بابالار ءسوزى: جانقوجا باتىر تۋرالى
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى» ، «قازاق حاندارى» ، «ەجەلگى قالالار تاريحى» ، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى.
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
جانقوجا باتىر تۋرالى
(قارمان سۇلتان ۇلى نۇسقاسى)
ەر جاكەڭدى جىرلايىن
قاعاز، قالام قولعا الىپ.
بىلگەنىمشە جازايىن،
ءبىراز عانا ويلانىپ.
كەۋىلدەن قيال تابىلار،
سويلەسە ءتىلىم، قوزعالىپ.
ءارۋاقتى ەر ەدى،
ارتىندا جۇرگەن ءسوز قالىپ.
جاقسى، جامان بولسا دا،
تىڭداڭدار حالىق، اڭعارىپ.
ونشا جۇيرىك ەمەسپىن
بايراقتان وزعان بايگى الىپ.
اۋ، حالقىم، قۇلاق سالىپ تىڭداساڭدار،
ايتايىن ەر جاكەڭنىڭ اڭگىمەسىن.
كەۋلىم قيالدانىپ، جەلدەنگەنسىن،
كەۋلىمە جاراتقانىم جەل بەرگەنسىن.
جىرلادىم كىشى ءجۇزدىڭ باتىرلارىن،
ايتىلماي ەر جانقوجا نەگە قالسىن!
بەلگىلى كىشى جۇزگە باتىر جاكەڭ،
كىم ايتپاسىن اتى شىققان اۋليەسىن.
تىڭدايدى كىم دە بولسا مۇنىڭ ءسوزىن،
كەلتىرىپ، تاۋىپ ايتسا ءسوز يەسىن.
جازايىن حالىق اۋزىندا قالعان ءسوزدى،
جىر بولىپ، حالىق اراسىنا جاريالانسىن.
بايانداپ مەن ايتايىن ارعى تەگىن،
جاكەڭنىڭ شىققان جەرىن حالىق ءبىلسىن.
بالاسى التى ءالىمنىڭ جاماناقتى- اي
شەك باسقان بۇل تاڭىنا شەكتى دەپتى- اي.
بەلگىلى ناعاشىسى ەسەت تاما- اي،
بەر جاعى ەسەنالى، كىشكەنەدەن.
قۇتتىقتىڭ مايدانىنان ەر كيىكباي،
بالاسى كيىكبايدىڭ وتەگەن، نۇرىمبەت،
تۋادى نۇرىمبەتتەن ەر جانقوجا- اي.
مەن ءوزىم جانقوجانى كورگەنىم جوق،
بۇل سوزدەر بۇرىنعىدان قالعان دەرەك.
تۋىپتى كيىكبايدان وتەگەن، نۇرىمبەت،
كەلە جاتقان شىنجىر اتاي بۇل اسىل تەك.
تۋىپتى نۇرىمبەتتەن ەر جانقوجا،
دۇشپانعا جىبەرمەگەن ار مەنەن كەك.
اتادان تۋعاننان- اق ارتىق تۋدى،
ءالسىزدىڭ قامىن ويلاپ جۇرەتىن تەك.
كونبەگەن زورلىق پەنەن زومبىلىققا،
ءالسىزدىڭ جاتسا بىرەۋ اقىسىن جەپ.
سولاردىڭ ارىن ارلاپ، ەتكەن كومەك،
سونان سوڭ قارسى بولدى باي مەنەن بەك.
ورىنسىز ەل اراسىنداعى ىسكە كونبەي،
ءجۇرىپتى ەلدەن اۋلاق ءوزى بولەك.
«كەتەدى، - دەپ، - ەڭبەكشىنىڭ ماڭداي تەرى» ،
نان ورنىنا قۇمارشاقتى ەتكەن قورەك.
ىشپەگەن ساماۋرىننان قۇيدىرىپ شاي،
وسىلاي ءمانيعاسىن ايتۋ كەرەك.
ىشكەنى- ءوز مالىنان ايران، شۇبات،
قۇدىرەت ەر جاكەڭە بەرگەن قۋات.
بەلگىلى ارعى اتاسى- ەر كيىكباي،
جانقوجا انە سونداي ەردەن تۋات.
جەمەگەن كىسى اقىسىن ەتىپ زورلىق،
اق كەۋىل، ادال تۋعان شىن اسىلزات.
نۇرىمبەتتەن اقمىرزا، جاۋعاشار، جانقوجا، بەك- ءتورت بالا تۋعان. اقمىرزا اقىلدى، باتىل، جاقسى ادام بولعان. جانقوجا باتىر بولعان، جاسىنان- اق ەلدەگى زورلىقشىلدارعا قارسى بولعان. جانقوجا ايەل العانسىن، مال شارۋاشىلىعىنا قىزىلدى جايلاپ كوشىپ كەتەدى. سونان كەيىن بۇقار حاندىعى نان باباجان دەگەن باتىر سارت كەلىپ، جانكەنتكە قالا سالىپ، قا مال سوقتىرادى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ ەلگە حاندىق جۇرگىزىپ، ۇستەمدىك ەتەدى.
ەندىگى ءسوز وسىدان ايتىلادى:
قۇلاق سال بۇل سوزىمە، ال ازامات،
سۇڭقارداي ۇشاتۇعىن قانات قومداپ.
شايىردان ءسوز شىعادى بۋات- بۋات،
توپاسقا تۇسىنبەيتىن ايتساڭ دا، ۇيات.
جاقسىعا تۇسىنىكتى ءسوزىم قىمبات،
جاقسىنى جاريالاساڭ، كوڭىلىڭ شات.
تەگىن ءسوزدى تەكسەرمەي تىڭدا، حالىق،
ءسوزىمدى جۇرگەنىم جوق ساتىپ- پۇلداپ.
جانكەنتكە قالا سالدى باباجان سارت،
«حان بولدىم، - دەپ، - قازاققا، ءبىتتى ماقسات» .
«ەلىمدى ايتقانىڭا كوندىرەم» ، - دەپ،
رامانقۇل بەرىپتى باباجانعا انت.
سوزىنە ونىڭ ايتقان كەۋلى ءبىتىپ،
استىنا جىبەرىپتى مىنگىزىپ ات.
جالىنىپ باباجانعا، جالباقشى بوپ،
تۇزەپتى سونان كەيىن ءسان- سالتانات.
باسشى ەتىپ ءوز الدىنا قالا سالىپ،
«حان بولدىڭ، - دەپ، - ەلىڭە» ، بەرىپتى اتاق.
ەرىپ ول باباجانعا، بولعان جالپاق،
ولجالاپ ءبىزدىڭ ەلدى، پايدالانىپ،
ەلىنەن شىعىن سالىپ، سالىق الماق.
قالا سالدى باباجان،
نان ءپىسىردى تاندىردان.
ەلدى جاۋعا الدىرعان اۋزىنىڭ الاسى.
ساتىلىپ باباجانعا رامانقۇل،
حالىققا ءتيىپ شارپۋى،
زەكەت الدى مالىنان،
ءۇسىر العان باسىنان.
قىرقىلماعان قوزى جەپ،
ءوزىنىڭ ەلىن قاناعان.
قوينىنا قىز سالىپتى
باباجان كەۋلىنە جاراعان.
رامانقۇل سۇمىراي
ءوزىنىڭ ەلىن تالاعان.
رامانقۇل بايىپتى
حالىقتان العان سالىقتان.
باباجاننىڭ ەرىپ سوڭىنا،
ايرىلىپتى حالىقتان.
ەلدى باسىپ اياققا،
استى ءسويتىپ قانادان.
كەتەر دەيسىڭ قاي جاققا؟
تاسىپتى ءسويتىپ شارادان.
كۇج مويىندى باباجاننىڭ
حالىق اۋزىنا قاراعان.
بۇل ازارعا شىداي ما
الاشتىڭ ۇلى الامان.
مىنانداي زورلىق كورگەسىن،
اقمىرزا قاتتى قايعىرعان.
جانقوجانىڭ اعاسى
اقمىرزا ويدى ويلاعان.
ءزابىرى ءتيدى تۋعاننىڭ،
ويلاماسقا بولماعان.
اقتانعا كەلىپ اقمىرزا،
باباجاندى جىرلاعان.
- وتىرسىڭ قالاي سەن، اقتان،
باباجان بيلەدى ەلىڭدى.
دۇشپان شىعىپ ارادان،
شىداي الماي مەن كەلدىم،
حالىققا ەتكەن ازاردان.
باتىر ەدىڭ ارىستان،
دۇشپانىڭمەن الىسقان.
ازار كوردىك بۇل باباجاننان،
باتىر باتىر بولا ما،
وسىندايدا شىعارماي،
ۇيدە جاتىپ باس باققان.
جىلقىايدار، سارتاي، كيىكباي
ءۇش ءجۇز بولىپ اتتانىپ،
كەك الىپ ەدى قالماقتان.
سارت پەنەن قالماق تەڭ ەمەس،
كوپ شىققان باتىر ولاردان.
ءبىز سولاردان قالعان تۇقىمبىز،
وتىرامىز با قورقىپ باباجاننان؟ !
سارتقا بەرىپ ەرىكتى
ايرىلدىق قوي حالىقتان.
تۇلپار ولەد شابىستان،
ەر ولەدى نامىستان.
«بيلەيمىن، - دەپ، - ەلىڭدى» ،
كەلىپ ءجۇر عوي الىستان.
الا قانات ساۋىسقان
قۇيىسقانعا جابىسقان.
شولجاڭدادى قارا سارت
بۇل قازاقتى باسىنعان.
اشۋىم كەلىپ ارلانىپ،
ايتىپ تۇر اعاڭ اشىنعان.
جاقىن جەردە بولمادى
جانقوجا مەن جىلقىامان.
جاقىندا وتىر نۇرشادا،
نە شىعادى باقادان؟ !
اشۋى كەلىپ ارلانسا،
تال باقان الىپ شىقپاي ما
دارياداعى اشادان؟ !
«جانقوجانىڭ جوقتىعى» دەيد،
ەسىتسەم قاتىن- بالادان.
جاقىندا وتىر تولىباي
بىزدەن حابار المادى- اي،
نازارىن بىزگە سالمادى- اي.
كوپتەن بەرى كورمەدىم
جاقايىمنىڭ جەبەسىن،
دۇشپاننىڭ سوككەن كوبەسىن.
قاراساقال شاعىراي
جاقىن جەردە بولمادى- اي.
بىزگە وكپەسى جوق ەدى،
رامانقۇلدىڭ كەسىرى- اي.
ەسەنالى، ايداربەكتە
جانقوجادان باسقا ەر بارما- اي؟ !
بۇل شەكتىنىڭ ىشىندە،
باسى ءبۇتىن، اۋزى ءبىر
جاقايىمداي ەل قايدا- اي!
ايت، بۇجىر بىزگە قوسىلمايد،
باستان بولەك ەل ەدى- اي.
ماكۋدى تاۋىپ الىپ اسىراد،
جاقايىم ءارۋاقتى ەر ەدى- اي!
جاقايىمنىڭ قولىندا ماكۋ
قازاسى جەتىپ ولەدى- اي،
ايەلى جەسىر قالادى- اي.
سۇراعاسىن زەرىپتى،
بەرىپ ەدى ورىسكە- اي.
ايتايىن قۋىپ دەرەكتى- اي،
باستان بولار بولەكتى- اي.
اقسۇڭقار قۇستاي شۇيلىككەن
ولاردا باتىر كوپ ەدى- اي.
ەلدىڭ سولار ءتاۋىرى،
شەكتىنىڭ سولار ساۋىرى.
قۇلادىننان قايبىرتىپ
وتىرعانىمىز بۇل قالاي؟
قارا قارعا شالىقتاپ،
جەر مەن كوكتى شىرقادى- اي.
قامىن ويلاپ حالىقتىڭ،
ايتتىم ءسوزدى ءبىرتالاي،
حابار تيسە، ەرلەرىم
كەلەر ەدى قالىسپاي.
ىزدەپ تۇرمىن جانە مەن
جاقايىمنىڭ ىراسىن.
اقسۇڭقار قۇستاي شۇيلىگىپ،
قۇلاشىن جاۋعا جاياتىن.
ەگەسكەن جەردەن قاسارىپ،
ايتقانى سونىڭ بولاتىن.
الدىمەنەن سونى الدى،
ەردىڭ ەرى سول ەدى،
تايىنباي جاۋعا باراتىن.
اۋەدەن ۇشقان اقسۇڭقار
قاناتىمەنەن قوناتىن.
ەل قورعايتىن ەرلەردىڭ
قايراتى جۇرتقا بولاتىن.
قايراتتى تۋعان ەر جىگىت
كەگىن جاۋدان الاتىن.
كورە المادىم جانە مەن
جاقايىمنىڭ ارالىن.
ەسىتپەدى مە باباجاننىڭ حابارىن؟
ەسىتە قويسا حابارىن،
باتىردىڭ ءبىرى سول ەدى
تايىنباي جاۋعا باراتىن،
دۇشپاننان كەگىن الاتىن.
وسىنى ايتىپ اقمىرزا،
كەۋلىنىڭ ءبىلدىردى شاماسىن.
باتىر اقتان سوندا سويلەدى:
- وتىرامىن مەن ناعىپ،
كەلىپ تۇرسىڭ، ءبي اعا،
ماعان ايتىپ شاعىنىپ.
رامانقۇلداي قۋ شىعىپ،
سارتقا ءجۇر عوي جاعىنىپ.
ناعىپ شىداپ وتىرام،
حالىق جاتسا شابىلىپ.
ەلگە ءتيدى ءزابىرى،
وزىڭنەن بالە تابىلىپ.
ۇرىسقانمەن ءبىر ءوزىم،
بۇزا الماسپىن قامالىن.
ءجۇر ەدىم مەن دە ويلانىپ،
بۇل حاباردى ەسىتىپ.
مەن دە تۇرمىن قامدانىپ،
باتىرلارعا حابار بەرەيىن،
ات پەنەن ادام شاپتىرىپ.
جىلقىامان مەن جانقوجانى
قايدان دا الام تاپتىرىپ.
ولارعا حابار تيگەنسىن،
ەرلەر كەلەر شابىنىپ.
«حان بولام» دەپ باباجان
جۇرگەن شىعار ابلىعىپ.
حان بولا المايد بۇل ەلگە،
باتىرلار كەلسە اتتانىپ.
قامالىن بۇزىپ بۇل سارتتىڭ،
ولتىرەمىز جابىلىپ.
ءوز قىلعانى وزىنە-
ارتىنا قازىق قاعىلىپ،
رامانقۇل دا ولەدى،
وزىنە بالە تابىلىپ.
وسىنى ايتىپ ەر اقتان،
باتىرلارعا حابار بەرەدى.
وسىلاي دەگەن ءبىر ءىزىڭ
رامانقۇلعا كەلەدى.
اقمىرزادان بولعانىن
ەندى ءوزى سەزەدى.
اقمىرزانى ولتىرۋگە
جامان ويى بۇزىلدى.
جاقتىرماي ونى جۇرەتىن،
«بەرمەدىڭ، - دەپ، - سارتقا قىزىڭدى» .
جانىنا ماقۇل كورمەدى
ونىڭ ايتقان ءسوزىن دە.
سارت كەتسە باعى تايادى،
ول وزىنە بەلگىلى.
وسىنى ايتىپ، ول سۇمىراي
باباجانعا شاعىندى.
«ولتىرەيىك اقمىرزانى،
ادام بەر» ، - دەپ جالىندى.
سارتقا ساتقان نامىسىن
كوردىڭ بە مۇنداي زالىمدى؟ !
ادام الىپ ول سارتتان،
اقمىرزانى اڭدىدى.
وڭاشادا ۇستاپ ءولتىرىپ،
بىلمەسىن دەپ ەش ادام،
دارياعا سالىپ اعىزدى.
ادام ەدى اقىلدى،
حالىق ءۇشىن كەتتى اقىرى.
قارسى شىققان ەكى ادامدى
دارعا اسىپ ءولتىردى.
رامانقۇلدىڭ جولداسى
بەكارىستان دەگەن كىسى ەدى.
باباجان سارتقا ساتىلىپ،
حالىققا ءزابىر ىستەدى.
جانقوجا اتتانىپ كەلگەنشە،
بەكارىستان قاشىپ كەتەدى.
ءوز تۋعانىن ءولتىرىپ،
سۋىتتى ءسويتىپ جۇرەكتى.
ءوز ماقساتىن ورىنداپ،
قابىل بولدى تىلەگى.
اقمىرزاسى ولگەنسىن،
ورنىنا ءتۇستى جۇرەگى.
شەكتىنى تۇگەل بيلەمەي.
تولىقپاي جۇرگەن كەۋىلى.
قۇرماناي مەنەن قۇتتىقتان
ون بەس ادام الىپ قاسىنا،
تىلەۋ- قاباققا جۇرەدى.
قونىسىنا جەر الىپ،
قاراۋىنا ەل الىپ،
بيلەمەك تاعى ول ەلدى.
باتىرى سەنگەن شالاباي
ىزىنە بىرگە ەرەدى.
وسىمەنەن جول ءجۇرىپ،
تىلەۋ، قاباققا كەلەدى.
كەلىپ تۇرىپ بۇل ەلگە،
رامانقۇل سويلەدى:
- تىلەۋ مەنەن قاباققا،
سىردىڭ بويىن جايلاعان
حان بولدى باباجان قازاققا.
حاندىعىنان ادام شىعارىپ،
جىبەردى حابار جان- جاققا.
ءبىزدىڭ قازاق بالاسىن
قاراۋىنا الماققا.
ءسىزدىڭ ەلگە مەن كەلدىم
سىزدەردەن جاۋاپ الماققا.
ايتىپ بولدىم ءسوزىمدى،
وزدەرىڭ ءبىل ءبىراق تا.
قارسى بولىپ اقمىرزا،
جاقىندا ونى ءولتىردى،
تاپپادى پايدا ول جاقتا.
جىلقىامان، جانقوجا وندا جوق،
بىلمەيىم جۇرگەنىن قاي جاقتا.
جاۋابىن تەز بەر، قايتامىن،
مەن كەلىپ ەدىم بۇل جاققا.
تىلەۋ- قاباقتىنىڭ باتىرى ازبەرگەن، قاراقۇل: ء«بىز ايتبۇجىردان: نازار، شۇرەن، تىلەۋ، قاباق دەگەن ءتورت ارىس ەل ەدىك.
ءبىز ول شەكتىدەن بولەك شەكتىمىز. بۇل سارتتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، باجاق بولىپ كەۋلى ءبىزدىڭ ەلدى بيلەمەك. اقمىرزانى ولتىرگەنىنمايتىپ، ءبىزدى قورقىتىپ وتىر. ءبىز مۇنى ءولتىرىپ جىبەرەيىك» ، - دەپ ويلاسىپ، ازبەرگەن، قاراقۇلدىڭ بەرگەن جاۋابى:
- ءبىز جاقتىرماي وتىرمىز
ايتقان ءسوزىڭنىڭ سىڭايىن.
