جەتى مەتر تەرەڭدىكتەن ەتنو مۇراجاي اشقان قازاق
- كەڭەس وداعى كەزىندە كوركەمسۋرەت جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن تۇلەكتەر ەۋروپالىق، كەڭەستىك مادەنيەتتى تانۋعا ۇمتىلاتىن. ءسىز الىس اۋىلعا بارىپ، وت جاعىپ، بالشىق يلەپ، قازاقتىڭ كونە قولونەرىن قالپىنا كەلتىرۋدى ارماندادىڭىز. بۇل وي ءوزى قايدان كەلدى؟
- ينستيتۋتتا دۇنيە جۇزى ادەبيەتى، مادەنيەتى، ونەرىمەن تانىستىق. ەۋروپاشا سۋرەت سالۋ مەكتەبىنەن وتتىك. ءبىراق قازاقتىڭ ونەر تاريحى وقىتىلمادى. قازاق حالقىن جابايى، كوشپەندى، ونەرى جوق، ساۋاتسىز دەپ كورسەتتى. قولونەر فەودوليزمنىڭ، ەسكىنىڭ قالدىقتارى رەتىندە قارالدى. قازاقتىڭ وتىرارى قيراپ جاتتى، ول تۋرالى ايتقىزبادى. ال ماعان ءوز ەلىڭدە تۇرىپ، اتا-باباڭنىڭ مادەنيەتىن بىلمەۋ ۇيات نارسە كورىندى.
سوسىن نامىسقا تىرىسىپ، ءوزىم وتىرارتوبەگە بارىپ، زەرتتەۋ جاسادىم. سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، سول جاقتىڭ كوركەم كەراميكاسىنىڭ ءداستۇرلى تەحنولوگيالارى جايلى رەفەرات جازدىم. بۇل ەڭبەگىمە «ءۇش» دەگەن باعا قويىلدى. وعان مويىعان جوقپىن. قايتا قازاقتىڭ ونەرىن، اۋىز ادەبيەتىن، تاريحىن، ەتنوگرافياسىن بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعىم ارتا ءتۇستى. باتىرلار جىرى، ماقال-ماتەلدەردەن سۇراقتارىما جاۋاپ ىزدەدىم. مىسالى، «ورنىندا بار وڭالار»، «تايعا تاڭبا باسقانداي» دەگەن ماقالداردان جۇمساق سار بالشىققا ويۋ سالۋدىڭ تەحنولوگياسىن اڭعاردىم. ارحەولوگتار تاپقان وشاق، سايماندارىنىڭ كوشىرمەسىن سالىپ، مۋزىكالىق اسپاپتاردى سازبالشىق، سۇيەكتەن جاساي باستادىم. ال بۇل سالادا ادەبيەتتەر، زەرتتەۋلەر تاپشى ەدى. ماماندار جوقتىڭ قاسى. سوندىقتان اكەمنىڭ ەسكى باۋ-باقشاسىنا شەبەرحانا سالىپ، سوندا وت جاعىپ، بالشىق يلەپ، كۇنى-ءتۇنى ەكسپەريمەنت جاسادىم. سازبالشىقتىڭ قۇرامىن زەرتتەدىم. ءارتۇرلى قوسپالاردى قوستىم، ورتەدىم، كەپتىردىم. ناتيجە بەرگەنىن دە، قاتە شىققانىن دا كۇندەلىگىمە ءتۇرتىپ وتىردىم. سولاردى سالىستىرىپ، تاجىريبە جيناقتادىم.
قازىر ايتا سالۋ وڭاي. ول كەزدە جۇرتتىڭ ءبارى مەنى اقىماق سانادى. «ەل جيىرما ءبىرىنشى عاسىرعا كەتىپ بارادى، سەن ونىنشى عاسىردان نە تاباسىڭ؟» دەپ كەلەكە ەتتى. ءبىراق مەن جانكەشتى ەڭبەكتى اتا-بابامنىڭ اماناتى دەپ قابىلدادىم. باياعىداعى اتاما ۇقساپ، شەبەر ۇستا اتانسام، ەڭ بولماسا، ءبىر قاتتى كەراميكا الىپ، سودان ءبىر قۇمىرا جاساپ، شاي ىشسەم دەپ ارماندىم.
