارىندا قوعامنىڭ كولەڭكەلى تەرىس جاقتارىن كورسەتكەن ينتەلليگەنسيانى قۋدالاۋعا ءتۇسىردى. 70 -80-جىلدارى باتىس ەلدەرى كەڭەس قوعامىن بارىپ تۇرعان ادىلەتسىز قوعام دەپ ءبىلدى. قوردالانعان الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق قايشىلىقتار - ەڭبەككە نەمقۇرايلى قاراۋ، وندىرىستەگى ۇرلىق، ماسكۇنەمدىك، قىلمىس جاساۋ، ەڭبەك ءتارتىبىنىڭ قۇلدىراۋى، «قىلمىستى ەكونوميكا» سياقتى كەلەڭسىز قۇبىلىستاردى تۋعىزدى. مۇنىڭ ءبارى الەۋمەتتىك سالاداعى داعدارىستىڭ كورىنىستەرى جانە امىرشىلدىك جۇيەنى كۇيرەتۋگە الىپ كەلگەن زاڭدى سەبەپتەر ەدى.

 1985 - جىلعى ناۋرىزدا وتكەن ك و ك پ و ك-نىڭ ءساۋىر پلەنۋمىندا قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىن جەدەلدەتۋ ماسەلەسى قوزعالىپ، وداقتى قايتا قۇرۋ يدەياسى پايدا بولدى جانە ول "تومەننەن" - اۆتون. جانە وداقتاس رەسپۋبليكالاردان باستالدى. قازاقستاندا رەسپۋبليكانىڭ ءوزىن-وزى باسقارۋ، ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىرۋ تۇجىرىمداماسى جاسالدى. وندا قازاقستان اۋماعىنداعى تابيعي بايلىقتار مەن ءوندىرىس قۇرال-جابدىقتارىنا رەسپۋبليكانىڭ مەنشىكتىك قۇقى دالەلدەندى، ەلدىڭ ەگەمەندىگىن ساياسي جانە ەكونوميكالىق سالادا ناقتى تۇردە قامتاماسىز ەتۋ قاجەتتىگى تۋرالى باتىل مالىمدەمە جاسالدى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرۋعا مەملەكەتتىك باسقارۋ قۇرىلىمىنىڭ، كەڭەستىك كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتاڭ بيلىگى كەدەرگى جاسادى.

 1986 ج. 16 -جەلتوقساندا قازاقستان كومپارتياسى و ك پلەنۋمى جەدەل شاقىرىلىپ، وك-تىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.ا. قونايەۆتى قىزمەتىنەن بوساتتى دا، ورنىنا وسىعان دەيىن ۋليانوۆسك وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ ىستەگەن گ.ۆ. كولبين قويىلدى. ءسويتىپ، قازاقستاندى باسقارۋ ماسەلەسى تاعى دا كونە ءادىس بويىنشا - قازاقستاننىڭ سىرتىنان شەشىلدى. بۇل جايت جەرگىلىكتى قازاق جاستارىنىڭ قارسىلىعىن تۋعىزدى. 17 - جەلتوقساندا ەرتەڭگىسىن پارتيانىڭ وك ورنالاسقان الاڭعا ستۋدەنت جانە جۇمىسشى جاستار جينالدى. دەمونستراسيا بىرنەشە كۇنگە سوزىلدى، ونى وبلىستىق ورتالىقتارداعى جاستار قولدادى. جاستاردىڭ الماتىداعى ەرەۋىلىن ۇكىمەت قارۋلى كۇشپەن تاراتتى. ەرەۋىلگە قاتىسقانداردى ساياسي تۇرعىدان قۋعىنداۋ باستالدى. 99 ادام سوتتالدى، 264 ستۋدەنت وقۋدان شىعارىلدى، جۇزدەگەن ادامعا پارتيالىق، كومسومولدىق جازالار بەرىلدى. 1987 ج. جازدا ك و ك پ و ك-نىڭ «قازاقستان پارتيا ۇيىمدارىنداعى ينتەرناسيونالدىق تاربيەلىك كەمشىلىكتەرى جونىندەگى» قاۋلىسى شىعىپ، جەلتوقسان وقيعاسى «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كورىنىسى» رەتىندە باعالاندى. 1986 ج. جەلتوقسان ەرەۋىلى كۇللى كەڭەس وداعىنداعى حالىقتاردىڭ ساياسي ءومىرىن جانداندىرۋدىڭ باسى بولدى، قاساڭ ءامىرشىلدىكتى تىيۋ جانە ەلدى دەموكراتيالاندىرۋ جولىنداعى كۇرەسكە جاڭا سەرپىن بەردى. 

رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنىڭ 1989 ج. اقپانداعى ميتينگىسى نەۆادا - سەمەي حالىقارالىق قوزعالىسىنا جول اشتى. ونى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ باسقاردى. قىسقا مەرزىم ىشىندە بۇل قوزعالىس ەڭ ىقپالدى قوعامدىق قوزعالىسقا اينالىپ، يادرولىق سىناقتى توقتاتۋ ءۇشىن اسكەري ونەركاسىپ كەشەنىمەن تەگەۋرىندى كۇرەس جۇرگىزدى. "نەۆادا-سەمەي" قوزعالىسىنىڭ باستاماسى مەن الەمدەگى بارلىق يادرولىق قارۋعا قارسى قوزعالىستاردىڭ اتوم قارۋىن سىناۋدى تولىق توقتاتۋ جولىنداعى كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋ ماقساتىمەن 1990 ج. مامىردا الماتىدا «دۇنيە ءجۇزىنىڭ سايلاۋشىلارى يادرولىق قارۋعا قارسى» دەگەن حالىقارالىق كونگرەسس وتكىزىلدى. قازاقستان پرەزيدەنتى ن.ا.نازاربايەۆ 1991 ج. 28 - تامىزدا سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى وكىمگە قول قويدى.

وسى جىلدارى كەڭەس وداعىندا ساياسي-ەكونوميكالىق  جاعداي قايتا شيەلەنىستى.  1991ج. 19 - تامىزدا توتەنشە وقيعالار جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتى (ت و م ك) قۇرىلدى. ولار ك س ر و پرەزيدەنتى م.س. گورباچەۆتى فوروستا وقشاۋ ۇستادى، بۇل مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋ ارەكەتى ەدى. ءبىراق ت و م ك جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ونى ۇيىمداستىرۋشىلار تۇتقىندالدى.  وقيعا ك س ر و-نىڭ كۇيرەۋىن تەزدەتتى. بۇلىكتىڭ اشكەرەلەنۋى كومپارتيانىڭ تاراتىلۋىنا اكەلدى. قىركۇيەكتە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس سيەزى بولىپ، پارتيانىڭ تاراتىلاتىندىعى مالىمدەلدى. ورنىنا سوسياليستىك پارتيا قۇرىلدى.

                            تاۋەلسىز  دامۋدىڭ العاشقى جىلدارى

 1991 ج. 1 - جەلتوقساندا بولعان بۇكىل حالىقتىق سايلاۋدا ن.نازاربايەۆ تۇڭعىش پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى.  10 - جەلتوقساندا قازاق ك س ر-ىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ وزگەرتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. 1991 ج. 16 - جەلتوقساندا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتى تاۋەلسىزدىگى جاريالاندى. 1991 ج. جەلتوقساندا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن (ت م د) قۇرۋ ماسەلەسى قارالدى. الدىمەن 8 - جەلتوقساندا مينسكىدە رەسەي، بەلارۋس جانە ۋكراينا باسشىلارى كەزدەسىپ، ك س ر و-نى قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم (1922) جويىلعاندىعى جانە ت م د (تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى) قۇرىلعاندىعى تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. 20 - جەلتوقساندا ءازىربايجان، ارمەنيا، بەلارۋس، گرۋزيا، قازاقستان، قىرعىزيا، مولدوۆا، رەسەي، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، وزبەكستان باسشىلارى الماتىدا كەزدەسىپ، 21 - جەلتوقساندا ت م د-نى قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم حاتتاماسىنا قول قويدى (1991). قازاقستاندا وسىدان كەيىن ەگەمەن مەملەتتىك دامۋدىڭ قارقىندى جولىنا ءتۇستى. ءبىرتۇتاس قازاقستان ازاماتتىعى، تاۋەلسىز ەكونوميكالىق جۇيە، قارجى-كرەديت، سالىق جانە كەدەن ماسەلەلەرى، ق ر-نىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى بەلگىلەندى. 1992 ج. 4 - ماۋسىمدا مەملەكەتتىك جالاۋ، ەلتاڭبا (گەرب)، 11 جەلتوقساندا ءان ۇران (گيمن) ءماتىنى بەكىتىلدى. 1992 ج. 2 - ناۋرىزدا قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار  ۇيىمىنا مۇشە بولىپ قابىلداندى. وسى جىلى 29 - قىركۇيەكتە الماتى قالاسىندا دۇنيەءجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى اشىلدى.

1993 ج. قاڭتاردا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى كونستيتۋسياسى قابىلداندى. وسىدان كەيىن قازاقستاننىڭ سىرتقى ەلدەرمەن قاتىناسى (رەسپۋبليكانى 100-دەن اسا ەل تانىدى) كۇشەيدى. 1995 - جىلعى ناۋرىزدا ەگەمەندىكتىڭ تاعى ءبىر بەلەسى باستالدى. قوعامدىق بىرلەستىكتەر كوپتەپ قۇرىلىپ، ءبىرقاتار ماڭىزدى زاڭدار قابىلداندى. 1997 ج. ەل پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستان حالقىنا ۇندەۋى - «قازاقستان-2030 ستراتەگياسى» جاريالاندى. وندا بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ جاقسارۋى، قاۋىپسىزدىگىنىڭ شارتتارى ايتىلدى. سونداي-اق ەلدى دامىتۋدىڭ بولاشاققا ارنالعان جوسپار-باعدارلاماسى كورسەتىلىپ، وعان جان-جاقتى تالداۋلار جاسالدى. 1995 ج. 30 - تامىزدا رەسپۋبليكادا بۇكىل حالىقتىق رەفەرەندۋم ءوتتى، ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ جاڭا كونستيتۋسياسى قابىلداندى.