قاڭعىعان سارتتى حان قويىپ،
ناعىپ وتىر اعايىن؟ !
اقمىرزانى ولتىرسە،
جانقوجا بەرەر سازايىن.
جاقىنعا قارسى بولاتىن
جامان تۋعان اعايىن.
اقمىرزانى ءولتىرىپ،
ءسۇيىنشى سۇراپ كەلدىڭ بە؟ !
اۋىلىڭا جىبەرمەي،
باسىڭدى سەنىڭ قاعايىن.
ءويتىپ اكىم بولعانشا،
ورىسقا بارىپ جالدانىپ،
شوشقانىڭ باقپاي تورايىن،
ارىڭدى ساتقان ارسىزسىڭ!
ءوز قولىمنان ءولتىرىپ،
تەرىڭدى سەنىڭ جايايىن، - دەپ،
قاراقۇل تۇرىپ اقىردى.
وسىنى ايتىپ بولعانسىن،
ازبەرگەن مەن قاراقۇل
اۋىلدان جىبەردى شىعارىپ.
«ولتىرەمىز» دەگەسىن،
كەلاتىر قاشىپ، قامالىپ.
قارسىلاسار باتىر جوق،
قايعىردى قاتتى جابىعىپ.
اۋەلدە ويلاماي، اقىرى
ءىسى ءتۇستى باسىنا تارىعىپ.
قارسى شابار ەرى جوق،
شىققان ەكەن ناعىلىپ.
باباجان قالىپ قاشىقتا،
ونان دا قالدى ايرىلىپ.
ارتىنان قۋىپ جەتىپتى
ازبەرگەن، قاراقۇل قوس باتىر،
كەلگەن ەكەن باسقارىپ.
اقمىرزانى ولتىرگەنسىن،
باباجان سارتقا ساتىلىپ،
اشۋلانىپ، ارلانىپ،
قىلىش، نايزا قولعا الىپ،
قاراۋىل الىپ، قامدانىپ،
تەرەڭ سايعا قامادى.
وتىز ادام قايتارىپ،
رامانقۇل باستىعى
ون ەكى ادامىن ءولتىرىپ،
«قول ساداقاسى» دەپ جىبەرگەن
ەكى ادامىن ەلگە قايتارىپ.
«حانگەلدى مەن قوسەت» ، - دەيد، -
امان كەلگەن قۋانىپ.
جولداسىن جاۋعا قىرعىزىپ،
جۇرەكتەرىن سۋ الىپ.
ون ەكى ادام ولگەسىن،
شالاباي قاشىپ كەتىپتى
باس امانداپ قۇتىلىپ.
رامانقۇل ولەدى،
ىزدەگەنگە زور تابىلىپ.
قوسەت پەنەن حانگەلدى
شالابايعا جەتىپتى
وتىرعان جەردە دەم الىپ.
حانگەلدى كەلىپ سويلەدى،
شالابايعا تولعانىپ:
- اۋ، شالاباي، شالاباي!
شىعىپ ەدىك اۋىلدان
ون بەس ادام اتتانىپ.
تىلەۋ مەنەن قاباققا
بارامىز دەپ قوزعالىپ.
الامىز دەپ ورامعا
رامانقۇل قۋ شىقتى،
سارت سوزىنە يلانىپ.
ەرىپ ەدىك سول قۋعا،
قىرلى نايزا قولعا الىپ.
ون ەكى ادامىڭدى ءولتىرىپ،
قاشىپ شىقتىق ساندالىپ.
سەن اۋىلدا جۇرگەندە،
باتىرسىنىپ ءجۇر ەدىڭ،
بارىمتا الىپ، ولجا الىپ.
باتىرلىعىڭ قاي جاقتا،
جولداسىڭ قالدى قىرىلىپ.
ەلگە قالاي باراسىڭ،
قارا باسىڭ كورىنىپ؟
ەلدە قالعان باتىرلار
كۇلمەي مە ساعان جەرىنىپ.
حان بولام دەگەنگە قازاققا
رامانقۇل سۇمىراي
اقمىرزانى ءولتىردى،
باباجان سارتقا ساتىلىپ.
سونىڭ ەردىڭ سوڭىنا
ءارۋاققا شاتىلىپ.
اقمىرزانىڭ ەستىسە ولگەنىن،
باباجاندى ولتىرگەن شىعار جانقوجا
ارتىنا قازاق قاقتىرىپ.
ولگەنى جاقسى بۇل جاقتا،
رامانقۇلدى دا ولتىرەد
قىلىشپەنەن شاپتىرىپ.
اتانىپ قول ساداقاسى،
بىزدە قايتتىق قاڭعىرىپ.
قارسى بولىپ حالىققا،
تىرشىلىگى قۇرىسىن،
ءبۇيتىپ جۇرگەن جان بولىپ.
شالاباي باتىر، قارىشتاپ،
ۇرىسىپ نەگە ولمەدىڭ،
سول ارادا قان بولىپ؟ !
كۇلكى بولىپ حالىققا،
جۇرگەنىڭ قۇرىسىن جان بولىپ.
وسىنى ايتىپ بولدى دا،
ەلگە قايتتى ۇشەۋى.
جولداسىن جاۋعا قالدىرعان-
بەتى قارا كۇيەلى.
«قول ساداقاسى» اتانىپ،
قارعىسىنا ۇشىرادى
ءارۋاقتىڭ كيەلى.
كەلگەنمەنەن شالاباي،
بولا المايد ادام سۇبەلى.
ساداقاعا ايتىلعان
قوسەت پەنەن حانگەلدى
ءبىر جىلدان كەيىن ولەدى،
وسىمەن تۇرسىن بۇل جەرى.
شالاباي ەلىنە كەلىپ، كورگەن- بىلگەنىن، ادامدارىنىڭ ولگەنىن ايتادى. بۇلار بۇل جاقتا بۇلاي بولا بەرسىن، اقتان باتىرماقمىرزانىڭ ايتۋى بويىنشا باتىرلاردى شاقىرتۋعا ادام جىبەرەدى. اقمىرزانىڭ ولگەنىن ايتادى. بۇل حاباردى ەسىتىپ، باتىرلار تۇگەل اتتانىپ، باباجان سارتقا كەلەدى.
اقمىرزانىڭ ولگەنىن
ەستىگەنسىن جانقوجا،
جاتا المادى توقتالىپ.
جايلاپ وتىرعان جەرىنەن-
قۇلاندىنىڭ بويىنان
جانقوجا شىقتى اتتانىپ.
كوكەشكى اتى استىندا،
كوك ساۋىتى ۇستىندە،
قارۋ- جاراق بايلانىپ.
جالعىز اعاسى ولگەنسىن،
كەلاتىر جاۋعا سايلانىپ.
ارادا قونىپ جەتىپتى،
نەسىنە ءجۇرسىن اينالىپ!
شىعىپ ەدى اۋىلدان،
قۇدايىعا تاي شالىپ.
ءارۋاققا سىيىنىپ،
جاراتقاندى ويعا الىپ.
باباجان جايىن ەسىتىپ
اقتان جىبەرگەن ادامنان،
جاقايىمنان اتتاندى جىلقىامان-
اقشولاق مىلتىق اسىنعان،
بىرىندەپ جاۋدى قاشىرعان،
اۋاننىڭ بويىن جايلاعان.
و دا قۋىپ جەتىپتى،
شىڭنىڭ شىعىپ استىنان.
اتتانىپ شىقتى داكىدەن
جاقايىمنىڭ ارالى،
بارعاسىن جاۋدىڭ حابارى.
جاقايىمنان اتتاندى ەر جانەس،
و دا ەشكىمنەن كەم ەمەس،
وتىرعان جەرى جەر جانەس،
قاتاردان قالسا، ەر ەمەس.
جاقايىمنىڭ راسى-
الىستان كەلدى اتتانىپ،
باتىردىڭ ناعىز ساراسى.
ەر سارتايدىڭ جۇراتى
كەۋلىنىڭ جوق الاسى.
«راس ايتسا، - دەگەن بار، -
ءسوزىنىڭ راس، راسى» .
نۇرشادان شىعىپ بارىپتى
جاقايىمنىڭ باقاسى-
قولىندا نايزا، بالتاسى.
جاقايىمدا- تولىباي،
بۇ دا كەلدى قالىسپاي.
الىستان كەلدى شاعىراي-
قاراساقالدىڭ باتىرى- اي.
ءتورتقارادان كەلدى تىلەۋلى،
جانقوجامەن ءبىر تىلەگى.
قارۋ- جاراق اسىنعان،
اينىمايتىن ەر جۇرەگى.
ءتورتقارادان كەلدى بايقازاق،
قاي باتىردان كەم قازاق؟ !
قىلىش- نايزا اسىنىپ،
استىنا ءمىنىپ ارعىماق.
ءتورتقارادان كەلدى جانىبەك،
جاۋ دەگەندە، جاتپاس تەك.
دۇشپانىن جەڭىپ، العان كەك
جانقوجاعا كەلىپ قوسىلدى،
بۇلاردا كەلىپ ءبىر بولەك.
التى ءالىمنىڭ بالاسى،
بارىنىكى ءبىر تىلەك.
باتىرلار ءجۇر قامدانىپ:
«قولىما تۇسسە، كانەكي،
باباجاندى كورەم» ، - دەپ.
جينالىپ ەرلەر جاتىر- اي،
قامالدى كەلىپ قامادى- اي.
اينالىپ ءجۇر جاعالاپ،
ەشبىر تەسىك تابا الماي.
جينالىپ وڭشەڭ ەرلەر باسىن قوسىپ،
قامالدى اينالا شاپتى، الدىن توسىپ.
تاپپادى باتىر تەسىك، ەشبىر ەسىك،
باتىرلار ەكپىندەپ ءجۇر جەلدەي ەسىپ.
ەرلەردىڭ قاماعانىن انىق ءبىلىپ،
وتىردى باباجاننىڭ ەسى كەتىپ.
تۇنىمەن سول قامالدى قاماپ جاتتى،
سوندا دا تەسىك تاۋىپ، كىرە الماپتى.
سارعايىپ ءبىر ۋاقىتتا تاڭ اتىپتى،
باتىرلار ءبىر ازعانتاي دەم الىپتى،
بۇزا الماي بۇل قامالدى قامالىپتى.
كەلىپتى، تاڭ اتقانسىن، اقتان، شورتاي،
بۇلار دا دايىندالعان، قاراپ جاتپاي.
قولىندا بالتا- كەتپەن قايىڭ ساپتى- اي،
باتىرلار كەلگەنىنە قۋانادى- اي،
كوتەرىپ «جانقوجالاپ» تۋ الادى- اي.
قازانداي ۇستەرىنە بۇلت ويناعان،
«اقتاننىڭ بۇلتى كەلدى» دەپ،
جانقوجا سىرتتان كورىپ ايعايلاعان.
قامالعا ءبارى بىردەي ۇمتىلىپ ەد،
سوندا دا ەشبىر قاھار قىلا الماعان.
نە بىتەدى نايزا مەنەن قۇر قىلىشتان،
باقانى كوردى قامالدى بالتالاعان.
بالتا جوق قولدارىندا، انتالاعان،
بالتا ىزدەپ ءبارى بىردەي شاپقىلاعان،
جوق بالتا، ىزدەگەنمەن، تابىلماعان.
كۇتىنىپ كەلگەن ەكەن اقتان، شورتاي،
بۇلار دا دايىندالعان، قاراپ جاتپاي.
قامالدى بۇ دا بارىپ بالتالاعان،
سونان سوڭ «جانقوجا!» دەپ ۇرانداعان،
بۋالدىر جەردىڭ بەتىن تۇمان باسقان.
بۇل داۋىستى ەستىپ،
قالىڭ كەدەي قاپتاعان.
قايدان قارۋ تابىلسىن؟ !
بالتا مەن كەتپەن ساپتاعان.
باتىرلارعا قوسىلىپ،
كەدەي- جالشى جابىلىپ،
قامالدى بۇزىپ، قاپتاعان.
بۇل قامالدى بۇزعاندا،
جاياۋ وزدى اتتىدان.
بارىنەن بۇرىن اشىپتى،
باقا بارىپ تەسىكتى.
بىرەۋلەر باعىپ قالىپتى،
تاۋىپ الىپ ەسىكتى.
باباجاننىڭ قۇلاعى
ات ءدۇبىرىن ەسىتتى.
قارا بەدەۋدى قايىمداپ،
«قاشايىن داعى» دەسىپتى.
ءوزى ايدىك سارت ەكەن
سىيمايتۇعىن ەسىككە.
توعىز قابات تورقا كيىپ،
بەلىنە بايلاپ بالاسىن،
تاستاعان جاۋعا اناسىن.
بەدەۋ اتپەن قاشىپ كەۋلى-
كورسەتپەي كەتپەك قاراسىن.
ەر جانقوجا كەلگەسىن،
ءالى كەلمەيتىن بىلگەن شاماسىن.
قورعاننىڭ سىرتى ور ەكەن،
ءوزى جالپاق زور ەكەن.
«كەتەمىن، - دەپ، - قۇتىلىپ» ،
اتىن وردان قارعىتتى.
ارتقى اياعى ءىلىنىپ،
جىعىلىپ وردا جاتىپتى.
ۇستىنەن شىعىپ ەر يسا،
وردان تارتىپ الىپتى.
توعىز قابات تورقادان
ساۋساعى ءوتىپ كەتىپتى.
ارتىنا قازىق قاعىپتى،
«ءوز قىلعانىڭ وزىڭە» دەپ،
قولعا تۇسكەن باباجاندى
جانقوجاعا الىپ بارىپتى.
باباجاندى كورگەسىن،
اقىرىپتى جانقوجا:
«قازاققا كوپ، - دەپ، - جازىقتى،
ارتىنا قاق، - دەپتى، - قازىقتى» .
ءبۇلدىرىپ ايەل، حالىقتى،
بولىپ ەدى جازىقتى.
جاكەڭ بۇلاي دەگەسىن،
ارتىنا قازىق قاعىپتى.
«ءوز قىلعانىڭ وزىڭە» دەپ،
باسىن كەسىپ الىپتى.
جازاسىن تارتتى سونىمەن
بۇلدىرگەن سارتىڭ حالىقتى.
قۇر قورعانى بولماسا،
ىشىندە اسكەر جوق ەكەن،
بوسقا تۇرعان قالا ەكەن.
اكىمدىككە ءماز بولعان
اقىلى جوق سارت ەكەن.
ءوزى ايدىك بولعاسىن،
وزىمنەن ءىرى جوق دەگەن،
وزىنە سەنگەن ەر ەكەن.
كوپ باتىرلار بارعاسىن،
وعان ءالى كەلمەگەن.
ول قورعاننىڭ ىشىندە
ازعانتاي اسكەر بار ەكەن،
ولاردى ۇستاپ الىپتى.
ولارعا ازار بەرمەگەن،
«جازىعى جوق، - دەپ، - حالىقتى» .
باباجان مەن رامانقۇلدىڭ
ەلدەن العان ولجاسىن-
مال مەنەن مۇلىك دۇنيەسىن
كەدەيلەر ءبولىپ الىپتى.
شاردەگى شامالى ادامىن،
ايەل مەنەن بالاسىن
قايتارىپ امان ەلىنە،
شىعارىپ ونى سالىپتى.
ەسەكپەنەن جاياۋلاپ
ەلىنە امان بارىپتى.
ەلىنە امان بارعاسىن،
حانىنا حابار سالىپتى.
«باباجان ءولدى» دەگەسىن،
حان دا ەسىنەن تانىپتى.
«جانقوجا باتىر شىقتى» دەپ،
قۇلاعى ابدەن قانىقتى.
بۇل حاباردى ەستىگەننەن كەيىن بۇقار حانى: «ءبىزدىڭ جانقوجاعا قارسى باراتىن باتىرىمىز جوق، - دەپ، ۇرىكپەن حانىنان جاردەم سۇراپ: -وعان قارسى باراتىن باتىرىڭىز بار ما؟ » ، - دەپ، ادام جىبەرەدى. «قازاقتان جانقوجا دەگەن باتىر شىعىپ، ءبىزدىڭ قازاققا حان بوپ تۇرعان باباجان دەگەن باتىرىمىزدى ءولتىرىپتى» دەپ حابارلايدى. بۇل حاباردى ەستىگەننەن كەيىن تۇرىكپەن حانى ەلىندە اتى شىققان ايىمبەت دەگەن ءبىر باتىرىن جىبەرەدى.
تۇرىكپەن حانى شىعارىپ
ايىمبەت دەگەن باتىردى
جىبەرىپتى ەلىنەن.
و دا ايتۋلى ەر ەكەن،
«جانقوجانى ولتىرەم» دەپ،
سەرتتەسىپ شىققان ەلىمەن.
سونىمەن، انەكي،
ايىمبەت شىققان ەلىنەن-
حيۋا، اشحابات دەگەن جەرىنەن.
ۇستىندە بار كوك ساۋىت،
بەلىندە بار بەس قارۋ،
كوك مويىن بەدەۋ اتپەنەن.
قالىڭ قاباق، ايباتتى،
ءتۇسى سۋىق كىسى ەكەن.
ەكى- ءۇش كۇندەي جول ءجۇرىپ،
مايداننىڭ كەلىپ اۋىلىنا،
جانقوجانى تاپسا ەكەن.
جاقسىنى كۇندەپ اعايىن،
عۇمىرى وتەدى گاپپەنەن.
بەكباۋىل ءتۇسىپ الدىنا،
«جانقوجانى تابام» دەپ،
ءمىنىپ شىقتى اتپەنەن.
جولداس بولىپ تۇرىكپەنگە،
بايگە اتىنداي جەمدەگەن.
«جانقوجانى ولتىرەم» دەگەنگە
قىردا جۇرگەن جاكەڭە
ايىمبەت باتىردى اكەلگەن.
بۇرىننان قالعان سالت ەكەن
ءبىرىن- ءبىرى كۇندەگەن.
ەر جاكەڭ تازا ادام دەيد،
جازىقسىزعا تيمەگەن،
زورلىقشىلعا كونبەگەن.
سول كۇنى تۇندە ىڭىردە
جاكەڭنىڭ كوزى ىلىنگەن.
ءارۋاعى حابارلاپ،
كەلە جاتقانى بۇلاردىڭ
جانقوجاعا بىلىنگەن.
ارتىق تۋعان ەر ەدى،
ىزدەپ كەلگەن دۇشپانعا
تىرىدە تەڭدىك بەرمەگەن.