- اكە-شەشەڭىز شە؟ ولار توسىن قىزىعۋشىلىعىڭىزعا قالاي قارادى؟
- اكەم وتە ءبىلىمدى ادام، ءمۇعالىم ەدى. اق باتاسىن بەردى. «ىزدەنگەن جەتەر مۇراتقا»، «تالاپتى ەرگە نۇر جاۋار» دەدى. ءوزىم ول كەزدە مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ ىستەدىم. كەڭشار جۇمىسىنا: جۇگەرى، ماقتا تەرۋگە ءجيى جىبەرەدى. قولىم قالت ەتكەندە شەبەرحاناعا قاراي اسىقتىم. سونىڭ ارقاسىندا ون جىل جۇمىس ىستەپ، وت جاعۋدى ۇيرەندىم.
- وت جاعۋ دەگەن قالاي سوندا؟
- ورتاعاسىرلىق سايماندار مەن قۇمىرالار كۇيدىرەتىن جەروشاق جاسادىم، وندا وت جاعۋدىڭ ءوز ءادىسى بار. قازىرگى زاماننىڭ ەلەكتر پەشىن، بەنزينمەن جاعاتىن وشاقتارىن پايدالانعان جوقپىن. سول وشاق قازىر مۇراجايىمدا جۇمىس ىستەپ تۇر.
- ونەرگە قۇشتارلىعىڭىز قىش قۇمىرادان باستالدى ما؟
- بەس جاسىمدا مۋزىكالىق اسپاپتا وينادىم. سىرنايدا. سوسىن بۇكىل اسپاپتاردى وپ-وڭاي ۇيرەنىپ الدىم. قازىر 17 ءتۇرلى اسپاپتا وينايمىن. «جىگىتكە جەتى ونەر دە از». باياعىدا قازاقتىڭ باتىرلارى جاۋعا دا شاپقان، قىلىشىن دا بىلەگىنىڭ كۇشىنە سايكەس سوققان، تاماق تا ىستەي العان. قازاق - بۇرىننان دارىندى حالىق. قۇمىرانى 31 جاسىمدا جاسادىم. وعان دەيىن سازبالشىقتان ءبىرىنشى جاساعانىم - سازسىرناي. ونى بۇرىن سۋرەتتەردەن كورگەنمىن. سوسىن وزىمشە جاساپ كوردىم. ساۋساق سانىنا قاراي دىبىسىن دا كوبەيتىپ، تولىققاندى مۋزىكالىق اسپاپ جاساپ شىعاردىم. وزبەكالى جانىبەكوۆ پەن نۇرعيسا تىلەنديەۆ ونىڭ تۇساۋىن كەستى. سودان ماسكەۋگە 1- بۇكىل دۇنيە جۇزىلىك حالىقارالىق فولكلور فەستيۆالىنە قاتىسىپ، لاۋرەات اتاندىم.
- ال قۇمىرا قالاي جاسالدى؟
- الدىمەن قۇمىرا جاسايتىن 50 ءتۇرلى قوندىرعى ويلاپ شىعاردىم. ءبىراق بىرەۋى دە ءساتتى شىققان جوق. ويتكەنى ونىڭ قانشا رەت اينالاتىنىن، قالاي اينالۋ كەرەكتىگىن بىلمەدىم. قايتادان بۇزامىن، جاسايمىن. سودان 51-قوندىرعىم دۇرىس شىقتى. سودان ەڭ العاشقى قۇمىرام پايدا بولدى. ءبىراق كىشكەنتاي ەدى. شەبەرلىگىم وسكەن سايىن ولار دا ۇلعايا باستادى. ەندى قۇمىرا جاساۋدىڭ وڭاي ءتاسىلىن ىزدەپ، بىلگەن-تۇيگەندەرىمدى كىتاپ ەتىپ شىعاردىم. مەن بۇل ءىستى ۇيرەنۋگە 30 جىلىمدى ارناسام، قازىر ءبىر ايدا شەبەر بولۋعا بولادى. ءبىر ادامدار قينالىپ، تىڭ جەردەن ءشوپتى ورىپ، توعايدى بۇزىپ، جول سالسا، باسقالار سول جالعىز اياق جولمەن ەش سۇرىنبەي، وتە شىعادى.