جاهاندانۋ باعىتىنا بايلانىستى الەمدە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. ق ر سىرتتان ينۆەستيسيا تارتىپ، ەل ەكونوميكاسىن، حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيىن كوتەرۋگە ۇمتىلىپ وتىر. وسى ماقساتقا، ەڭ الدىمەن، ت م د ەلدەرىمەن بايلانىس كۇشەيتىلدى. قازاقستان 1995 ج. 28 - قاڭتاردا رەسەي فەدەراسياسى، بەلارۋس مەملەكەتتەرىمەن بىرلەسىپ كەدەن وداعىنا قول قويدى. كەيىن وعان قىرعىزستان، تاجىكستان ەلدەرى قوسىلىپ، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق  وداققا اينالدى. 1999- 2000 ج. ق ر، وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان ەلدەرى ءوزارا ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرۋ ماقساتىندا ورتالىق ازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىققا بىرىكتى. سونداي-اق، اتالعان وداقتارعا مۇشە ەمەس باسقا دا ت م د ەلدەرىمەن (ۋكراينا، مولدوۆا، ءازىربايجان، ارمەنيا، گرۋزيا، تۇرىكمەنستان) تىعىز ساياسي ەكونوميكالىق بايلانىستار ورناتىلدى. رەسەي فەدەراسياسىندا 2003 ج. قازاقستان جىلى بولىپ جاريالاندى.

ءوزىنىڭ گەوساياسي جاعىنان ق ر ءۇش وركەنيەتتىڭ (شىعىس، باتىس، قىتاي، ت.ب.) قيىلىسقان جەرىندە ورنالاسقان. وسىعان بايلانىستى ول اتالعان ءۇش باعىتتا دا اسا بەلسەندى سىرتقى ساياسات جۇرگىزىپ وتىر. قىتايمەن ەكى ارادا شەكارا ماسەلەسى تولىق شەشىلدى، سونداي-اق ساۋدا-ەكون. بايلانىستار جولعا قويىلعان. قازاقستان شىعىس باعىتتا جاپونيامەن، وڭتۇستىك  كورەيامەن، ۇندىستان، پاكستان، ا س ە ا ن ەلدەرىمەن تىعىز بايلانىس ورناتقان. تاياۋ شىعىس ەلدەرىنەن تۇركيا مەن ق ر-نىڭ ەگەمەندىگىن تۇڭعىش مويىنداعان ەل رەتىندە اسا تىعىز ساياسي، ەكونوميكالىق-مادەني بايلانىستار جاسالۋدا. بۇعان قوسا يران، اۋعانستان، يزرايل جانە اراب ەلدەرىمەن ەكونوميكالىق جانە مادەني قارىم-قاتىناستار جاقسى دامىعان. 1995 ج. جەلتوقساندا قازاقستاننىڭ يسلام كونفەرەنسياسى ۇيىمىنا تولىق مۇشە بولۋى بۇل قاتىناستاردى ءارى قاراي ىلگەرى دامىتتى. 1996 ج. شاڭحاي ىنتىماستىعى (قازاقستان، رەسەي فەدەراسياسى، قىتاي، قىرعىزستان، تاجىكستان، كەيىننەن وزبەكستان) ۇيىمى قۇرىلدى. ازيادا بەيبىتشىلىك ورناتۋ ماقساتىندا پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن 1999 ج. الماتىدا ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق پەن سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس شاقىرىلدى. اتالعان ۇيىمداردىڭ بارلىعى دا ت م د ەلدەرىندە جانە ازيادا بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان. قازاقستانعا ينۆەستيسيا تاراتۋ ماقساتىندا 2000 ج. 26-28 ساۋىردە الماتىدا "ەۋرازيا-2000" ەكونوميكالىق سامميتى ءوتتى. وعان ورتالىق  ازيا، كاۆكاز، رەسەي فەدەراسياسى، تاياۋ جانە قيىر شىعىس، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى، قىتاي، ءۇندىستان، جاپونيا ەلدەرىنىڭ وكىلدەرى، حالىقارالىق قارجى جانە ەكونوميكالىق  ۇيىمدار، ب ۇ ۇ قۇرىلىمدارى قاتىناستى. 2003 ج. قازاندا استانادا الەمدەگى ەڭ نەگىزگى دىندەردىڭ فورۋمى ءوتتى.