ەرتە تۇرىپ ەر جاكەڭ،
كوكەشكى اتىنا مىنەدى،
كوك ساۋىتىن كيەدى،
بەلىنە قارۋ ىلەدى.
كەلاتقان تۇرىكپەننىڭ
الدىنان شىعىپ جونەدى.
كوكەشكى اتتى قۇتىرتىپ،
كەلە جاتىر سىپىرتىپ.
ۇلى ساسكە بولعاندا
بۇلارعا جەتىپ كەلەدى.
جەتكەن جەرى سول كۇندە
جاقسىقىلىشتىڭ بەلى ەدى.
جاقسىقىلىشتىڭ باسىندا،
اقشوقىنىڭ قاسىندا
جانقوجا كەلىپ كەزدەستى
ايىمبەتتەي باتىرعا.
ەرىپ كەلدى بەكباۋىل
باسشى بولىپ قاسىنا.
تۋىسقاندىق باقتالاس،
رامانقۇلدىڭ تارتىپ سالتىنا.
ەكى باتىر ايباتتى
كەلدى جۋىق جاقىنعا.
تۇرىكپەننىڭ ەكى يىعىندا
وتتاي جانىپ كەلە جاتقان
شامشىراقتى كورەدى.
شامشىراقتى كورگەسىن،
ەر جانقوجا اقىردى،
ءارۋاعىن شاقىردى.
تۇرىكپەن دە كەم ەمەس،
ءارۋاقتى باتىر- دى.
ەكى جولبارىس كوك تارلان-
ەر جاكەڭنىڭ ءارۋاعى
يىعىنا بارىپ اسىلدى،
شامشىراعى باسىلدى.
سول ۋاقىتتا ەر جاكەڭ
جەتىپ بارىپ قاسىنا،
ارىستانداي الىستى.
جولبارىستاي جۇلىستى،
قىلىشپەنەن شابىستى،
ىرعاپ نايزا سالىستى.
«بەرمەيمىز، - دەپ، - نامىستى» ،
ات ۇستىنەن اۋدارىپ،
نايزاسىن ىرعاپ ەندىردى.
تۇرىكپەندى ەر جاكەڭ
اتىنان جەرگە ءتۇسىردى.
ۇستىنە ءمىنىپ وتىرىپ،
وكپەدەن قانجار سالىپتى.
ىزدەپ كەلگەن تۇرىكپەن
سول جەردە ءولىپ قالىپتى.
كومۋسىز قالدى دالادا
استامشىلىق كەۋلىمەن،
ىزدەۋسىز كەتتى اياعى.
سونان كەيىن ەر جاكەڭ
بەكباۋىلدى ۇستادى.
كەۋدەسىنە ءمىنىپ وتىرىپ،
القىمىنا پىشاق تاقادى.
بىرگە تۋعان جاقىنى،
ولتىرۋگە قيمادى،
اتا- باباسىن سىيلادى.
ەر جاكەڭ ءارۋاقتى ەر ەكەن،
ولتىرۋگە بەكباۋىل-
تۇرىكپەندى اكەلگەن،
ولتىرمەي ونى جىبەردى.
بەكباۋىل وتەكەڭنىڭ بالاسى ەكەن،
ءوزىنىڭ ءدال نەمەرە اعاسى ەكەن.
قىسىلعان جەردە ەر جاكەڭ
حالقىنا قورعان ەر ەكەن.
مەنىڭ دە بۇل جازعانىم
حالىق اۋزىنداعى ءسوز ەدى،
ەندى ايتىلاد كەنەدەن.
ءسوز سويلەيىن كەنەدەن.
«ارقار ۇراندى تورە» دەپ،
ەسىتەمىز كونەدەن.
ارعى اتاسى- ابىلاي،
بەرگى اتاسى- ەر قاسىم،
تۋعان سونداي تورەدەن.
ءۋالي حانمەن باسى بىرلەسپەد،
كەلە جاتقان ادەت ەجەلدەن.
تۋىسقان ءبىرىن- ءبىرى كۇندەگەن،
شارپۋى ءتيىپ حالىققا،
سىيىسپاي ەلگە، كوشىپتى
كوكشەتاۋ دەگەن جەرىنەن،
ورتا ءجۇزدىڭ ەلىنەن.
اسكەرى بار بەس جۇزدەي،
ول ەلدى دە بۇلدىرگەن.
كىشى جۇزگە قاشىپتى،
زەڭبىرەگىن تيەپ تۇيەمەن.
اسكەرىنىڭ باستىعى-
اعىباي مەن بۇعىباي،
شاكىر، جاۋكە، تولەباي.
جۇرمەگەن ءتۇزۋ جولمەنەن
تابىننان شىققان بۇقارباي-
ەل ءبۇلدىرىپ جولشىباي،
بارىمتالاپ مال جەگەن.
كەلە جاتىپ جولشىباي،
ۇيلەسپەگەن ەلمەنەن.
كىشى جۇزدەن بۇقارباي
قاشىپ بارىپ قوسىلعان
بۇزىقتىق سونداي ىسپەنەن.
سونىمەنەن كەلىپتى
تىلەۋ مەنەن قاباققا.
ويىنداعى ماقساتى-
بۇل ەلگە حان بولماققا.
تىلەۋ مەنەن قاباقتان،
نازار مەنەن شۇرەننەن
الپىس باتىر اتتانىپ،
قوندىرماپتى قاباققا.
سىيلاماپتى تورەنى،
اس قۇيىپ بەرىپ تاباققا.
«كوكشەتاۋ ەلىن ءبۇلدىرىپ،
جەر اۋىپ كەلدىڭ بۇل جاققا.
كەم تۋعان جوقپىز اتادان،
كونە الماي زورلىققا،
شىدامايمىز قورلىققا.
ءوز ەلىڭە ورنىقپاي،
حان بولماقسىڭ قاي جاققا، -
دەپ اقىرىپتى قاراقۇل، -
ۇرىسام دەسەڭ، دايىنبىز.
ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل،
جولىڭ اشىق، ەر تورە،
حان قويمايدى ءبىزدىڭ ەل» .
تىلەۋ مەنەن قاباقتان
تاعى كوشتى، ورنىقپاي.
باتىرى كوپ، ىرگەلى ەل
كونبەدى بۇلار زورلىققا- اي.
اۋاننىڭ بويىن جايلاعان
سونان كەيىن ناۋرىزباي،
«كورەيىن، - دەپ، - مۇنى دا» ،
جىلقىامانعا كەلىپتى- اي.
وتىر ەدى جىلقىامان
قوسشىسى بار قاسىندا،
شوقىنىڭ شىعىپ باسىنا- اي.
كەلىپ تۇرىپ ناۋرىزباي،
قاراپ تۇرىپ تۇرىنە:
- قازاق قىلا بەرەدى
ەكەن، - دەپ، - ءدارىپتى- اي، -
جۇرە بەردى توقتاماي،
باتىرعا كەۋلى تولىقپاي.
«قاندى شەلەك تورەنىڭ
قارقىنى قايتىپ كەتسىن» ، - دەپ،
تەبەتەيىن اتىپ ءتۇسىردى،
ەتىنە وق دارىتپاي،
شاقىرىم جەرگە بارعانداي.
جۇرە بەردى ەر تورە،
قايرىلىپ ارتىنا قاراماي.
قونىس الىپ جەرىنەن،
وتىرا الماي كەتتى بۇعان دا.
سونان كەيىن حان كەنە
قازالىعا كەلىپتى.
باسىعارا، كوبەك بيگە،
شوبان، تىلەۋلى باتىرعا
پانالاپ كەلىپ قونىپتى.
ءتورتقارانىڭ ەلىنەن،
قاراشەڭگەلدەي جەرىنەن
قونىس الىپ ورنىقتى.
التى ءالىمدى ارالاپ،
ءبارىن تەگىس كورىپتى،
جانقوجادان قورعالاپ،
بۇلدىرە الماعان حالىقتى.
سونان كەيىن حان كەنەنىڭ
كىلەم جايعان بوپايى
قونىس بولدى تۇراقتى.
جەر ورتاسى، شەگى دە
ءالىم مەنەن شومەنگە
تۇگەل كوزىن سالىپتى.
جانقوجامەن دوس بولماق-
حان كەنەنىڭ كەۋىلى.
ءالىم مەنەن شومەندە
جانقوجاداي باتىر جوق،
ول وزىنە بەلگىلى.
جانقوجامەن قۇدا بولماققا
ىزدەدى ادام ۇلگىلى.
باسىعارا، كوبەكتى،
شوبان تىلەۋلى باتىردى
شاقىرىپ الىپ حان كەنە،
كەۋلىن ايتىپ ءبىلدىردى.
جانقوجاعا باتىپ بارا الماي،
«ويلاسايىق» دەپ كىدىردى.
ءتورتقارانىڭ ەلىنىڭ
ادامدا سولار بىلگىرى.
ايتەكەنىڭ تۇقىمى-
شىنجىر اتاي اسىل تەك،
كەلە جاتقان ءىز بەلگىلى.
«كەنە حاننىڭ تاپسىرماسىن
ورىندايىق» - دەدى، - ويداعى.
ءبىز بارىپ تاۋىپ الايىق
بۇل شەكتىنىڭ ىشىندە
ادامدى ءتاۋىر ەلدەگى.
بەكباۋىلعا بارعانمەن،
جانقوجا وعان كونبەيدى.
ايىمبەتكە ەرىپ بەكباۋىل،
جانقوجانى ىزدەدى.
سول كەۋلىنە ءزىل، - دەدى. -
جانقوجا ءتاۋىر كورەتىن
جاقايىمنىڭ راسىن.
سوزىنە ايتقان تۇراتىن:
«راس ايتسا، راس» - دەپ،
ايتقانىن سونىڭ قىلاتىن.
جولداس ەدى تولىباي،
باسى ەدى باتىراي.
جانقوجا الدىنا بارعاندا،
سول سويلەيدى قورىقپاي» .
وسىلاي دەپ كەڭەسىپ،
باسىعارا، كوبەك ءبي،
شوبان، تىلەۋلى باتىر
كەلگەن ەكەن راسقا.
تولىبايدى الدىرىپ،
جانقوجاعا بارماققا.
بولعانشا بۇل جۇمىس،
شاشپادى حابار جان- جاققا.
باسىن قوسىپ بەسەۋى،
كەلىپ وتىر جاكەڭە
تورەمەن قۇدا قىلماققا.
ءسوز باستادى تولىباي
جانقوجادان جاۋاپ الماققا:
- جىبەرىپتى حان كەنە
تىلەۋلى باتىر، باسىقارا، كوبەكتى
سىزبەنەن قۇدا بولماققا.
ەرلىگىڭە قىزىعىپ،
سىزدەردەن قىز الماققا.
ءبىز سوعان كەلىپ وتىرمىز،
مۇنى قالاي كورەسىڭ؟
حان دا ەمەس، تورە ەمەس،
قاراعا دا قىز بەرەسىڭ.
كەلە الماي ءوزى تورەنىڭ،
باسىعارا، كوبەك بي،
تىلەۋلى باتىر كەلگەنسىن،
كوپ ايتاتىن ءسوزىم جوق،
باتىر ءىنىم، بۇعان نە دەيسىڭ؟
جاكەڭنىڭ جاۋابى:
- وزىمنەن تۋعان قىزىم جوق
تورەگە مەنىڭ بەرەتىن.
حان مەنەن تورەنى
اركىم ءتاۋىر كورەتىن.
«تورە» دەسە بۇل قازاق
سوعان بولدى بەرەتىن.
ءازىر تۇرعان قىزىم جوق،
كورەرمىز، كەلسە، رەتىن.
سۇراستىرىپ قارايىن
قىز كىمدە بار بەرەتىن؟
ايىپ ەمەس كەلگەنىڭ.
قۇدالىققا، ءسىرا دا،
حالىقتىڭ ءتاۋىرى جۇرەتىن.
تولىباي سوندا سويلەيدى:
- ەرىپ كەلدىك ءبىز داعى،
باسىقارا، كوبەك بي،
تىلەۋلى باتىر كەلگەسىن.
كەنە حاننىڭ كورگەن قىزى بار،
سونى سوعان بەرەسىڭ.
باسىعارا، كوبەك بي، تىلەۋلى باتىر
تورەنىڭ السا بيلىگىن،
ءبىز ايتقانعا كونەسىڭ.
ءبىلدىر قالىڭ مالدىڭ جوباسىن،
«اقمىرزانىڭ سۇلۋ قىزى بار دەيد،
سونى حان كەنەگە قوساسىڭ.
راس پەنەن تولىباي اعاڭ كەلگەنسىن،
ءبىز ايتقانعا كونەسىڭ.
«ماقۇل» دەگەن ءسوز بولسا،
كورەمىز سوسىن تورەسىن.
ءبىز دە ەرىپ كەلىپ ەدىك،
ەل جاقسىسى كەلگەنسىن.
ەندى، باتىر، نە دەيسىڭ؟
سوندا جاكەڭ سويلەدى:
- حان كەنە جۇمساپ جىبەرگەن
تىلەۋلى باتىر مەن باسىقارا، كوبەكتى.
ءوزى باتىپ كەلە الماي،
جۇمساپتى ادام بىلىكتى.
و دا ءوزى كەلە الماي،
سەندەردى بەتكە تۇتىپتى.
اياققا باسپايىن حالىقتى.
رامانقۇل سۇمىراي
اقمىرزانى ءولتىرىپ،
سونان ءبىر قىز قالىپتى.
اسىل تۋعان اسىلعا
تورە كوزىن سالىپتى.
بەرمەي قالسام بۇل قىزدى،
بۇلدىرەر شىركىن حالىقتى.
قورىقپايمىن كەنەڭنەن،
حالىق اۋزىنا قاراپتى.
«تورەگە قىزىن بەرمەيمىن دەپ،
سونان بولدى جالاسى» دەپ،
حالىق قىلار ناساقتى.
سەن ەكەۋىڭ كەلگەنسىن،
ايتقانىڭدى قىلايىن.
اقاڭنان قالعان قىز ەدى،
كورەر مە ەكەن جارىقتى؟ !
ءبىر ويمەنەن سۇرادى،
تىنىش قىلايىن حالىقتى.
قاراپ تۇرىپ بۇل تورە،
ءوزى- وزىنەن جالىقتى.
بۇلار بۇزىق تورە ەدى،
جۇرمەيتىن قاراپ جايىنا،
كورەرمىز مۇنىڭ اقىرىن.
«بەرەم» دەسەڭ، بەرىڭدەر،
ايتىپ ءسوزدىڭ ماقۇلىن.
جاكەڭ: «ماقۇل» دەگەنسىن،
تورەگە شاپتى قۋانىپ.
ناۋرىزباي ناعىز ەر ەدى،
شاباتىن جاۋعا تۋ الىپ،
الماسىن قانعا سۋارىپ.
«كەنە حانعا قىز بەرەدى» دەگەنگە
ناۋرىزباي كەتتى شاتتانىپ.
جۇرەيىن دەپ تۇر ەدى
سوزاققا قاراي اتتانىپ.
باسىعارا، كوبەك بي،
تىلەۋلى باتىرعا
شۇيىنشىگە جىبەردى
استىنا جورعا مىنگىزىپ،
ۇستىنە شاپان كيگىزىپ،
بەلىنە كەمەر بۋعىزىپ.
قۋانىپ تورە ىستەدى،
الدىرىپ قوي سويعىزىپ.
ويناتىپ جاتىر اسكەرىن،
ەت پەن مايعا تويعىزىپ.
«دوس بولدىق، - دەپ، - جانقوجامەن» ،
قاۋقىلداپ جاتىر دۋىلداپ،
جينالعان ىلعي كىل بۇزىق.
«باسىعارا، كوبەك بي، تىلەۋلى باتىرعا
بەرگەنىم، - دەدى» ، - بيلىكتى،
بەرىپ- العان جالعاندا
دۇنيەدە سول قىزىق ءىس.
ايداپ بەر جىلقى ۇيىرلەپ،
بىرتىندەپ باسىن ساناماي.
تۇيە دە بەر قوساقتاپ،
ءبىر تۋعان ناعىز نار دانعاي.
قوسىلماسىن سيىر مال،
سيىردان مال بولاما- اي!
قوي سانالمايد قاراعا- اي.
كوپ ۇزاتپاي، الايىق،
جاكەڭ كەلسە شاماعا- اي.
سۇراعانىن بەرە بەر،
دۇنيە- مالعا قاراماي.
كەۋلى بىتەر ءۋاليدىڭ،
راس پەنەن تولىباي
جۇرگەن بولسا ارادا- اي.
كىرىسكەن ەكەن بۇل جەرگە
ءالىمنىڭ ءتاۋىر ادامى- اي.
جانقوجاعا ءبىز ءجۇرمىز
ءوزىمىز باتىپ بارا الماي.
ايباتىنان قورقىپ،
ادام سالدىق اراعا- اي.
ءالىم مەنەن شومەندە
جانقوجاداي ەر بارما- اي.
وڭعار، اللا، جۇمىستى،
قايىرلى بولسىن قادام- اي!
جەتىدەن قالماي بارىڭدار،
كوپ الماي- اق ادامدى- اي.
ويلاسىڭدار كەنەگە،
وڭ بولسىن كەنە تالابى- اي.
ىرىكتەپ تاڭداپ الىڭدار
باراتۇعىن ادامدى- اي.
قۇدالىقتان قالماسىن
تابىننان شىققان بۇقارباي.
و دا ايتۋلى ەر ەدى،
كىشى ءجۇزدىڭ ادامى- اي.
جاقتىرماي قالار ەر جاكەڭ
كوپ جينالىپ بارعاندا- اي.
تولىباي مەنەن راسقا
ات پەن شاپان الا بار.
قۇدا تارتار كادە ەكەن،
التىن كەمەر بەرىڭدەر
اتتاندىرعان ادامعا- اي.
ءىس بولماسىن كەمىستىك،
ءسوز شىقپاسىن قياۋ- اي.
تىرشىلىكتە دۇنيە- مال
جالعانشىنىڭ بوياۋى- اي.
ارىستانداي اقىرسا ەر جاكەڭ،
تارتىلار تاۋدىڭ تالانى- اي.
قاھارلانىپ شامدانسا،
جاكەڭنىڭ بولماس اياۋى- اي.
ايتىپ بولدىم ءسوزىمدى،
اۋىلدا ءوزىم قالام- اي» .
وسى ءسوزدى ايتىپ بولعانسىن،
بۇقاربايدى الىپ قاسىنا- اي،
جۇرمەك بولدى حان كەنە- اي.
كۇيەۋ بولىپ كەلە جاتىر
جانقوجانىڭ اۋىلىنا- اي.