- مۋزىكالىق اسپاپ جاساعىڭىز كەلگەنى تۇسىنىكتى. مۋزىكاعا بەيىم ەدىڭىز. ال نەگە قۇمىرا جاساۋعا سونشا قۇمارتتىڭىز؟ ماسەلەن، كيىز باسىپ، تەمىر سوعىپ تا شەبەر اتانۋعا بولاتىن ەدى عوي...
- 80-جىلداردىڭ ورتاسىندا كيىز باساتىن دا، تەمىردەن ءتۇيىن تۇيەتىن دە شەبەرلەر تابىلاتىن. ال قۇمىرا جاسايتىن شەبەرلەر جوق بولدى. وسى سالاداعى ءداستۇر ءۇزىلىپ قالعان. سونى قايتا جاڭعىرتۋدى ويلادىم. مەن بۇل ءىستى باستاعاندا ەشكىم سەنبەگەن. قازىر الماتىدا، شىمكەنتتە، تۇركىستاندا، ماڭعىستاۋدا مەكتەپتەر قالىپتاستى.
- ال قۇمىرالاردىڭ ىشىندە ەڭ كۇردەلىسى قايسىسى؟
- ۇلكەن 1-2 مەترلىك قۇمىرالار. ولار تەك شىلدە ايىندا جاسالادى. ءبىز تابيعاتتىڭ قۇبىلىسىنا باعىنامىز. جازدا ۇلكەن، قىستا كىشكەنتاي قۇمىرا جاسايمىز. ويتكەنى سازبالشىق جاۋرايدى، سۋىقتى سەزەدى، باسى بىرىكپەيدى. ونىڭ دا مىنەزى بار، ءتىرى عوي. ءار جەردىڭ سازبالشىعى ءارتۇرلى. ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى.
- سوندا بالشىقتى سەزەسىز بە؟
- شەبەر بالشىقتى ۇستاعاندا ءتاۋىپ ءتارىزدى بىلەدى. وزىنەن نە جاساپ، نە جاساۋعا بولمايتىنىن بالشىقتىڭ ءوزى ايتادى. ءتىلى شىعادى ەكەن. ونى جۇمىس ىستەگەن ادام بىلەدى. ءبىراق ءبىلىپ تۇرسام دا، بىرنەشە جاعدايدا ونى تەكسەرەم. الدىمەن ءبىر كەلىسىن الىپ، بالشىقتى سۋعا ەزىپ، جاقسىلاپ يلەيمىن. سوسىن قۇمىرا جاسايتىن اسپاپپەن اينالدىرامىن. سوندا قابىرعاسى قۇلاپ، ەرىپ كەتپەۋى كەرەك. ودان كەيىن كەپتىرگەندە جارىلىپ كەتپەۋى ءتيىس. ەڭ سوڭعى تەكسەرۋ - وتقا سالىپ، 8-12 ساعات كۇيدىرۋ. سودان بالقىپ، جانىپ كەتپەي، ءپىسىپ شىقسا، سوندا سازبالشىقتىڭ جارامدىلىعى تۋرالى ايتۋعا بولادى.
- جارامدى توپىراقتاردى قايدان تاباسىزدار؟
- ىزدەيمىز. جارقاباقتان، سىرداريانىڭ استىنان، ارىس وزەنىنىڭ جاعاسىنان. كەيدە جەردىڭ بەتىنە شىعىپ تۇرادى، ونى قۇمنان، تاستان اجىراتىپ، تازالاپ الامىز. رەڭىنە قاراپ باعا بەرۋگە بولمايدى، ول - الدامشى.