ءجۇرىپ تۇر ءازىر تالابى
اللانىڭ بەرگەن باعىنا- اي.
باسىعارا، كوبەك بي، تىلەۋلى باتىر-
قاسىنا ەرگەن ادامى- اي.
الىپ باراتىن ادامى-
راس پەنەن تولىباي.
جانقوجانىڭ اۋلىنا
قوناعا بارماق بولادى- اي.
ات پەنەن ادام جىبەرىپ،
جاكەڭنەن ۇلىقسات سۇرادى- اي.
«كەلە بەرسىن، كەلسە» - دەپ،
جاكەڭنەن جاۋاپ بولادى- اي.
ۇلىقسات جاكەڭ بەرگەسىن،
اۋلىنا كەلىپ قونادى- اي.
سۇلۋ ەكەن اپامىز،
سۇلۋدى كورىپ حان كەنە،
ابدەن ەسىنەن تانادى- اي.
جۇگىرىپ ءجۇر اينالىپ
جاڭا ءوسپىرىم جاس بالاداي.
حان كەنەنى ەر جاكەڭ
ەتەدى كۇيەۋ كادەلى- اي.
قوناعاسى بەردى دە،
قارىنداسىن بەرىپ جىبەردى،
مىنگىزىپ ات جورعانى،
توي ىستەمەي تورقالى.
دەدى حالىق: «بۇل قالاي؟ »
بەرسە دە قىز ەر جاكەڭ،
الدى- ارتىن ويلادى- اي.
قىز العانسىن حان كەنە،
ورىندالدى ماقسات ويداعى- اي.
اۋلىنا كەلىپ حان كەنە،
تويىن ىستەپ، تويلادى- اي.
قاسىنا ەرگەن قاراشى
كوكپاردى تارتىپ وينادى- اي.
التىن تاباق اتتىرىپ،
مەرگەندەردى جينادى- اي.
ءوزى اتىپ ءتۇسىردى،
مەرگەن ەكەن ناۋرىزباي.
كۇرەستىرىپ پالۋان،
ادامدارىن قينادى- اي.
جاقايىم قىزىباس دەگەن پالۋان
ءبارىن جىعىپ قويمادى- اي.
كىلەم جاۋىپ ۇستىنە،
بايگەسىنە نار الدى- اي.
ات شاپتىرماد تويىنا
ىلگەرى ساۋىق ەتە الماي،
وسىمەن تويى تارادى- اي.
بۇل جۇمىسى بىتكەنسىن،
اتتاندى تورە سوزاققا.
اسكەرى بار ءوزىنىڭ،
بەرمەدى حابار جان- جاققا.
ويىنداعى ماقساتى:
شاۋىپ كەلسە سوزاقتى،
بۇل ەلگە حان بولماققا.
باباجاندى ءولتىردى جانقوجا:
«بەردىڭ، - دەپ، - ءزابىر قازاققا» .
ويىندا بار مۇنىڭ دا،
جانقوجادان قالىسپاي،
وزبەكتەن ولجا الماققا.
وسى ويمەنەن حان كەنە،
اتتانىپ كەتتى سوزاققا.
اتتانىپ بارىپ حان كەنە،
قامادى سوزاق قالاسىن.
بۇزا المادى قامالىن،
اينالا شاۋىپ دالاسىن،
تابا المادى امالىن.
ساز بالشىقپەن ارالاس
مىس پەن شويىن، قورعاسىن.
تەرەڭ ەتىپ قازىلعان
قامالدىڭ سىرتى ور ەكەن،
ورى جالپاق زور ەكەن،
تابا المادى تەسىگىن،
اشا المادى ەسىگىن.
ەسىگىنىڭ اۋزىندا
ءبىر باتىرى بار ەكەن،
جامان كوردى كەسكىنىن.
ءوزى اتاقتى باتىر دەيد،
اشتىرماپتى ەسىگىن.
قامالىپ، قامالدى بۇزا الماي،
تەسىك تاۋىپ كىرە الماي،
كەنەنىڭ قايتتى قارعىنى- اي.
ناۋرىزباي ءجۇر قارعىنداپ،
ەشبىر امال تابا الماي.
ءبىر جەتى جاتتى قامالىپ،
بوس قايتۋعا ارلانىپ.
زەڭبىرەك قالىپ اۋىلدا،
كەلە جاتىر زارلانىپ.
ەلگە قايتتى قايتادان،
ءۇستى كىرلەپ، اتى ازىپ.
اۋلىنا كەلىپ جايعاسىپ،
ءبىراز جاتتى دەم الىپ،
«نە ىستەيمىز» دەپ ويلانىپ.
سونان كەيىن حان كەنە
جانقوجاعا حابار بەرەدى،
ات پەنەن ادام شاپتىرىپ.
جاكەڭە كەنە سويلەدى،
ۇيىنە شاقىرىپ الدىرىپ.
قويىن سويىپ قۇرمەتتەپ،
داستارقان جايىپ، اس بەرىپ.
داستارقاننان تاعام تاتپادى:
- زورلىقتان العان مالىڭ، - دەپ، -
بىرەۋدىڭ ماڭداي تەرىن سىپىرىپ.
سونان كەيىن كەنە سويلەدى،
وت باسىندا وتىرىپ:
- بارىپ ەدىك سوزاققا،
بۇزا المادىق قامالىن.
كىرە المادىق قالاعا،
تابا المادىق امالىن.
ساز بەن شويىن ارالاس،
اتساڭ، وعىڭ وتپەيدى،
كورىپ ەدىك شاماسىن.
ەسىگىن قورىپ وتىرعان
ءبىر باتىرى بار ەكەن،
كورسەڭ، شوشىپ كەتەسىڭ،
كورگەندە ونىڭ قاراسىن.
سىرتى تەرەڭ ور ەكەن،
اتىڭ قارعىپ وتە المايد،
ورتاسىندا قالاسىڭ.
قايتىپ كەلدىك سونىمەن،
بۇزا الماي سوزاق قالاسىن.
ايتىپ بولدىم ءسوزىمدى.
اتتانىپ سوعان بارۋعا
ەر جاكە، قالاي كورەسىڭ،
ەندى بۇعان نە دەيسىڭ؟
سوندا جاكەڭ سويلەدى،
ايتىپ ءسوزدىڭ جۇيەسىن:
- سەندەر تەككە باردىڭدار،
تەنتەك [مىنەز] تورەسىڭ،
ءوزىڭدى زور كورەسىڭ.
استامشىلىق كەۋىلمەن
اقىرى بىرەۋدەن ولەسىڭ.
تەك جۇرمەيسىڭ جايىڭا،
بارعان جەرىڭدى بۇلدىرەسىڭ.
شارپۋىڭ ءتيىپ حالىققا،
جالىنداي قاۋلاپ جاناسىڭ.
حابار بەرمەي جان- جاققا،
«ءوزىم الىپ سوزاقتى،
اتاعىم شىقسىن» دەگەنسىڭ.
«بارام» دەسەڭ، بارايىق،
سەنىڭ ساعىڭ سىنىپ كەلگەنسىن.
بۇزىپ كىرسەك قالاعا،
بيلىگىڭدى بىزگە بەرەسىڭ.
ۋادە بەردى ەر جاكەڭ
اتتانباققا سوزاققا.
كىشى جۇزدەگى باتىرعا
حابارلادى جان- جاققا.
قولىنا تۇسكەن باتىرمەن
سول سوزاققا بارماققا.
كەنەگە كۇشىن كورسەتىپ،
وزبەكتەن كەگىن الماققا.
ازارى وتكەن وزبەكتىڭ
كورسەتكەن بۇرىن قازاققا.
جانە دە بار ويىندا
وتكەن كەگىن الماققا.
حابارىمەن جاكەڭنىڭ
جىلقىامان كەلدى اتتانىپ
اۋاننىڭ بويىن جايلاعان،
اق شولاق مىلتىق اسىنعان.
اقشولاقتى اتقاندا،
ءتۇتىنى تۇتىنگە قوسىلعان،
بىرىندەپ جاۋدى قاشىرعان.
اتقىش، مەرگەن كىسى ەكەن،
ۇيرەنگەن ونەر جاسىنان.
استىمەن بارىپ ءتۇتىننىڭ،
جاۋىنىڭ تۋىن قۇلاتقان.
تابان تىرەپ وق اتقان،
ءسويتىپ، جاۋىن قاشىرعان.
وقشانتايعا وق سالىپ،
ايلاسىن ءسويتىپ اسىرعان.
قاستاسقان جەردەن قان الىپ،
دۇشپانىن جەڭىپ ولجا العان.
جاۋ حابارىن ەستىسە،
جوق ەدى جانى تارتىنعان.
نامىستى ەردىڭ ءبىرى ەدى،
قالمايتۇعىن قاتاردان.
ەرە كەلدى تولىباي
قارابۇلاقتىڭ باسىنان.
ساۋىتى بار ۇستىندە
قارۋ- جاراق اسىنعان.
راس شىعىپ اتتاندى
رايىمنىڭ باسىنان.
اتاعى شىققان ەر ەدى،
بىرتىندەپ جاۋدى قاشىرعان.
جانەس باتىر قوسىلدى،
داڭنىڭ شىعىپ استىنان.
قىزىل جيرەن ات استىندا،
قۋالاپ كيىك ۇستاعان،
سارىويدىڭ قۋىپ شىڭىنان.
باقا باتىر بارىپتى،
نۇرشانىڭ شىعىپ قاسىنان.
استىندا جۇيرىك اتى بار،
قىلىش، نايزا اسىنعان،
ارال باتىر قوسىلدى
داڭنىڭ شىعىپ باسىنان.
استىندا جۇيرىك اتى بار
قۋالاپ كيىك ۇستاعان
تەرمەمبەستىڭ شىڭىنان.
جاقايىمنىڭ ەرلەرى
جانقوجاعا بارىپ قوسىلعان.
اقتان، شورتاي اتتاندى
داريانىڭ بويىنان،
ارىقبالىقتىڭ قاسىنان.
اقتاناۋ ات استىندا،
الماس قىلىش اسىنعان.
ءارۋاقتى ەر ەكەن
بۇلت كەتپەگەن باسىنان.
باۋبەكتەن اتتاندى وتەقۇل،
قارۋ- جاراق اسىنىپ،
استىنا بەدەۋ ءمىنىپ ءجۇر.
جاۋ حابارىن ەستىپ،
ور بويىنان كەلدى بۇل.
قاراساقال شاعىراي-
بۇ دا كەلدى قالىسپاي.
قاراساقالدىڭ باتىرى ەد،
شىدامايتىن نامىسقا- اي.
ءتورتقارادان اتتاندى تىلەۋلى،
باتىر ەدى بەلگىلى-
جاۋ دەگەندە قايتپايتىن،
اينىمايتىن جۇرەگى.
استىنا بەدەۋ ات ءمىنىپ،
الماس قىلىش اسىنىپ،
جانقوجاعا ەرەدى.
ءتورتقارادان كەلدى بايقازاق،
قاي باتىردان كەم قازاق؟
تۇرىكپەنى ناز بەدەۋ-
استىنا ءمىنىپ ارعىماق.
قىلىش- نايزا اسىنعان،
الماس قىلىش، اق بالداق.
قىزىلباستىڭ حانىنىڭ
قىزىن العان اقتاماق.
سول سۇلۋدان ايرىلىپ،
جۇرەگىندە قالعان داق.
ءتورتقارادان اتتاندى جانىبەك،
باتىر ەكەن ءارۋاقتى،
ارتىق تۋعان اسىل تەك،
دۇشپانىن جەڭىپ، العان كەك.
شومەكەيدىڭ ساۋقىمى،
و دا اتتانىپ جۇرەدى.
تابىننان شىعىپ بايقادام،
بۇ دا اتتانىپ كەلەدى.
ەر جاكەڭدى باسشى ەتىپ،
وڭشەڭ باتىر باس بولىپ،
«جۇرەتىن بولسا، ءجۇرسىن» دەپ،
حان كەنەگە حابار بەرەدى.
وسىنى ايتىپ كىشى ءجۇز،
سوزاققا قاراي جونەدى.
بۇل حاباردى ەستىپ،
جيناپ الىپ اسكەرىن،
اسىعىپ وتىرعان حان كەنە
«جۇرەيىك» دەپ جوسىلدى.
كىشى ءجۇزدىڭ باتىرلارىنا
جولدا بارىپ قوسىلدى.
سوزاقتى بارىپ الا الماي،
قايىسقانى ءالى ەسىندە.
ءبارى كەلىپ باس قوستى
زاۋال اۋا بەسىندە.
اتتانعانى سولاردىڭ
سۇمبىلەنىڭ ىشىندە.
باستاپ كەلە جاتىر حان كەنە،
كورگەن جولى بۇرىنعى،
ۇمىتپاعان ەسىندە.
ۋايىم بولىپ كەلە جاتىر
كىشى ءجۇزدىڭ باتىرى
جانقوجاعا ەرگەلى.
«سوزاقتى بۇرىن كىم بۇزسا،
سونىكى، - دەپ، - ابىروي» .
باتىرلارىنا تاپسىردى،
شاقىرىپ الىپ بەلگىلى.
باتىرسىنىپ ەشكىم كورگەن جوق
بۇل تورەنىڭ كىشى جۇزگە كەلگەلى.
كۇندىز- ءتۇنى كىدىرمەي،
كەلە جاتىر جول ءجۇرىپ.
ءبىر توعايعا كەلگەندە
ات جۇرمەدى كىدىرىپ.
قانشا ۇرسا دا ساۋىرعا،
باسپايدى اياق ەلەرىپ.
«نە بولدى؟ » - دەپ ناۋرىزباي،
قاراسا كوزىن جىبەرىپ،
ءبىر جولبارىس كوك تارلان
جاتىر ەكەن جۇرەلەپ،
«شابايىن» دەپ قامدانىپ.
اتتان ءتۇسىپ ناۋرىزباي،
جۇرە بەردى جولبارىسقا،
الماس قىلىش قولعا الىپ.
ۇمتىلدى تارلان شامدانىپ،
اتقان وقتاي شالت ەكەن،
قىلىشپەن تاستايدى قاق جارىپ.
«ەر ەكەن، - دەپ، - ناۋرىزباي» ،
ماقتادى حالىق توپتالىپ.
اقاۋىز اتپەن ناۋرىزباي
كەلە جاتىر قولدى باسقارىپ.
بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ،
سوزاققا كەلىپ جاقىنداپ،
كەلىپ قوندى قامالىپ.
«بۇزامىز، - دەپ، - قامالدى» ،
ەرلەر جاتىر دايىندالىپ.
اقاۋىز اتپەن ناۋرىزباي
جۇرەدى قولدى اينالىپ.
تۇنىمەنەن ۇيىقتاماي،
بەلىنە قارۋ بايلانىپ،
كۇن شىققاسىن، قاراسا،
جانقوجا جوق ىشىندە،
حالىق قالدى جينالىپ.
كەتكەنىن ەشكىم بىلمەدى،
باتىرلار تۇر تاڭ قالىپ.
كىنا قويدى حان كەنە،
جانقوجانى «قاشتى» دەپ.
بۇل سوزىنە كەنەنىڭ
باتىرلار ءجۇر ارلانىپ.
جىلقىامان باتىر اقىردى،
«جانقوجا قاشتى» دەگەنسىن،
اشۋلانىپ شامدانىپ.
اقشولاقتى قولعا الىپ،
ونان ارتىق ءسوز ايتسا،
اتۋعا تۇر ويلانىپ.
ءسوز ايتتى كەنەگە تولعانىپ:
- بۇزا الماي قايتتىڭ سوزاقتى،
ءوزىڭ بارىپ اتتانىپ.
بۇزا الماي سوزاق قورعانىن،
ءبىر جەتى جاتتىڭ قامالىپ.
اتىڭ ارىپ، اشىعىپ،
قايتىپ باردىڭ ساندالىپ.
«شاۋىپ الام، - دەپ، - سوزاقتى» ،
كەتىپ ەدىڭ جالمانىپ.
الا الماعان سوڭ سوزاقتى،
جانقوجاعا شاعىندىڭ،
ۇيىڭە شاقىرىپ الدىرىپ.
«اتتانايىق، - دەدىڭ، - سوزاققا» ،
جاعدايىڭدى ايتىپ جالىنىپ.
سەن ءۇشىن كەلدى جانقوجا،
بارعاسىن ساعىڭدى سىندىرىپ.
«قورعاندى جالعىز بۇزسام» دەپ،
جۇرەتىن ءوزى ويلانىپ.
كەتكەن شىعار سوزاققا
ءبىر جاعىنان اينالىپ.
كورمەي قالعان ناۋرىزباي،
جۇرسە دا قولدى اينالىپ.
قاقپاسىن اشىپ قورعاننىڭ،
الىپ كەلدى باتىرىڭ،
پەندە ەتىپ كوندىرىپ.
الدىڭا كەلىپ ءسوز سويلەر،
قول قۋسىرىپ وتىرىپ.
ۇيالارسىڭ سول ۋاقتا،
ەكى بەتىڭ قىزارىپ.
جانقوجا جاۋدان قاشا ما،
ءارۋاعى ءجۇر نۇرلانىپ!
بۇل سوزاقتى جانقوجا
جالعىز ءوزى الادى،
قايتاسىڭ تاعى قامالىپ.
كەشە ءوزىڭ كەلگەندە،
ەر بولساڭ، نەگە المادىڭ،
قايراتىڭدى شىعارىپ؟ !
جىلقىامان ايتىپ بولعانسىن،
حالىق تۇر ەد جينالىپ.
وسىمەنەن تۇرعاندا،
جيىلعان كوپ الدانىپ.
بۇلار ءسويتىپ تۇرعاندا،
سوزاقتان شىعىپ ەكى ادام،
كەلە جاتىر شاپقىلاپ.
«كىم ەكەن، - دەپ، - كەلە جاتقان؟ »
بۇلار تۇردى تاڭىرقاپ.
«جەكەگە شىققان ەر مە؟ دەپ،
قارۋ- جاراق قولعا الىپ،
باتىرلار ءجۇر قامدانىپ.
«كەلە جاتقان بىزگە ەلشى» دەپ،
جانە دە تۇر ويلانىپ.
كەلگەسىن جاقىن، قاراسا،
كوكەشكى اتپەن قاقپالاپ،
ايداپ كەلە جاتىر ەر جاكەڭ
سوزاقتىڭ قاراۋىل باتىرىن،
الماس قىلىش قولعا الىپ.
حان كەنەگە تاپسىردى:
«كەلەم، - دەپ، - ساعان ولجا الىپ» .
اكەلگەنسىن باتىردى ەر جاكەڭ،
كىشى ءجۇزدىڭ ەرلەرى
ايقايلاپ ءجۇر قۋانىپ.
«جانقوجا قاشتى» دەگەنگە،
ءجۇر ەدى سوعان ىقتانىپ.
«بىزدىكى، - دەپ، - ابىروي» ،
كىشى ءجۇزدىڭ باتىرلارى
اتىنا ءمىندى، تۋ الىپ.
ەر جاكەڭنەن سويلەيىن،
تىڭداسىن، حالىق، اڭعارىپ.
جۇرە بەرسىن ناۋرىزباي
قالىڭ قولدى اينالىپ.
كەتكەن ەكەن ەر جاكەڭ
ءبىر جاعىنان تايسالىپ.
«جالعىز بارىپ، - ەر جاكەڭ، -
سوزاقتىڭ كەنتىن بۇزسام» دەپ،
جۇرەتىن ءوزى ويلانىپ.
ءارۋاققا سىيىنىپ،
كەتكەن ەكەن ەر جاكەڭ،
جاراتقان حاقتى ويعا الىپ.
تاڭ الدىندا جەتىپ بارىپ،
ىزدەدى تەسىك اينالىپ.
ىزدەپ ءجۇرىپ تەسىكتى،
تاۋىپتى كەلىپ ەسىكتى.
قاقپانىڭ اۋزى اشىق تۇر،
پىرىلدى جاكەڭ ەسىتتى.
بارىپ ايعاي سالىپتى:
- ورنىڭنان تۇر، - دەپ، - جۋىقتاپ،
نە ءبىتىرىپ جاتىرسىڭ،
ەسىكتى باقپاي ۇيىقتاپ؟ !
ۇيىقتاپ جاتقاندا ولتىرسەم،
قويارسىڭ كىنا: «ۇرلىق» دەپ،
بۇل ەتكەنىڭ «زورلىق» دەپ.
اڭسىزدا كەلىپ كورسەتتىڭ
ماعان ەندى قورلىق دەپ.
ماناۋراماي، ۇيقىڭدى اش،
باتىر بولساڭ اتىڭا ءمىن،
قولىڭا الىپ الماس قىلىش، اق بالداق.
مەن- قازاقپىن، جانقوجا،
جولداسىم جوق قاسىمدا،
كەلىپ تۇرمىن جالعىز- اق.
سەن- جاردا جاتقان جاپالاق،
مەن- تاۋدا جۇرگەن مۇزبالاق.
ىلەيىن دەپ كەلىپ تۇرمىن،
جۇرەم بە سەنەن قورعالاپ!
ۇرىسام دەسەڭ، اتىڭا ءمىن،
قارۋىڭدى الىپ قامدانىپ.
باسىڭدى كەسىپ الامىن،
قانىڭ اعار سورعالاپ.
ۇرىسپاساڭ، الدىما ءتۇس،
كوپ تۇرمايمىن مەن قاراپ.
اتانتاي باتىر سويلەدى:
- سەن- ءبىر ەمەسسىڭ، وتىزسىڭ.
الماس قىلىش قولىڭدا،
كيگەنىڭ ىلعي كوك تەمىر،
ءتونىپ تۇرسىڭ قامالاپ.
مەن باسىمدى باعىپ جاتىرمىن،
كوتەرە الماي، قورعالاپ.
ۇرىسۋعا شاما جوق،
«ءجۇر» دەسەڭ، الدىڭا تۇسەيىن،
اتىما ءمىنىپ جورعالاپ.
الدىنا باتىر تۇسكەسىن،
ايداپ كەلدى ەر جاكەڭ
حان كەنەگە قۋالاپ.
ءوزى ايدىك سارت ەكەن،
جۇرە المايتىن ات الىپ.
سوزاقتىڭ ەلىن سول ەكەن
جۇرەتىن بيلەپ، باسقارىپ.
الدىنا ءتۇسىپ جاكەڭنىڭ،
كەلىپ تۇر ەندى ايدالىپ.
حان كەنەنىڭ الدىنا
باتىر كەلىپ وتىردى،
قول قۋسىرىپ، جۇگىنىپ.
حان كەنە جاۋاپ سۇرادى:
- سەن كىمسىڭ؟ - دەپ اقىرىپ،
قاسىنا جاقىن شاقىرىپ.
ءمانىسىن ايت جۇمىستىڭ،
ەرىپ ءجۇرسىڭ ناعىلىپ؟
اتانتاي باتىر سويلەدى:
- مەن- سوزاقتىڭ باتىرى
قاقپانىڭ اۋزىن باعاتىن.
سىرتىنان ىزدەپ جاۋ كەلسە،
قالاعا ونى كىرگىزبەي،
مەن ەدىم باسىن الاتىن.
جاۋ جوق ەدى جاقىندا
بىزگە قارسى شاباتىن،
بىلەمىن ەلدىڭ شاماسىن.
حان كەنە كەلىپ اتتانىپ،
قورعاندى ول بۇزا الماي،
ءبىر جەتى جاتتى قامالىپ.
امالىن و دا تابا الماي،
قورعاندى ءجۇردى اينالىپ.
و دا قايتىپ كەتىپ ەد،
ءۇستى كىرلەپ، اتى ازىپ.
كىرە الماي ەسىكتەن،
سىعالاپ مەنى كورىپ ەد،
ناۋرىزباي كەلىپ تەسىكتەن.
وزىڭىزگە بەلگىلى
بۇل اڭگىمە ەستىگەن.
سوزاقتىڭ حالقىن قورعاعان
باتىرى مەن بولاتىن.
ءارى باتىر، ءارى حان
ءوزىم ەد حالىق سۇرايتىن.
جاۋ حابارىن ەستىسەم،
ادەتىم ەدى بۇرىنعى
قاقپا اۋزىندا تۇراتىن.
قالاعا ونى كىرگىزبەي،
قارسى كەلگەن جاۋ بولسا،
قىلىشپەن باسىن قاعاتىن.
بۇزا المايدى ەش ادام
بۇل قالانىڭ قورعانىن.
ساز بەن شويىن ارالاس،
تاستان قاتتى بولاتىن.
ەسىكتەن كەلسە وزىمە،
قانداي باتىر بولسا دا،
مەن ەدىم باسىن الاتىن.
سىرتتان كەلگەن جاۋلارىم
بۇزا الماي قورعان قامالىن،
اشىعىپ كەيىن قايتاتىن.
الدىڭا كەلىپ تۇرعانىم،
ءسوزىم كوپ ءالى دە ايتاتىن.
بۇگىنگى تاڭ الدىندا
ءبىر ادام كەلدى قاسىما،
جاتىر ەدىم ۇيىقتاپ.
«تۇر» دەپ ايعاي سالىپ تۇر،
مەنىڭ كەلىپ باسىما.
تۇرەگەلىپ قاراسام،
وتىز ادام تۇر قاسىندا.
كوك ساۋىتى ۇستىندە،
الماس قىلىش بەلىندە،
ءتۇسى سۋىق ايباتتى،
«قيامىن، - دەپ، - جەلكەڭدى» ،
ءتونىپ تۇر مەنىڭ باسىما.
قاقپانىڭ اۋزىن اشىپتى،
مەنى قارا باسىپتى.
ءارۋاعىم قاشىپتى،
ۇرەيىم جامان ۇشىپتى،
باسىما تۇمان ءتۇسىپتى.
«اتىڭا ءمىن! ءجۇر!- دەدى. -
الدىما مەنىڭ ءتۇس!» دەدى.
الدىنا مۇنىڭ تۇسكەنىم،
بەرى قاراي جۇرگەنىم:
«ازىرەتى ەر ءالي
كەلدى مە ەكەن؟ » دەپ ەدىم.
كىم ەكەنىن بىلمەدىم،
وسى- مەنىڭ كورگەنىم.
حان كەنە سوندا سويلەدى:
- بۇل قازاقتىڭ باتىرى
ەر جانقوجا بولاتىن.
قارسى كەلگەن دۇشپاندى
تابانىنا سالاتىن.
ايتقانىنا كوندىرىپ،
پەندە ەتىپ الاتىن.
ەر بولساڭ دا ەرىكتى،
كورگەندەي كوزگە كورىكتى،
ايتقانىن سونىڭ قىلاسىڭ.
الدىنا بارىپ، باس ءيىپ،
قول قۋسىرىپ تۇراسىڭ،
ەركىڭدى سوعان بەرەسىڭ.
پورىمىڭا قاراسام،
ءوزىڭ تاۋداي نەمەسىڭ.
ول ەرتىپ كەلگەن قاسىنا
كەنە حان، ناۋرىزباي تورەسىن.
ايتقانىنا كونبەسەڭ،
اجالىڭنان بۇرىن ولەسىڭ.
ەندى نە ايتاد ەر جاكەڭ،
ءوز اۋزىنان بىلەسىڭ.
جاكەڭنىڭ سوندا ايتقانى:
- اۋ، باتىرىم، بەرى كەل،
كۇشىڭ مەنەن كەم ەمەس،
قۇداي، ءارۋاققا سەنە بەر.
حان كەنەمەن سويلەسسەڭ،
اۋلىڭا جۇرە بەر.
بۇگىن كەشكە بارامىز،
قاقپاڭنىڭ اۋزىن اشا بەر.
كەشكە مەيمان بولامىز،
تاماعىڭدى اسا بەر.
اۋەلى جاۋلاعانىڭ- ءبىزدىڭ ەل،
جاۋ بولا ما ەكەن مۇسىلمان،
ءدىن يسلام، قۇبىلاڭ ءبىر.
باباجان سارتىڭ حان بولىپ،
بۇلدىرگەنى- ءبىزدىڭ ەل.
ءتورت ءشارىڭنىڭ ءبىرى- بۇقارا،
ءدىندى بۇزعان- ءسىزدىڭ ەل.
كوپ كىدىرىپ قالدىڭ با؟
ۇلىقسات بەردىم، جۇرە بەر،
ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل.
بۇل بۇل جاقتا جۇرگەندە،
ول قالانىڭ ادامى
قاقپانىڭ كوردى اشىعىن،
ىزدەدى «جوق» دەپ باستىعىن.
شۋلاپ حالقى جۇرگەندە،
باتىردىڭ كوردى كەلگەنىن،
ولمەي ءتىرى جۇرگەنىن.
حالقىنا كەلىپ بۇل باتىر،
ايتادى ەندى كورگەنىن:
- اتتانىپ قازاق كەلدى، - دەپ،
جانقوجانىڭ ايتتى ەرلىگىن،
قازاقتىڭ ايتتى بىرلىگىن:
- تۇندە كەلىپ جانقوجا،
باسىما ايعاي سالىپتى.
ۇيىقتاپ قالعان ەرىڭدى-
مەنى وياتىپ الىپتى.
وعان قارۋ ەتە المادىم،
بەتىم جوق كورەتىن حالىقتى.
كوزىمە بالە كورىندى،
ءارۋاعى باسىپتى.
مەن سەكىلدى ەرىڭدى
قورقىتىپ جامان، ساستىردى.
مەنى ايداپ الدىنا،
حانىنا اپارىپ تاپسىردى.
بۇ زاماندا كورمەدىم
ول سەكىلدى باتىردى.
اپارعانمەن حانىنا،
ماعان ازار بەرمەدى.
«كەنە حانمەن سويلەسىپ،
وزىمە قايتىپ كەل» ، - دەدى.
وزىنە قايتىپ كەلگەسىن،
مەنى ەلگە جىبەردى.
«قاقپانىڭ اۋزىن اش، - دەدى. -
حالقىڭمەنەن كەڭەسىپ،
تاماعىڭدى اس، - دەدى.
كەشكە مەيمان بولامىز.
حالقىڭا حابار شاش، - دەدى.
ەلىڭمەنەن ەگەسپە،
ماۋقىڭدى باس» ، - دەدى.
وسى- مەنىڭ كورگەنىم.
باتىر بولىپ، ەل قورعاپ،
سوزاق ەدى ەرمەگىم.
وسى كۇنگە دەيىن سوزاقتى
مەن دە جاۋعا بەرمەدىم.
بۇعان ءالىم كەلمەدى،
نە دەيسىڭدەر، اۋ، حالقىم؟ !
سوندا ءبىر سارت سويلەدى:
- مەيمان ەتىپ، قالاي كونەمىز
جاۋ بولىپ كەلگەن قازاققا؟
شارگە كىرىپ العاسىن،
قالدىرماي ما ازاپقا؟
قورعاندى بۇزىپ كىرە الماي،
نەشە جاۋ قايتقان سوزاقتان.
قاقپانىڭ اۋزىن بەكىتىپ،
جاتساق قايتەدى بۇ جاقتا؟
كىرە الماسا قورعانعا،
قارنى اشىپ، اتى ازىپ،
قايتپاس پا ەكەن قازاق تا؟
اتانتاي باتىر سويلەدى:
- بۇل قاقپاڭدى اشا الماي،
كەيىن قايتاتىن
ناۋرىزباي مەنەن كەنە ەمەس.
جانقوجا باتىر بۇل بولسا،
بۇعان ەشكىم تەڭ ەمەس.
كەرەك بولسا اماندىق،
ەگەسكەنىڭ ءجون ەمەس.
باباجاننىڭ ارتىنا
قازىق قاعىپ ءولتىردى،
و دا مەنەن كەم ەمەس.
وعان قارسى باراتىن
باتىرىڭ بولسا، سوندا ەگەس.
ايتىپ بولدىم ءسوزىمدى،
قايتا بارار مەن ەمەس.
ءوز ايتقانىن ىستەمەي،
بوس قايتاتىن ەر ەمەس.
ايتقانىنا كونبەسەڭ،
تالقاندايدى ءشارىڭدى،
ايداپ كەتەد مالىڭدى.
تارتىپ الاد دۇنيەڭدى
باسىپ الادى جەرىڭدى،
بۇلدىرەت ءسويتىپ ەلىڭدى.
جىلاتادى ايەل- بالاڭدى،
شۋلاتاد حالقىڭدى.
بۇل زاماندا كورمەدىم
جانقوجاداي باتىردى.
ايتقانىن قىلساڭ، تيمەيدى،
مۇسىلمانعا ءزابىر بەرۋدى
كوڭىلى ونىڭ سۇيمەيدى.
ناۋرىزباي مەنەن كەنەنىڭ
ايايتۇعىن ءتۇرى جوق،
وعان ەرىك بەرمەيدى،
شاريعاتتان دا بىلەدى.
الدىڭدى توسىپ ءار جەردەن،
يتەلگى قۇستاي ىلەدى.
«جاۋلادىڭ، - دەپ، - مۇسىلمان» ،
جانە دە بىزگە كۇلەدى.
باباجان ەتكەن ازارىن،
ونى دا بىزدەن كورەدى.
ايتىپ بولدىم ءسوزىمدى،
وزدەرىڭ ەندى ءبىل، - دەيدى.
كوپ ىشىنەن قارت ادام
تاعى شىعىپ سويلەدى:
- باتىردىڭ ايتقانى ءجون، - دەدى،
راس بولسا جانقوجانىڭ كەلگەنى،
وعان ءالىڭ كەلمەيدى.
تۇرىكپەننىڭ ايىمبەت باتىرىن ولتىرگەن
ول ءارۋاقتى ەر، - دەدى.
ايتقانىنا كونە بەر،
سۇراعانىن بەرە بەر.
ايتقانىنا كونبەسەڭ،
ەلدى شاۋىپ، بۇلدىرەر.
امان بولسا ەلدەرىڭ،
ورنىنا كەلىپ تەڭەلەر.
بۇگىن كەشكە مەيمان ەت،
ەرتەڭ تۇستە ۇلىقسات بەر.
مەيمان بولعان اسىلزات
ەلگە تيمەيدى، كەمەڭگەر.
ۋاعدا قىلساڭ ەرمەنەن،
ەكى سويلەمەيدى ەر دەگەن.
شاقىرۋشى ادام جىبەر،
قول قۋسىرىپ، ۇرمەتپەن،
قىزمەتىڭدى ەتە بەر.
سونان كەيىن بۇل باتىر
شاپتىرىپ وعان جىبەردى
شاقىرۋشى ادامىن.
دايىنداپ جاتىر تاماعىن،
اسىپ شاشپا پالاۋىن،
دۇمشەلەپ قويىپ كوك شايىن.
حالقى ءجۇر قايعىرىپ:
«بولاد، - دەپ، - قالاي ىڭعايىن؟ »
جۇگىرىپ ءجۇر بۇل حالىق:
«تابامىز، - دەپ، - قوناق جاعدايىن» .
بەس ءجۇز ادام اتتانىپ،
بولۋعا قوناق كەلاتىر
اسىنعان قارۋ كىل باتىر.
اسكەرى بار ءۇش جۇزدەي،
ناۋرىزباي، كەنە حانى بار،
شابۋعا ءشاردى ىنتىزار.
كىشى ءجۇزدىڭ ادامى
ەكى جۇزدەي تاعى بار.
ۇرىسپاي- اق باعىندىردى،
جانقوجاداي ەرى بار.
ىقپالى ارتىق ەر ەكەن،
باسىنا قونعان باعى بار.
قارسى الىپ سوزاق حالقى، ەتتى قوناق،
كوشەگە قاتار- قاتار جاعىپ شىراق.
قوناق بوپ جاتىر ەرلەر، پالاۋ شايناپ،
اتتارىن جوڭىشقاعا قويدى ايداپ.
ناۋرىزباي اقاۋىز اتپەن ارالاپ ءجۇر
سويقاستاپ ءشاردىڭ ءىشىن گۇل- گۇل جايناپ.
ەرلەرى كىشى ءجۇزدىڭ تىنىش وتىر،
بولاشاق كەلەر ءىستىڭ الدىن ويلاپ.
قوناعىن پۇل، بوزىمەنەن بولدى جايلاپ،
ايتقانداي، زاۋال اۋا ۇلىقسات ەتتى،
«سارايدى اشىپ قويامىن،
ال، - دەدى، - دۇنيەنى ءوزىڭ تاڭداپ.
مال ۇستامايدى ءبىزدىڭ حالىق، بەلگىلى سىزگە،
جىلقى جوق بەرەتۇعىن ۇيىرلەپ ايداپ.
ال، باتىر، ەندىگىسىن ءوزىڭىز ءبىل،
حالىق وتىر: «نە ايتادى؟ » - دەپ، سىزگە قاراپ.
جاكەڭنىڭ سوندا ايتقانى:
- دۇنيە- مالىڭدى المايىم،
ءوز مالىم دا جەتەدى.
مۇسىلماندى ولجالاپ،
اقىرەتتە ادام نە ەتەدى!
الىم ويلاعان ادامدار
كىسى ەڭبەگىن جەپ كەتەدى!
«كەلمەيىن- اق» دەپ ەدىم،
ەلدى ءبىزدىڭ ولجالاعان
ازار- ارىڭ وتەدى.