- بالشىقتان قۇمىرا جاساۋ ونەرىڭىزگە ءوزىڭىزدىڭ وتباسىڭىز، تۋعان-تۋىسىڭىز، كورشىلەرىڭىز قالاي قارادى؟
- كورشىلەرىم تۇسىنبەدى. ويتكەنى سەگىز ساعات بويى وت جاققان كەزدە ءبىر قىستىق وتىندى جۇمساپ جىبەرەتىنمىن. شىعىن شاش ەتەكتەن. سوندا دا قايتقان جوقپىن. ال بالا-شاعام مەنىمەن قوسىلىپ، وسى ىسپەن اينالىستى. ولارعا ايتتىم: «ءبىز - ءبىر كەمەدەمىز. ەسكەكتى بىرەۋ ەسۋى كەرەك. قالعاندارى - سوعان كومەكشى». بالام وتىن جاقسا، مەن بالشىق يلەيمىن، ايەلىم ويۋ سالادى. ءسويتىپ، ءبارىمىز اقىلداسىپ، جۇمىستى ءبولىسىپ الدىق. ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءبىر كومانداعا اينالدىق.
- قولونەر وتباسىلارىڭىزدىڭ بىرلىگىن ارتتىرىپتى...
- شەبەرحانا مەن ءۇي ءبىر جەردە. ەسىكتى ءىلىپ الىپ، سۋرەت سالمادىم. بالا-شاعاممەن ارالاسىپ، اقىلداسىپ وتىرىپ جۇمىس ىستەدىم. سوسىن وتباسىمدا اراق ىشۋگە، تەمەكى شەگۋگە، وسەك ايتۋعا، ناسىباي اتۋعا، بوس قاڭعىپ جۇرۋگە تىيىم سالىنعان. بىزگە ونىڭ ءبارى جات ءداستۇر.
- ءوز وتباسىلىق زاڭدارىڭىز بار عوي؟
- قازاقى ءداستۇر. جاقسى نارسەگە ۇمتىلدىق. سونى قولدان جاساعىمىز كەلدى. اعاشتان قوبىز شابامىز. قامىستان سىبىزعى جاسايمىز. سوسىن سول اسپاپتاردا وينايمىز.
- سىزدەر ونەرلى وتباسى ەكەنسىزدەر. بۇل اتالارىڭىزدان قالعان ءداستۇر مە؟
- جەتى اتامىزدان، اۋلەتىمىزبەن مادەني اعارتۋشىلارمىز. بىلىمىمەن، ونەرىمەن ادامدارعا كومەكتەسۋشىلەر ساناتىنانبىز. سويلەۋ مادەنيەتىن مەڭگەرگەن اكەلەرىمىز قۇراندى جاتقا بىلگەن، تۇسىندىرگەن. قازاقتىڭ ءداستۇرىن ۇستانعان. باتىرلار جىرىن مۇدىرمەي ايتقان. شەشەلەرىمىز كەزىندە تەرى يلەگەن، الاشا، كىلەم توقىعان، كيىز باسقان. ال ءوزىم ەكى بالاممەن بىرگە «سازبالشىقتان قۇمىرا جاساۋ الىپپەسىن» جازىپ شىقتىم. باس پروكۋراتۋرادا ىستەيتىن ءبىر بالام بوس ۋاقىتىندا بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا بالالار مەن ەرەسەكتەرگە قۇمىرا جاساۋدى ۇيرەتەدى. نازاربايەۆ مەكتەبىندە ۇستازدىق ەتەتىن كىشى بالام فرانسياعا، رەسەيگە شاكىرتتەرىمەن بارىپ، قازاقتىڭ ونەرىن كورسەتىپ قايتتى.
ماقساتىمىز - قازاقتىڭ ونەرى توقتاماي، ونىڭ كەلەسى ۇرپاققا جەتۋىنە ۇلەس قوسۋ. بىلگەنىمىزدى بولىسۋگە دايارمىز. سەبەبى شەبەرلەر كوبەيگەن سايىن زامان تۇزەلەدى. كەز كەلگەن سالادا ساۋاتتى، ادال، ءوز ءىسىنىڭ شەبەرلەرى ىستەسە، ولار تابيعاتتى بۇزاتىن ناشار بۇيىمدار جاساماسا، مەملەكەت تە داميدى. بۇكىل الەم گۇلدەنەدى. ەلباسىمىز ايتقانداي، بۇكىل الەمدى ورمانعا اينالدىرىپ جىبەرسەك، جەر-انا ەمدەلەدى. قازىر قانشاما ەكولوگيالىق اپات بولىپ جاتىر؟! نازاربايەۆ ءوزى دە تال ەگىپ، استانانىڭ اينالاسىندا ورمان جاساپ، ۇلگى كورسەتۋدە. ەگەر بۇكىل الەمدى باۋ-باقشاعا اينالدىرساق، تاماشا ەمەس پە؟! ال ەگىن ەكپەي، ءبارىن جەردەن قازىپ، مۇنايىن سورىپ، ءبۇلدىرىپ كەتسەك، بىزدەن كەيىنگى ۇرپاق قالاي كۇن كورەدى؟!