كەنەگە سالساڭ، مىنەكي،
«الامىن، - دەپ، - كەگىمدى» ،
ەلىڭدى شاۋىپ كەتەدى.
ول ادەتتى ەتپەي- اق،
ءتۇزۋ جۇرسەك نە ەتەدى.
ءادىل بولساڭ اللاڭا،
قىل كوپىردەن ادام وتەدى.
ولجا الماي- اق ەلىڭنەن،
جانقوجا ەلگە قايتادى.
ەندى ايتاتىن ءسوز- مىناۋ:
مۇنان بىلاي، مۇسىلمان،
جاۋ بولماي، تاتۋ جۇرەيىك.
ءتۇسى باسقا جاۋ كەلسە،
ءبارىمىز تۇگەل باس قوسىپ،
سونى جاۋلاپ كورەيىك.
وسى ايتىلعان سوزىمە
تاتۋشىلىق- بىرلىكپەن
ەكى جاق ۋادە بەرەيىك.
ايتىپ بولدىم ءسوزىمدى،
ۇلىقسات بەرسىن ءسىزدىڭ ەل،
ەلگە قايتىپ جونەيىك.
«ماقۇل» دەپ باس يزەدى وزبەك- سارتى
ەسىتىپ ەر جاكەڭنىڭ مىنا ءسوزىن،
قۋانىپ ايعايلادى سوزاق حالقى.
جايىلعان ەر جاكەڭنىڭ سىرتقا داڭقى،
ورىنداپ ويداعىسىن جاكەڭ وتىر،
ەرلەرى كىشى ءجۇزدىڭ سۋداي شالقى.
جىلاتپاي سوزاق حالقىن، الدى العىس،
جىگىتكە پايدا بەرمەيد، الساڭ قارعىس،
بۇل ءىستى جاقتىرمادى كەنە بايعۇس.
«كەلىپ، بوسقا قايتتىق» دەپ،
حان كەنە ىشتەن قايعىردى.
ەل شاۋىپ، ولجا الۋعا
جانقوجادان ايبىندى.
ۋادەنى بۇزا الماي،
جاراعان بۋراداي شابىندى،
ابلىعىپ جۇرەك، قابىندى.
سوزاقتى شاۋىپ الا الماي،
كىشى جۇزگە حان بولا الماي،
ىشتەن كەنە كۇيىندى،
ىشكە ءتۇيدى ءتۇيىندى.
وڭشەڭ بۇزىق جيىلدى،
«جانقوجادان شەكتى اشۋعا
تابايىق، - دەدى، - قيۋدى» .
بوتەن قيسىن تابا الماي،
ءوزى بارىپ تيە الماي،
«ىستەدىڭ، - دەپ، - قارلىقتى» ،
باتباداي سۇلۋدىڭ
وڭ بۇرىمىن قيىپتى.
جازىقسىز جاۋىپ جالانى،
باتباداي اسىل سۇلۋعا
ءسويتىپ ءزابىر بەرىپتى.
كىشى جۇزدەن جىكتى اشۋعا
كەنە جۇمىس باستاپتى.
جانقوجامەن اراز بولۋ ءۇشىن اپامىز باتبا سۇلۋدى جازىقسىز « ءجاللاپتارلىق ىستەدىڭ» دەپ زابىرلەپ، وڭ بۇرىمىن كەسىپ الادى. اپامىز سونان كەيىن، تورەلەردىڭ جىلقىسىن باعىپ جۇرگەن مالايتاز دەگەن ءبىر ءتىلى جۇيرىك جىگىت بار ەكەن، سونان جاسىرىن «جانقوجاعا حابار ايت» دەپ جىبەرەدى. اپامىزدىڭ حابار ايتقانى:
باتبا سۇلۋ سويلەدى:
- اۋ، مالايتاز، مالايتاز!
جىلقىسىن باقتىڭ تورەنىڭ،
ماڭدايىڭا بىتكەن مالىڭ از.
ءۇي كورمەيسىڭ كۇنى- ءتۇن،
دالادا ءجۇرىپ قىسى- جاز.
كوگىلدىر كوكتەم كوگەرىپ،
ەكەۋمىزگە بولمايد جاز.
تارىعىپ تۇر بۇل كۇندە
ساياتتا جۇرگەن قوڭىر قاز.
تاپسىرامىن ءبىر جۇمىس،
مال باققانعا بولما ءماز.
جىگىت بولساڭ ورىندار،
تورەدەن العان مالىڭ از،
ايتايىن ساعان بۇل ءىستى:
بۇرىمىمدى كەستى جازىقسىز،
حان كەنەنىڭ اقىلى از.
ادام سالىپ اراعا،
الىپ ەدى بولىپ زار.
دۇنيە- مال بەردى اياماي،
«وزىنە تەڭ» دەپ، ءسۇيىپ جار.
ارامىز سۋىپ بۇل كۇندە،
جۇرەككە ءتۇستى سۋىق مۇز.
ايەلدىڭ جوق تەڭدىگى،
كەمدىككە كونگەن حالىقپىز.
كىم شانىشسا سونىكى،
سۋدا جۇرگەن بالىقپىز.
ايەل بولىپ جارالعالى
قانداي تەڭدىك الىپپىز؟ !
جانقوجاعا باتىپ تيە الماي،
كىشى جۇزگە حان بولا الماي،
بۇزىقتىق ىسكە كىرىستى.
جانقوجادان جىكتى اشۋعا
باستادى كەنە جۇمىستى.
جازىعىم جوق، مەن اقپىن،
جاكەڭ ارىن ارلاسىن،
جىبەرمەسىن نامىستى.
جاكەڭە جىبەر تەز حابار،
اقتىعىمدى انىقتاپ،
كەنەدەن السىن ايىپتى.
بۇرىمىم بىتەر ورنىنا،
اقتىڭ ءىسى عايىپتى.
بۇل كۇندە ويى بۇزىلىپ،
ۋادەدەن تايىپتى.
وسىنى ايتىپ بولعاسىن،
جەتكىزۋگە حاباردى
مالايتاز جانقوجاعا بارىپتى.
- اسسالاۋماعالايكۇم!
حابارعا كەلدىم، ەر جاكە.
ەرلىگىڭە قىزىعىپ،
قارىنداسىڭدى العان حان كەنە
كەۋلى سۋىپ بۇل كۇندە،
ىستەدى جۇمىس ول كەنە.
جازىقسىز جاۋىپ جالانى،
بۇرىمىن كەسىپ باتبانىڭ،
زابىرلەدى حان كەنە.
«ايت، - دەگەسىن، - حاباردى»
كەلىپ ەدىم مەن سىزگە.
كوپ تۇرمايمىن كىدىرىپ،
بىلە قويسا حان كەنە،
ولتىرەدى مەنى دە.
حابارىن ايتىپ مالايتاز،
قايتىپ كەتتى جونىنە،
جىلقىسىن باققان جەرىنە.
كەۋلى ءبىتىپ، قانىقتى
مالايتازدىڭ سوزىنە.
اشۋلانىپ، ارلاندى
«ءزابىر بەردى» دەگەنگە.
بۇل حاباردى ەستىپ،
اتتانباق بولدى كەنەگە،
قاندى شەلەك تورەگە،
زابىرلەنگەن باتبانى
كورەيىن، - دەپ، - ءوزى دە.
اسىعىپ جاكەڭ، كۇيىندى
كورىنگەنشە باتبا كوزىنە.
«ءبىز اۋلىنا بارعانشا،
اق بولسا ءبىت، - دەپ، - بۇرىمى» ،
جانقوجا حاقتان سۇراپتى.
جاكەڭ اۋىلىنا بارعانشا،
بۇرىمى ءبىتىپ بۇرىنعىداي
ورنىندا تۇر تۇراقتى.
قويا تۇرىپ بۇل جاعىن،
باتبا سۇلۋدان سويلەيىن.
كوپ كورگەن كەنە ءوزىن- اي:
سۇلۋ ەكەن اپامىز
كەلىمى كەلگەن پورىمدى- اي،
بۇرالعان جاڭا ءوسپىرىم تال شىبىقتاي،
اق قۇبا، ءبيداي ءوڭدى، قىزىل شىراي،
قيعاش قاس، قىزىل ەرىن، جازىق ماڭداي،
ارشىن ءتوس، الما مويىن، ءسۇمبىل شاشتى- اي.
وكشەگە ورالادى قوس بۇرىمى- اي
جارقىرايد وتىز ءتىسى مەرۋەرت تاستاي،
مامىرلاپ باسادى اياق قوڭىر قازداي.
جاقسىنىڭ جامالىنا جان تويار ما،
تاتيدى ايتقان ءسوزى شەكەر- بالداي!
كورىنەد ىشكەن اسى تاماعىنان
بۇرىنعى ءوتىپ كەتكەن كۇلاندامداي.
سىرتىنان بولىپ عاشىق كەنە حانىڭ
الىپتى اياماي بەرىپ دۇنيە- مالدى- اي.
ىستەدى وپاسىزدىق بۇل سۇلۋعا،
ءىسىنىڭ باستان- اياق ءبارى وسىنداي،
ازارعا كىم شىدايدى، انە سونداي؟ !
قارىنداسى ەر جاكەڭ،
«زابىرلەندى» دەگەسىن،
جالادان امان بولعاسىن،
كوك ساۋىتىن كيەدى،
ۇستىنە قارۋ ىلەدى.
اشۋلانىپ ەر جاكەڭ،
كوكەشكى اتقا مىنەدى.
جىلقىامان مەن راسقا
تەزدەتىپ حابار بەرەدى.
تولىباي مەن ارال باتىر كەلەدى- اي،
ءجۇنىس پەنەن باسىعارا-
بۇلار دا ىزىنە ەرەدى- اي.
قاراساقال شاعىراي
بۇ دا بىرگە جۇرەدى- اي.
قاراكەسەك اقتان باتىر،
باسىعارا، كوبەك ءبي
حابارلانىپ كەلەدى- اي.
ءتورتقارادان بايقازاق،
تىلەۋلى باتىر ەرەدى- اي.
ءالىمنىڭ تۇگەل باتىرى
ءبارى جيىلىپ كەلگەسىن،
بولعان ءىستى بىلەدى- اي.
ەسىتىپ ءسوزدىڭ ءمانىسىن،
جاكەڭە ەرىپ بۇلار دا
حان كەنەگە اتتانىپ كەلەدى- اي.
ەرلەر جينالىپ بارعانسىن،
حان كەنەنىڭ دۇرسىلدەدى جۇرەگى- اي.
جانقوجا كەلدى اتتانىپ
حان كەنەنىڭ اۋلىنا- اي،
قارىنداسىنىڭ كەگىن الۋعا- اي.
قارىنداسى جىلاپ ءجۇر،
جازىقسىز ىسكە نالىپ- اي.
بۇرىمى ءبىتتى ورنىنا،
اللا اشىپ باعىن- اي.
ءالىمنىڭ باتىر ەرلەرى
تۇگەل ەرگەن قاسىنا- اي.
اۋىلىن قاماپ اينالا،
توبەنىڭ تۇر باسىندا- اي.
اۋلىنا كەلىپ ءتونىپ تۇر،
قاشىق ەمەس جاقىندا- اي.
اشۋلانىپ، كارلەنىپ،
كەلىپ ەدى اشۋىن باسا الماي.
ءارۋاعى تورلاپ جاكەڭنىڭ،
توبەسىندە بۇلت وينادى- اي.
بۇلاردى كوزى كورگەسىن،
ۇيدەن شىقتى حان كەنە:
«بولدى، - دەپ، - ەندى بۇل قالاي؟ »
كوزىن سالىپ توڭىرەككە،
جان- جاعىنا قارادى- اي.
جيناپ الىپ اسكەرىن،
ۇرىسۋدى ويلادى- اي.
جاكەڭنىڭ بۇلتىن كورگەسىن،
حان كەنە قورقىپ ساسادى- اي،
جەلىككەن كەۋلىن باسادى- اي.
شاقىرىپ الىپ ادامىن،
ويلاسىپ، كەڭەس سالادى- اي.
قاسىنا كەلدى جينالىپ،
اعىباي مەنەن بۇعىباي،
شاكىر، جاۋكە، تولەباي،
تابىنان شىققان بۇقارباي-
اسكەرىنىڭ باستىعى- اي.
جاقىن كەلىپ وتىردى
حان كەنەنىڭ قاسىنا- اي.
حان كەنە سوندا سويلەدى- اي:
- اتتانىپ كەلدى جانقوجا،
قارىنداسىنىڭ ەستىپ حابارىن،
ازارعا ەتكەن شىداماي.
قىزىن الدىق اقمىرزانىڭ،
ادام سالىپ اراعا- اي.
مال- دۇنيە بەردىك وعان دا،
ازدى- كوپكە قاراماي.
قيانات ەتتىك وعان دا،
بۇرىمىن كەسىپ، اياماي.
ءبىز زۇلىمدىق ىستەدىك
سونداي اسىل سۇلۋعا- اي.
ار- نامىسىن الۋعا
اتتانىپ كەلدى جانقوجا.
اۋىلدى تۇر قاماپ- اي.
قاسىنا تۇگەل ەرىپتى
ءالىمنىڭ باتىر ادامى- اي.
ۇرىسىپ كۇشىڭ جەتپەيدى،
توبەسىندە بۇلت وينادى- اي.
قانداي امال تاباسىڭ،
جينالعان كوپ، جاران- اي؟ !
ءبارى تۇگەل ارلانعان
كىشى ءجۇزدىڭ ادامى- اي.
ناۋرىزباي سوندا سويلەدى:
- ۇلىقسات بەر ماعان- اي؟
ۇرىسامىن بۇلارمەن،
كوپتىگىنە قاراماي،
باق سىنايدى تالاندى- اي.
بۇل ءارۋاقتى ەر دەيسىڭ.
كەم بە ەدى اتا- بابام- اي!
ءوز اكەمىز- ەر قاسىم،
ارعى اتامىز- ابىلاي،
جايىلعان حالىققا دابىلى- اي.
جانقوجادان قورقىپ،
وتىرامىن مەن قالاي؟ !
تاعى كەنە سويلەدى- اي:
- ءارۋاعىڭ تەڭ، - دەدى- اي.
اققا قۇداي جاق، - دەدى- اي.
بۇل ساپاردا ۇندەمە،
ءىسىمىز ءبىزدىڭ جالا ەدى- اي.
شاتاسپاي، امان كەتۋگە
امالىن مۇنىڭ تاپ، - دەدى- اي.
ايىپ بەرىپ، اعالاپ،
ۇستىنە شاپان جاپ، - دەدى- اي،
ايىبىن مۇنىڭ تارت، - دەدى- اي.
كەنە حان ايتىپ بولعانسىن،
بوپاي قىز تاعى سويلەدى- اي:
- كەنە ايتقانى ءجون، - دەدى،
التى الىمدە جانقوجا
ءارۋاقتى ەر ەدى.
سۇراعاسىن قارىنداسىن،
ءوزىڭدى سىيلاپ بەرگەنى.
«اق سۇيەك، اسىل تورە» دەپ،
وزىنە تەڭ كورگەنى.
جازىقسىز جاۋىپ جالانى،
قياناتتادىڭ جاكەڭدى.
ەر شىدامايد نامىسىنا،
ايىپ ەمەس كەلگەنى.
«ارتىقپىن» دەپ ماقتانبا،
حاندىعىن ءالىم بەرمەدى.
اتتانىپ ءوزىڭ سوزاققا،
وعان كۇشىڭ كەلمەدى.
قايتا باردىڭ سوزاققا،
ايتقانىڭا جاكەڭ ەرگەنى.
جالعىز بارىپ باتىرىڭ،
بۇل ەرلىگى ەمەس پە
الدىڭا ايداپ كەلگەنى.
ۇرىسپاي اشىپ قاقپاسىن،
ىشىنە ءشاردىڭ كىرگەنى.
«شابامىن، - دەدىڭ، - سوزاقتى» ،
ساعان ەركىن بەرمەدى،
داقتانىپ كەۋلىڭ، كىرلەدى.
ۇرىسۋعا كىشى جۇزبەن
بۇعان ءالىڭ كەلمەدى.
قيسىن تاۋىپ، تيە الماي،
بۇرىمىن كەستىڭ جەڭگەيدىڭ،
وسىنىڭ دا ءجون بە ەدى؟ !
ايىپ ەمەس جاكەڭنىڭ
اتتانىپ ساعان كەلگەنى.
كىلەم توسە جولىنا
تۇرعان جەرگە جەتكەنشە،
اتپەنەن بەرى جۇرمەيدى.
موينىڭا الىپ كىنانى،
ايىبىن ونىڭ بەر، - دەدى.
سوزاققا كۇشىڭ جەتپەدى،
جاكەڭ وزبەكپەنەن تەڭ بە ەدى؟
جانقوجا ارىن الماي كەتپەيدى،
ايتىپ بولدىم مەن، - دەدى، -
ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل، - دەدى.
بوپاي قىزدان مىنا ءسوزدى ەستىگەنسىن، ناۋرىزبايدىڭ كەۋلى باسىلىپ، جانقوجا تۇرعان جەرگە دەيىن كىلەم توسەپ، ءالىمنىڭ باتىرلارىن اتتان ءتۇسىرىپ، قوناق ەتىپ سىيلاپ، جانقوجاعا ءۇش توعىز ايىپ بەرەدى. سول جەر سونان بەرى قاراي «كىلەم جايعان بوپاي» اتانىپ ءجۇر.
ۇيگە كىرىپ بارعانسىن،
ەر جانقوجا اقىردى.
حان كەنەدەي حانىڭنىڭ
قوس تەلپەگىن جاپىردى.
- نەگىزىڭ سەنىڭ- تاز قالماق،
كورمەدىم تورەگە لايىق ءىسىڭدى.
وتىرىكتەن كىنالاپ،
باتباعا بەردىڭ ءزابىردى.
زورلىعىڭا كونەتىن
ادام قايدان تابىلدى؟
اي، كەنە حان، كەنە حان!
نەگىزىڭ سەنىڭ- تاز قالماق،
ءناسىلىڭ بولعان ارامنان.
بۇزىق بولدىڭ، سەن كەنە
تۋعاننان- اق اناڭنان،
حالىقتى قاسىڭنان قاشىرعان.
«شاپتىرمادىڭ، - دەپ، - سوزاقتى» ،
كەۋلىڭ سوعان قارايعان.
ءىشىڭ كۇيىپ، ۇرىندىڭ،
ولجا الا الماي ءبىزدىڭ ماڭايدان.
بۇرىمىن كەستىڭ باتبانىڭ،
كىنا قويىپ جالادان.
ايىبىن قوي موينىنا،
ادام بولسا باتبانىڭ
بەتىنە تۋرا قاراعان.
سەن بۇرىمىن كەسكەندە،
مەن اياعىن كەسەيىن،
كىنا بولسا تاعىلعان.
ادام ەدىڭ باستان- اق
قاراعا شاۋىپ ۇرىنعان.
قويا الماساڭ كىناسىن،
ايىبىن بەر قىزىمنىڭ،
تۇرەگەلىپ ورنىڭنان.
- «قۇلدىق» ، - دەدى حان كەنە،
تۇرەگەلىپ ورنىنان.
موينىنا الىپ كىناسىن:
- بىزدەن، - دەپ، - ايىپ، - جالىنعان.
بۇرىمى ءبىتىپ باتبانىڭ،
ايىبىنان تازارعان.
بەرەمىز ايىپ ءۇش توعىز،
تۇرما، - دەپ، - جاكە ورنىڭنان، -
دەپ كەنە [حان] جالىنعان.
سونان كەيىن كەنە حاننىڭ،
مىنەكي، ايىپ بەرگەنى:
ءبىرىنشى توعىز بەرگەنى-
توعىز قۇلىندى بيە ەدى.
ەكىنشى توعىز بەرگەنى-
توعىز بوتالى نار ەدى.
ءۇشىنشى توعىز بەرگەنى-
توعىز جاعالى تون ەدى.
كەمەر بەلبەۋ قاسىندا
التىننان قۇيعان ونەرلى.
ءۇش توعىزدى حان كەنە
ءوز قولىنان بەرگەنى.
ايىپ الىپ بولعاسىن،
كىشى ءجۇزدىڭ ەرلەرى
قايتىپ ەلگە جونەلدى.
قارىنداسىن الىپ قايتتى جانقوجا،
كەنەگە تاستاپ كەتپەدى.
«قولىنان ايىپ بەرگەسىن،
تاستاپ كەتەدى ايەلىمدى» دەپ،
حان كەنە بولعان دامەلى.
جەڭگەسىن الىپ كەتكەسىن،
دۇشپاندىعىن ءبىلدىرىپ،
اسكەرىمەنەن ناۋرىزباي
الدىنان كەسىپ وتەدى.
الدىنان كەسىپ وتكەنسىن،
اقشولاقتى قولعا الىپ،
اتايىن دەپ ەد جىلقىامان،
جانقوجا ۇلىقسات ەتپەدى.
- ايىپ الدىڭ قورقىتىپ،
ناۋرىزباي سونى كەكتەدى.
تىنىشتىق كەرەك حالىققا،
ەلدەن جاقسى كەتكەنى.
بۇلار قورىقپايتىن تورە ەدى،
ادام ءولىپ ارادان،
جاۋ بولارمىز، قانداسىپ،
سونىڭ نە بىزگە كەرەگى؟ - دەپ،
ەر جاكەڭ باتىرلارىن باسادى.
سونان كەيىن حان كەنە
تۇراعى بولماي بۇل ەلگە،
قاشا كوشىپ جەلەدى.
كىشى جۇزبەن ۇرىسۋعا
شاماسى وعان كەلمەدى.
البىرت كەۋلى اسقاقتاپ،
ناۋرىزباي مەنەن حان كەنە
قىرعىزبەن ۇرىسىپ ولەدى.
ول ەلدە نەنىڭ بولعانىن
قىرعىزدىڭ ەلى بىلەدى.
تابىننان شىققان بۇقارباي
امان قايتىپ كەلەدى.
وسىمەنەن اياقتادىق
حان كەنە، ناۋان تورەنى.
قارا كەۋىلدى قاڭعىرىپ،
تاكاپپار، تەنتەك تەنتىرەپ،
وسىلاي ءومىرى وتەدى.
***
پاتشانىڭ ادامىن ورىنبوردان 1844 -جىلى بايلى بيسەن دەگەن ادام باستاپ الىپ كەلەدى. «ول كەلگەن ۋاقىتتا التىنباي بەكمىرزا وسى اراعا حان ەدى» دەيدى. پاتشانىڭ ادامى بەكمىرزامەن كەلىسىپ، رايىمنىڭ باسىنا قامال سوعادى. سونان كەيىن بەيسەن، جارمولا، قوستاناي، رايىم ارالارىنا حات- حابار تاسۋشى ادام بولىپ جۇرەدى. ول كۇندە حات- حابار تاسۋشىلار ىلاۋمەن جۇرەدى. ىلاۋ دەگەننىڭ ءمانىسى: فاەتون ارباعا ءتورت ات جەگەدى پارلاپ. جول اۋىر بولعانى ءۇشىن سولاي جۇرەدى. ءبىر كۇنى جارمولا- قوستانايعا كەلە جاتىپ جانقوجانىڭ اۋلىنىڭ ۇستىنەن شىعادى. وسى جاقسىقىلىشتىڭ ۇستىندە جانقوجا توبەسىنىڭ قاسىندا وتىرعاندا، ۇيىنە شاي ىشۋگە كەلەدى. كەلگەسىن: «سەن كىمسىڭ؟ » دەپ ءجون سۇرادى. «بايلى بيسەن دەگەن مەن» ، دەيدى. جاكەڭ: «ءيا، پاتشانىڭ ادامىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، باجاق بولىپ، ءبىزدىڭ ەلگە الىپ كەلىپ جۇرگەن بيسەن دەگەن سەن بە ەدىڭ؟ » - دەدى. ء«يا، ءبىز بولارمىز» ، - دەدى. ولار ءبىر ادام بولىپ جۇرمەيدى. ءتورت ادام، يا التى ادام بولىپ جۇرەدى. قارۋلارى دا بولادى. جاكەڭ: «ىشەتىن شايلارىڭدى الىپ كەل. قايناتىپ كورەيىك» ، - دەيدى.
ءبىر قاداق شايدى الىپ كەلەدى. ول شايدى قازانعا سالىپ قايناتتىرىپ، سۋىتىپ، يتتەرىنە قۇيادى. يتتەرى ءتىلىن ءبىر سالىپ الىپ، شايىن ىشپەدى. جانقوجا: «ءيت ىشپەگەن شايدى سەندەر قالاي ىشەسىڭدەر؟ - دەپ، - مەنىڭ ىشەتىن تاعامىمدى ءىشىپ كورسەڭدەر، قالاي بولار ەكەن؟ » - دەپ سۇرادى.
بيسەن باستىعى: «ىشەيىك» ، - دەدى. قۇمارشاقتىڭ ۇنى مەن تۇيەنىڭ شۇباتىن الدىرىپ بەرەدى. ولار ءىشىپ- جەپ تويىپ الادى. سونان كەيىن جانقوجا: «قالاي قاراپ جۇرەسىڭدەر» ، - دەپ سۇرادى. ولار: «جارمولا، قوستانايعا قاراپ جۇرەمىز» ، - دەدى. جانقوجا: «سەندەرگە ولاي قاراپ جۇرۋگە ۇلىقسات جوق. مەن پاتشاعا قارسى اداممىن. ولاي قاراپ جۇرەمىن دەسەڭدەر، ولتىرەمىن، - دەدى. -وسى ارادان كەيىن رايىمعا قايتاسىڭدار» ، - دەدى.
ولار قورىققانىنان: «كەيىن قايتامىز» ، - دەدى.
- كەيىن قايتساڭدار، بەكمىرزاعا سالەم ايت. پاتشانىڭ ادامىنان باس تارتىپ، اۋلاق ءجۇرسىن، - دەدى. ولار قايتىپ كەلىپ، بەكمىرزاعا جانقوجانىڭ سالەمىن ايتادى. سونان كەيىن بەكمىرزا پاتشانىڭ ادامىنان اجىراسىپ، ءوزىنىڭ التىنبايىنا، اقيرەك استىنا كوشىپ بارادى. بيسەن دە جۇمىسىنان شىعىپ، بەكمىرزاعا ەرىپ بارادى. سونان بەرى بيسەن تۇقىمى التىنباي ىشىنە ءسىڭىپ، التىنباي بولىپ سانالىپ ءجۇر. بيسەننەن- ايتجان، ايتجاننان نۇرسۇلتان، نۇرسۇلتاننان- باقىت، ءتورت اتا جەكە كەلىپ تۇر. ەندى مۇنان كەيىن رايىمنىڭ باسىنان قاراكەسەك شاكىر دەگەن ادام قازالىعا كوشىرەدى. سول جەرگە قونىس سالىپ ورنىعادى. سوسىن كەدەي شارۋا، ديقانشىلاردىڭ جەرىن نومىرلەپ، ولشەپ الا باستاعان. كەدەي شارۋا، ديقانشىلار جەرىن العاسىن، نارازى بولىپ، جانقوجاعا بارىپ: «جەرىمىزدى تارتىپ الدى» دەپ جىلاعان.
حالىقتىڭ شاعىمى بويىنشا جانقوجا باتىر پاتشاعا قارسى ۇرىسادى كەدەي- شارۋالار ءۇشىن. «پاتشانىڭ ادامى كورابەتكين دەگەن گۇبىرناتىر» ، - دەيدى.
جونەلىپ كەنە كەتكەسىن،
پاتشا ورامعا الىپتى.
جەرىن ولشەپ قازاقتىڭ،
نومىرلەپ قازىق قاعىپتى.
سىرداريانىڭ جاعاسى-
قازالىدان قونىس الىپتى.
ءبي مەنەن سايلاپ بولىستى،
كەدەيگە سالىق سالىپتى.
تابا الماسا كەدەيلەر،
بولعان كورىنەد جازىقتى.
كەدەي- جالشى جينالىپ،
جانقوجاعا بارىپتى.
- «پاتشا ءادىل بولاد» دەپ،
الداعان ەكەن حالىقتى.
سالىق سالىپ كەدەيگە،
- كورمەدىك، - دەدى، - جارىقتى،
بەرمەسەك، بولدىق ايىپتى.
ءبي مەنەن بەك، بولىستار
وڭايدان پايدانى تاۋىپتى.
باي مەنەن بەك، ماناپقا
سالمايدى، - دەدى، - شىعىندى.
ولار- كۇيلى ادامدار،
ءبي مەنەن بولىستىڭ اۋزىنا
تىعادى ەكەن تىعىندى.
باباجان سارتتان قۇتىلىپ،
جاڭا كورىپ ەدىك تىنىمدى.
ءادىل پاتشا دەگەنىڭ
كەدەيگە كەلىپ ۇرىندى.
ىزىمىزگە سالىپ تۇر،
ءبي مەن بولىس زۇلىمدى.
وسىلاي دەپ كەدەيلەر،
جانقوجاعا شاعىندى.
سوندا جاكەڭ سويلەدى:
- ولاي بولسا، بەرمە، - دەدى، - شىعىندى،
سۇراپ كەلگەن بولىسىن
ۇستاپ بەر ماعان زۇلىمدى.
كورسەتەيىن كورىمدى، - دەپ،
جانقوجا ءسوزىن سويلەدى.
سونان كەيىن كەدەيلەر
ەندى سالىق بەرمەدى.
سۇراي كەلگەن بولىسقا،
كوتەرىلىپ كەۋلى، جەلدەندى.
جانقوجادان بولعانىن
كەۋلى سەزىپ ءبىلدى ەندى.
«جانقوجا باتىر قارسى شىقتى» ، - دەپ،
پاتشاعا حابار بەرەدى.
حابارلانىپ پاتشاسى،
جانقوجاعا اسكەر جىبەردى.
جاۋ حابارىن ەستىپ،
قاينادى جاكەڭ جۇرەگى.
كوكەشكى اتقا مىنەدى،
كوك ساۋىتىن كيەدى،
قىلىش- نايزا ىلەدى،
قۇداي، ءارۋاققا سىيىنىپ،
كوپ اسكەرگە ەر جاكەڭ
جالعىز ءوزى تيەدى.
اسكەرلەردىڭ جينالىپ
اتقان وعى وتپەيدى.
كوكەشكى اتپەن ەكپىندەپ،
اسكەردى قۋىپ وكتەدى.
پاتشانىڭ اسكەرىن
نايزامەن قوڭىنان تۇيرەدى.
باتىر ەدى كيەلى،
جانقوجاعا وق وتپەدى.
ءۇش كۇن [ءۇش] ءتۇن ۇرىستى
الاايعىر مەنەن سورتۇبەك،
سوندا ۇرىسقان جەر ەدى.
جانقوجا جالعىز بولسا دا،
اسكەردىڭ كۇشى كەلمەدى،
پاتشاعا تەڭدىك بەرمەدى.
ەر جانقوجا اقىرىپ،
كوكىرەگىن كەرنەدى.
ول پاتشانىڭ اسكەرى
قازالىعا تىعىلىپ، قاشىپ،
اربادان قامال سوعادى.
قىلىشپەنەن كەسكىلەپ،
ارباسىن وتقا جاعادى.
قامالىن بۇزىپ كىرگەسىن،
اسكەرىن قۋىپ كەسكىلەپ،
ورتاعا ايعاي سالادى.
بۇل ۇرىستا ەر جاكەڭ
قامالدان امان شىعادى.
دالاعا شىعىپ ەر جاكەڭ،
تىنىعىپ دەمىن الادى.
«ۇرىسامىن پاتشامەن» ، - دەپ
ەلگە حابار بەرەدى.
حابارىمەن جاكەڭنىڭ
جيىلىپ جالشى- كەدەيلەر،
جانقوجاعا جاقتاستى،
جانە ۇرىستى باستاپتى.
ايىمبەت دەگەن ءبىر ادام
حالىق تۋىن ۇستاپتى.
ءارۋاقتى ەرلەر قىزعىنداپ،
كىرىپ كەتىپ ورتاعا،
اسكەرگە سالدى بۇلىكتى.
تولىبايدىڭ كوتىبارى،
جاقايىمنىڭ مىساسى
ورتاسىندا ءجۇرىپتى.
اسكەرلەردىڭ قوڭىنان
نايزامەنەن تۇيرەپتى.
ەر جانقوجا اقىرىپ،
بولەك- بولەك قۋىپتى.
ول پاتشانىڭ اسكەرىن
قىلىشپەن شاۋىپ قىرىپتى.
بۇلار ءسويتىپ جۇرگەندە،
پاتشا ەمەس پە وقىعان،
ءبىلىمى بار ونەرلى،
ەلگە ەلشى جىبەرىپتى.
ول پاتشاعا ساتىلىپ،
پاتشادان التىن الىپتى.
تۋىن ۇستاعان ايىمبەت
تۋدى جىعىپ: «جاۋ، قاش» دەپ، قاشىپتى.
تۋدى جىعىپ، قاشقاسىن،
حالىق قورقىپ ساسىپتى.
بەرى شىققاسىن، قاراسا،
كوپ اسكەردىڭ ىشىندە
جانقوجا جالعىز قالىپتى.
كوتىباردى «جاسسىڭ» دەپ،
ونى كەيىن قالدىرىپ،
مىسا مەنەن ارىنعازى
ەكەۋى قايتىپ بارىپتى.
وسىنداي قيىن جەرلەردە
ەر شىعاراد قايراتتى.
ەر سارتايدىڭ تۇقىمى
كەلە جاتقان دەگدار جۇرات- تى.
استىنا مىنگەن اتتارى
جۇيرىك ەكەن ەكپىندى،
جانقوجاعا تەز كەلدى.
ۇرىسىپ ءجۇر ءبىر ءوزى،
جاكەڭدى كوزى كورەدى.
اسكەردى ءجۇر قۋالاپ،
قويعا تيگەن بورىدەي
ەكى كوزى قىزارىپ،
نايزامەن ءجۇر شاباقتاپ.
ەشتەڭەنى كوزى كورمەيدى،
قولىنداعى قىلىشىن
وڭدى- سولدى سەرمەدى،
اسكەرگە تەڭدىك بەرمەدى.
وق تيمەدى وزىنە،
ءارۋاعى ءجۇر قولداپ.
اسكەردىڭ ءبارى قاشىپ ءجۇر
داريانى جاعالاپ.
ونى قۋىپ جاكەڭ ءجۇر،
كوكەشكى اتتى سابالاپ.
ارىنعازى مەن مىساعا
جەتكىزبەدى كوكەشكى ات.
شاققا ۇستادى قۇرمالاپ،
الىپ شىقتى جاكەڭدى،
وڭاشاعا بۇرمالاپ.
جاكەڭە مىسا سويلەدى،
اقىل ايتىپ، اعالاپ:
- كوپكە ءالىڭ جەتپەيدى،
جالعىزدىڭ ءىسى بىتپەيدى.
تۋدى جىعىپ قاشىپتى
ايىمبەت دەگەن يت، - دەدى.
بۇل پاتشالىق حالىق قوي،
اسكەرى مۇنىڭ كوپ ەدى.
ەدىلگە سالىپ قونىستى،
جايىقتى الدى جاعالاپ.
جەمگە سالىپ قونىستى،
وردى الدى ورمەلەپ.
الىپ بولدى قازاقتى،
بىرتىندەپ كەلىپ تەرمەلەپ.
بىرلىگى جوق قازاقتىڭ،
ۇرىسادى بىرىندەپ.
حالىقتى جاۋعا الدىراد،
ءوزىن- ءوزى ەل كۇندەپ.
يساتاي مەن ماحامبەت-
و دا ۇستالىپ ايدالىپ،
پاتشادان كوردى تەپكىنى.
ونى دا ىستەگەن اعايىن،
ءوز- وزىنەن وكىندى.
ەرنازار، بەكەت ۇرىسىپ،
و دا ۇستالىپ، ايدالىپ،
كوك اربانىڭ ءجۇردى كوتىندە.
ءورىس الىپ، كەڭەيىپ،
بۇل كۇندە پاتشا بەكىندى.
بىرشىلىكتە تۇرعاندا،
سوزاقتىڭ بۇزدىڭ كەنتىن دە.
بۇل بارلىق جەردى الىپ، تورلادى،
ەندى ىڭعايى بولمادى.
ءبىز ەدىك قالعان شەتىندە،
قايتايىق ەلگە، ەر جاكە،
بۇل جۇمىسقا وكىنبە.
كوتىباردىڭ بالاسى-
ەسەت پەنەن ءدارىباي
ۇرىسىپ ەدى ون جىلداي،
جەرىنە قونىس سالدىرماي.
و دا ەشتەڭە بىتىرمەد،
شەكتىنىڭ و دا باتىرى- اي.
اقىرىندا ول پاتشا
قونىس الىپ ورنىقتى- اي.
ىدىراپ ءجۇر بۇل قازاق،
بىرلەسىپ باسى قوسىلماي.
باس قوسىپ ەدى ءۇش الاش
كەشەگى تولە بي، قازىبەك
ايتەكە، سارتاي تۇسىندا- اي.
بىرشىلىك كەتتى قازاقتان،
بۇل كۇندە زامان وسىنداي.
قايتايىق، جاكە، وسىلاي.