- ءسىز شىمكەنتتەگى ەتنيكالىق مۇراجايدى، جەراستى عيباداتحانانى قالاي جاساپ، اشتىڭىز؟
- الدىمەن جەردىڭ بەتىندە ەتنو مۇراجاي اشتىم. سوسىن 7 مەرت جەردىڭ استىندا مۇراجاي - قىلۋەت سالدىم. بۇل عيمارات 2006-جىلى اقپان ايىندا تۇسىمە كىردى. وڭاشا وتىرىپ قۇلشىلىق ەتەتىن ياسساۋيدىڭ قىلۋەتى سياقتى. ءتورت بولمەلى جەراستى مەشىتى. سودان توعىز اي قولىممەن ءوزىم قازىپ شىقتىم. بالالارىم توپىراعىن شەلەكتى ارقانمەن بايلاپ جىبەرىپ الىپ تۇردى. قۇدايدان بىردە-ءبىر مولانى قوزعامايىن، بىردە-ءبىر قۇمىرسقانىڭ ۇياسىن بۇزبايىن دەپ سۇرادىم. قۇمىرسقانىڭ ۇياسىن بۇزۋ - بىرەۋدىڭ وتباسىن بۇزعانمەن بىردەي. قۇمىرسقانىڭ جانىن الۋعا، ولتىرۋگە مەنىڭ حاقىم جوق. قۇدايدىڭ كەرەمەت شەبەرلىگى سول: توعىز اي قازىپ شىققانشا بىردە-ءبىر تاس، قۇم، التىن، كۇمىس، مۇناي نەمەسە قۇمىرسقانىڭ، جىلاننىڭ ۇياسىن، مولانى قازعام جوق. تاپ-تازا جەر بولىپ شىقتى! مەنىڭ تىلەگىم قابىل بولدى.
- قازىر قىلۋەتكە ادامدار كەلە مە؟
- مۇسىلماندار قۇران وقيدى، تىلەك تىلەيدى. حريستياندار دۇعاسىن جاسايدى. ءبارى بەيبىتشىلىك، حالىقتار دوستىعى ءۇشىن وقيدى. قۇدايدان بۇكىل 18 مىڭ عالامنىڭ اماندىعىن تىلەپ، كومەك سۇرايدى. ولار ءبارىنىڭ ءبىر توپىراققا باراتىنىن، ءبىر توپىراقتان جاراتىلعانىن سەزەدى. ول جەردە مۇسىلماننىڭ دا، حريستياننىڭ دا، بۋددانىڭ دا تاڭباسى جوق. جەر تاپ-تازا. عيماراتتا جارىق بولسىن دەپ شام جاعىپ تۇرامىن.
- ءسىزدىڭ كوپشىلىككە توسىن كورىنەتىن يدەيالارىڭىزدى شىنايى جۇزەگە اسىرۋدا توقتاماۋعا نە سەبەپ؟
- جوق ىزدەدىم. جوعالىپ كەتكەن، مىڭ جىل بۇرىنعى ءداستۇردى قايتا قالپىنا كەلتىرگىم كەلدى. وعان كۇش بەرگەن - ۇلتتىق نامىس. مەن - قازاقتىڭ بالاسىمىن، ەركەكپىن، جىگىتپىن. بۇرىنعى بولعان اتا-بابامنىڭ ونەرىن تۇگەندەۋىم كەرەك. سونى شامام كەلگەنشە بۇتىندەپ، ءومىرىمنىڭ ماعىناسىنا، داستۇرىنە اينالدىردىم. ول ماعان كاسىپ ەمەس، اتامنان قالعان امانات.
- ءار ادامدا امانات بولادى دەپ ويلايسىز با؟
- اماناتسىز ادام جوق. ونى ىزدەۋ ءۇشىن ادام وزىنە سۇراقتار قويۋى ءتيىس. ول ءۇشىن اتا-بابا تاريحىن زەرتتەۋ كەرەك. اتاڭ، اجەڭ كىم بولعان؟ ناعاشىلارىڭ شە؟ ولار نەمەن اينالىسقان؟ سوندا جاۋاپ تا تابىلادى.
- ءسىزدى ءوز ورتاڭىز ونشا تۇسىنە قويمايتىن ىسپەن اينالىستىڭىز. ءسىزدى جىگەرلەندىرەتىن كۇش نە؟
- ماعان جاقسى ادامدار كەزدەستى. وزبەكالى جانىبەكوۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتەن ءتالىم الدىم. ءشامشى قالداياقوۆپەن كەزدەستىم. مۇحتار شاحانوۆپەن جۇزدەسىپ ءجۇرمىز. داركەمباي شوقپار ۇلى دەگەن شەبەردىڭ تاربيەسىن كوردىم. سونداي ادامدارمەن ارالاسىپ جۇرگەن سوڭ، قالاي ناشار بولۋىم كەرەك؟ امەريكالىق تا، قىتاي دا بولعىم كەلگەن جوق. قازاق بولىپ جارالعاندىقتان، قازاقتىعىمدى ىسىممەن دالەلدەۋىم كەرەك دەپ ۇقتىم. قۇر «قازاقپىن» دەپ سايراعاننان گورى، ءىس پەن تۇرمىس تا سوعان سايكەس بولۋى ءتيىس. سوندا ادام تولىققاندى ادامعا اينالادى.
- ەندىگى ارمانىڭىز قانداي؟
- بۇكىل الەمدى مەيىرىمدى پاتشالار، جاقسى ادامدار باسقارسا دەپ تىلەيمىن. بەيبىتشىلىك الىپ پىلگە دە، كىشكەنتاي تىشقانعا دا كەرەك. تىشقان ءپىلدىڭ قۇلاعىنا كىرىپ كەتسە، ول ولەدى ەكەن. قانشا كۇشتى بولسا دا، ءپىل تىشقاننان سەسكەنەدى. تىشقان ءپىل باسىپ كەتە مە دەپ قورقادى. سوندىقتان بەيبىتشىلىك بارلىق ەلگە بىردەي كەرەك.
ادام ءوزى ءۇشىن عانا ءومىر سۇرمەۋى ءتيىس. باياعى زاماندا ءبىر شەبەر بولىپتى. ينەنىڭ كوزىنەن ءجىپتى ءتورت شاقىرىم جەردەن لاقتىرىپ كىرگىزەدى ەكەن. سونى كورگەن پاتشا شەبەرگە ريزا بولىپ، 40 التىن ءدىلدا بەرگىزىپتى. ودان كەيىن ارقاسىنان اياماي 40 مارتە قامشىمەن دۇرە سوقتىرىپتى. سوندا الگى شەبەر جىلاپ، پاتشادان: «شەبەرلىگىم ءۇشىن 40 التىن ءدىلدا بەرگەنىڭدى تۇسىنەمىن، ال مەنى جازالاعانىڭ نە؟» دەپ سۇرايدى.
سوندا پاتشا: «تالانتىڭدى مويىنداپ، التىن بەرگىزگەنىم راس. ءبىراق سەن جىپپەن ساباقتالعان ينەمەن ءبىر كويلەك تىكپەدىڭ، ءبىر تۇيمە قادامادىڭ، بىردە-ءبىر ادامعا پايداڭ تيمەدى. ونداي دارىن كىمگە كەرەك؟! سول ءۇشىن جازالادىم. ونەرىڭ مەن ءبىلىمىڭ اينالاڭا يگىلىك اكەلسىن!» دەپتى.
سۇحباتتاسقان ايجان كوشكەنوۆا
«ايقىن»