مىسانىڭ ايتقان سوزىنە
ءتۇسىندى جاكەڭ باعالاپ.
- ايتىپ تۇرسىڭ، مىساجان،
الدى- ارتىن شامالاپ.
«قايتپايىن- اق» دەپ ەدىم،
ولگەنىمشە پاتشادان،
«جۇرەر، - دەپ، - دۇشپان تابالاپ» .
الىپ بولسا قازاقتى،
ولاي بولسا، قايتايىق،
داريانى جاعالاپ.
ۇلگى كورگەن ادامدار
جاقسىنى جۇرەد پانالاپ.
ۇلگىسىز ەلدىڭ بەلگىسى-
جاسقانشاق بولادى جاقسىسى،
ءوزى- وزىنەن قورعالاپ.
ايىمبەتتى تاۋىپ ولتىرسەك،
موينىنان قانىن اعىزىپ.
حالىق كۇڭكىل ءسوز قىلار،
سىرتىڭنان كىنا تاعىلىپ.
اعايىنمەن قالاي جاۋ بولامىز،
ءوز- ءوزىمىز ناعىلىپ؟
ايىمبەت پاتشاعا ساتىلىپ،
حالىق قالدى- اۋ باعىنىپ.
مەن بۇلاردان كەتەرمىن،
پاتشانىڭ كورىپ قورلىعىن،
وتىرارمىن ناعىلىپ!
وسىنى ايتىپ بولعاسىن،
جانقوجا ايتتى كىجىنىپ،
جاۋعا الدىردى اعايىن دەپ،
ءوز- وزىنەن كۇيىنىپ.
ارىنعازى، ەر مۇسا
كوپ اسكەردىڭ ىشىنەن
الىپ قايتتى جاكەڭدى،
ءارۋاققا سىيىنىپ.
ەلگە قايتتى ەر جاكەڭ،
قارقىنى قايتىپ، باسىلىپ.
ەلگە جاكەڭ كەلگەنسىن،
حالىق كەلدى جيىلىپ.
اعىتىپ ساۋىت تۇيمەسىن،
تۇرىپ ەدى سىلكىنىپ.
بەساتاردىڭ وقتارى
توگىلىپ قالدى ءۇيىلىپ.
«باعىندى، - دەپ، - پاتشاعا» ،
اعايىنعا وكپەلەپ،
ىشىنەن ءجۇردى كۇيىنىپ.
قويا تۇرىپ بۇل جاعىن،
ايىمبەتتەن سويلەيىن،
كىم ەكەنىن ءبىلدىرىپ.
داۋلەتيار رۋى،
ايىمبەت- ەلىنىڭ ءبيى ەدى.
ايىمبەتتەن قۇتپامبەت،
قۇتپامبەتتەن حان سۇلتان،
كەرەك بولسا دەرەگى.
قوڭىردان تۋعان ءتورت بالا
شىقپاعان باتىر ەل ەدى.
قوڭىر مەنەن قۇلانبيكە-
كىشكەنەنىڭ ايەلى-
قۇلانبيكەنىڭ بالاسى-
قۇرماناي مەنەن قۇتتىقتان
تۋعان جانقوجاداي ەر ەدى.
ارتىق بولساڭ، كۇندەيتىن
حالىقتىڭ، ءسىرا، سالتى ەدى.
«كونبەيمىن، - دەپ، - پاتشاعا» ،
اعايىنعا وكپەلەپ، جاكەڭنىڭ
قىزىلعا كوشكەن جەرى ەدى.
ون- ون بەستەي قاراشى
مايداننان تاعى ەرەدى.
قىزىلعا بارىپ قونعانسىن،
ۇرلىق بولدى قورەگى.
«جانقوجالاپ» ۇرانداپ،
جايىلىپ جاتقان دالادا
مالدى قۋىپ كەلەدى.
مۇنى ءبىلىپ، جانقوجا:
«قوي» دەپ ەدى، قويمادى،
ارامزالار تويمادى.
«ىستەگەنىڭ ۇرلىق، - دەپ.
ەتكەندەرىڭ زورلىق» ، - دەپ،
تەرىس باتا بەرەدى.
جانقوجادان جاسىرىنىپ،
ون ادام اتتاندى جورىققا.
جاكەڭ قالادى جالاعا،
ايتقانىن قىلماي تاعى دا.
ۇشىر ايتى ۋاقىتتا
مالىن قۋدى تابىننىڭ
جايىلىپ جاتقان دالادا.
بۇقارباي، بايقادامنىڭ مالى ەكەن
جان كەلمەيتىن ماڭىنا.
بايقادام قۋدى ارتىنان،
مالىن جاۋعا جىبەرمەي،
باردى ايىرىپ الۋعا.
نازبەدەۋ ات استىندا،
كوپ ۇزاتپاي ولاردى،
جەتىپ باردى قاسىنا.
ەمەنگە ويىپ ساپتاعان
قىرلى نايزا قولىندا.
توعىزىن اتتان ءتۇسىردى،
نايزا سالىپ قوڭىنا.
سول ۋاقىتتا بايقادام
ەلۋ- الپىس جاسىندا،
قايراتى بار باسىندا.
ارعى اتاسى- ەر سەركە
اتتانعان جالعىز قالماققا.
ءوز اكەسى- بەكارىستان
ءارۋاق قونعان باسىنا.
اتادان بالا تۋعاسىن،
تارتپاسىن با سالتىنا!
جۇماباي قاشىپ باراتىر،
جالعىز ناردى قۋالاپ،
قاراماي- اق ارتىنا.
و دا قاشىپ بارا جاتىر
ءوزىنىڭ بەت الدىنا.
قاشقانىن كورىپ بايقادام،
ارتىنان قۋىپ بارىپتى.
بايقادام جاقىن بارعاندا،
جار تاسالاپ قالىپتى.
بار ەكەن قولدا مىلتىعى،
بايقادامدى كوزدەپ اتىپتى.
«اجال- قاقپان» دەگەن سول،
داعدىرسىز قازا تاۋىپتى.
بايقادامدى اتقان بۇل مايدان
جالعىز ناردى قۋالاپ،
كەلە جاتىر اۋلىنا
تاپقانداي التىن دالادان.
اتتان ءتۇسىرىپ توعىز ادامىن،
جولداسىن جاۋعا قالدىرعان.
بايقادامدى اتىپ ءولتىردى،
مالىن قۋىپ دالادان.
جالعىز ناردى قۋالاپ،
نامازدىگەر ۋاقىتتا
اۋلىنان قۇلاعان.
بولعان ءىستى ءبىلدىرىپ،
جانقوجاعا جىلاعان.
بۇل حاباردى ەسىتىپ،
ايەل- بالا شۋلاعان.
«تۋعاننان قالدىم جالاعا» دەپ،
ەر جانقوجا نالىعان.
مالىن قۋىپ بىرەۋدىڭ،
جۇرەكتەرىڭ قابىنعان.
توعىزىڭ قالسا دالادا،
ىزدەگەنگە زور تابىلعان.
اتاڭنىڭ قۇنىن الىپسىڭ،
اجالىم بولار تابىننان.
ۇرىناسىڭدار ورىنسىز،
بالەگە بالە تابىلار.
بايقادامدى جازىقسىز ولتىرسەڭ،
اۋلىڭ دا، - دەدى، - شابىلار.
اتتانىپ تابىن، شومەكەي،
اۋلىڭدى شاۋىپ، مال قۋار.
ايتقانداي ادام ءىس بولار،
قاشانعى اللا جار بولار؟
جانقوجاڭدى ولتىرسە،
التى ءالىمنىڭ باسى داڭ بولار» ، -
دەپ، جانقوجا جاتتى ۇيىندە.
كەلەيىك ەندى بايقادامعا:
نايزامەن توعىزىن ءتۇسىردى،
كەم ەمەس ەكەن بايقادام دا.
ارعى اتاسى- ەر سەركە
ءىس قىلعان جاۋعا كورىنە.
ءوز اكەسى- بەكارىستان،
قاراساڭ اتا- تەگىنە.
جالعىز شاۋىپ جاۋىنا،
قاپىلىستا كەتتى ولىمگە.
ءزابىر كورگەن ەر جاكەڭ
اعايىن- تۋعان، جاقىننان.
ءتيىپ ايتقان جەرىم جوق،
بىرەۋدىڭ ءتۇرتىپ شابىنان.
وتىرىك ايتقان جەرىم جوق،
ءوزىمنىڭ قوسىپ جانىمنان.
قۇلانبيكەنىڭ بالاسى،
اشۋلانىپ، ارلانبا،
اڭگىمەنىڭ جەلىسى
ءوز قارتىڭنان الىنعان.
«شىندىق ءسوز- شىن حاتىم» دەپ،
ايتقان ناقىل بۇرىننان.
ەر سەيىل شىقتى: «بارام» ، - دەپ،
اكەسىنىڭ كەگىنە.
تابىندار دا جينالدى
جانقوجاعا بارۋعا،
اتتانىپ ءالىم ەلىنە.
سەيىل بارىپ ويلاستى
بۇقارباي، قارىن ەرىنە.
بۇقارباي باتىر سويلەدى،
اقىل ايتىپ كوبىنە:
- ازعانتاي اۋىل تابىنبىز،
كۇشىمىز كەلمەيدى الىمگە
جاعداي ايتىپ، جالىنىپ،
بارايىق، - دەدى، - شومەنگە
ىرگەلى حالىق، كوپ ەلگە.
ءبىز قونىستاسپىز بۇلارمەن،
وتىرمىز شومەن جەرىندە
مەن ۇلكەيىپ، شال بولدىم،
شىعا المايمىن جاۋعا كورىنە.
وسىنى ايتىپ بۇقارباي،
شومەننىڭ باردى ەلىنە.
جاعداي ايتىپ ءبىلدىردى
ءبي مەن باتىر، بەگىنە.
بولعان ءىستى ءبىلدىرىپ،
بۇقارباي باتىر تولعاعان،
وتكەن ىستەن قوزعاعان:
- ون ادام شىققان اتتانىپ
جانقوجانىڭ اۋلىنان.
جايىلىپ جاتقان اۋىلدىڭ
مالىن قۋعان دالادان.
جالعىز بارىپ بايقادام،
توعىز ادامىن ءولتىرىپ،
مالىن جاۋدان ايىرعان.
جالعىز ناردى قۋالاپ
قاشا بەرگەن ءبىر ادام.
بايقادام قۋعان ارتىنان،
جار تاسالاپ، جاسىرىنىپ،
بايقادامدى اتىپ ولتىرگەن،
ايرىلدىق ءسويتىپ باۋىردان.
بايقادامنىڭ كەگىن الۋعا
اتتانايىق دەپ ەدىك،
از بولدى ادام تابىننان.
كۇشىمىز كەلمەيد الىمگە،
كومەك سۇراپ كەلدىم دەپ،
بۇقارباي اعاڭ شاعىنعان:
- تابىن مەن شومەن قوسىلىپ،
كەك الايىق الىمنەن.
ءبىزسىز دە ءوزىڭ جاۋ بولىپ،
كەلە جاتقان ەلسىڭ بۇرىننان.
تىنشىڭدى الىپ كوتىبار،
ەلىڭدى شاۋىپ ۇرىنعان.
«كوتىباردى ءولتىر» دەپ،
پارا بەرىپ شومەكەي،
جىلقىشىعا جالىنعان.
كوتىبار ءولدى سونىمەن
جىلقىسىن باققان قۇلىنان.
ارىستاندى شومەكەي ءولتىردى.
التى ءالىم سوعان اتتانىپ،
شومەكەيىڭ قىرىلعان.
كوتىباردىڭ التى ۇلى
قىران قۇستاي ۇرىنعان.
تىنشىڭ كەتىپ الىمنەن،
ءۇش كەتەگە تىعىلعان.
شومەن مەن كەتە قوسىلىپ،
تىلەكتەس ەلسىڭ بۇرىننان.
«الدىردىڭ، - دەپ، - پاتشاعا» ،
كوشىپ كەلىپ جانقوجا،
اعايىنعا وكپەلەپ،
قىزىلدا وڭاشا وتىرعان.
جانقوجانى ءولتىرىپ،
كەك الايىق وسىدان.
كەك بىتپەيدى حالىقتان،
ايرىلسىن ءالىم باتىردان.
نە كەلەر دەيسىڭ قالعان حالىقتان.
سوندا كەگىمىز بىتەدى،
بۇل سوزىمە نە دەيسىڭ،
جينالعان حالىق، وتىرعان؟ !
بايقادام ءۇشىن جانقوجانى ولتىرسەك،
كەم ەمەس باسى باسىنان، -
دەپ، بۇقارباي ءسوزىن دوعارعان.
ول شومەننىڭ ەلىنەن
ساۋقىم باتىر سويلەدى،
كوتەرىپ كەۋىل، جەلدەنىپ:
- اتتانايىق الىمگە،
تابىن مەن شومەن قوسىلىپ.
ايتقانىڭ دۇرىس، بۇقارباي،
ءالىم، شومەن جاۋ بولىپ،
ارامىز ءجۇر عوي اشىلىپ.
جانقوجانى ولتىرسەك،
كوتەرىلگەن ءالىمنىڭ
قالار ەد كەۋلى باسىلىپ.
پاتشادان ابىروي الامىز،
جانقوجانى ولتىرسەك.
قارسىلىق ەتىپ پاتشاعا،
كوشىپ ەد اۋلىن قاشىرىپ.
پاتشانىڭ قىردى اسكەرىن،
داريادان اسىرىپ.
پاتشاعا قارسى ۇرىسىپ،
كەتىپ ەدى كەۋلىن قالدىرىپ.
ولتىرۋگە جانقوجانى
تۇسىرە المايدى قولىنا،
نەشە قايتا ۇرىسىپ.
وسىنى ايتىپ ەر ساۋقىم:
- جۇرەيىك، - دەدى، - جوسىلىپ.
الايىق ادام تاڭداۋلى،
قارۋ- جاراق بايلانىپ،
كوپ جۇرمەيىك اينالىپ.
حابارلانسا كوپ ءالىم،
قالار، - دەدى، - قامدانىپ.
سونان كەيىن كەڭەسىپ،
تابىن مەن شومەن باس قوسىپ،
جانقوجاعا اتتاندى.
بايقادامنىڭ بالاسى-
ەر سەيىل ونى باسقاردى.
تۇنىمەنەن جول ءجۇرىپ،
تاڭ سارعايىپ بىلىنە
اۋلىنا كەلەدى.
ارقانداۋلى كوكەشكى ات
ونى كوزى كورەدى.
«جولىمىز بولدى جولدان» دەپ،
اتتى شەشىپ الادى.
«تالاپتى اللا وڭعاردى» دەپ،
«توستاعانداپ» ۇرانداپ،
جانقوجانى قامادى.
جاۋ قولىندا ات قالىپ،
تالايى ەندى بولمادى.
ساۋىتىن كيىپ ۇستىنە،
قىلىش الىپ قولىنا،
جاياۋ ۇرىس سالادى.
زاۋال اۋا، بەسىندە
جالىعىپ باتىر، شارشادى.
قۇبىلاعا قاراپ، بەت الىپ،
شارت جۇگىنىپ وتىردى.
شارشاعانىن بىلگەسىن،
تابىن مەن شومەن قۇتىردى.
جانقوجاعا باتىپ بارا الماي،
اينالا قاماپ تۇرىپتى.
سالىنباي قالعان ساۋىتتىڭ
وندىرشەكتەگى تۇيمەسىن-
سونى ساۋقىم كورىپتى.
كوزدەپ اتىپ سول جەردەن،
جانقوجا سونان ءولىپتى.
ءدال جەتپىس بەس جاسىندا
جانقوجانى ءولتىرىپ،
ول شومەننىڭ ساۋقىمى،
جالاسى سونان بولىپتى.
اۋلىن شاۋىپ، مالىن قۋىپ،
تابىن مەنەن شومەنىڭ
ەلىنە قايتىپ كەتىپتى.
جانقوجانىڭ ولگەن حابارى
التى الىمگە جەتىپتى.
قاسىنا ەرگەن قاراشى
جاكەڭنىڭ كونبەي سوزىنە،
بارىمتالاپ مال قۋاد،
باسىن بايلاپ ولىمگە.
توعىزىن ءتۇسىردى بايقادام
نايزامەنەن شانىشىپ،
جىبەرمەي امان ەلىنە.
ءوز مالىن جەسە، قايتەدى،
وتىرىپ تىنىش ۇيىندە!
بايقادامدى ءولتىردى جازىقسىز،
مالىن الىپ كورىنە.
وكىنبەيمىن بۇلارعا،
جانقوجا كەتتى كەگىنە.
كىل جاماننىڭ كەسىرى
بۇلىك سالىپ كەتتى ەلىنە.
جانقوجانى ساۋقىم ءولتىرىپ،
پاتشاعا بەرگەن حابارىن.
پاتشا سىيلىق بەرىپتى
ولتىرۋگە جانقوجانى
تاپپاي جۇرگەن امالىن.
جالعىز شاۋىپ جانقوجا،
پاتشانىڭ بۇزعان قامالىن.
ەر قورىقپايد ولىمنەن.
ساۋقىم باتىردى ءولتىرىپ،
بايقازاق بەرگەن سازايىن.
جانقوجا كەگىن الۋعا،
قورىققانىنان پاتشادان،
اتتانا الماي قالدى التى ءالىم.
پاتشاعا قارسى ادام ەد-
بەلگىلى ەلگە ول ءمالىم.
كەگىن الدى جانقوجانىڭ،
باسىن بايلاپ ولىمگە،
بايقازاق- باتىر قىرانىم.
وسىمەنەن، مىنەكي،
ولتىرۋگە ساۋقىمدى
اتتانىپ كەتتى بايقازاق،
ءالىمنىڭ ايتىپ ۇرانىن.
«كەك بىتپەيدى حالىقتان» ، - دەپ،
ءتورتقارادان اتتاندى بايقازاق.
تۇرىكپەنى نازبەدەۋ
استىنا ءمىنىپ ارعىماق،
قاشقان جاۋدى قۇتقارماي،
قاشا قويسا، قۇتىلماق.
اسىنعان قارۋ بويىنا،
نايزا، قىلىش، اق بالداق.
ويىنداعى ماقساتى-
ساۋقىم باتىردى ءولتىرىپ،
قان ورنىنا قان الماق.
جانقوجانى ءولتىرىپ،
التى الىمگە سالعان داق.
ويىنا مۇنىڭ جەل ءبىتتى،
ساۋقىم باتىرمەن ايقاسىپ،
ءوزىن- ءوزى سىناماق.
ون بەس ادام الىپ قاسىنا،
جىلقىسىن قۋدى ساۋقىمنىڭ.
«ايىرتاۋلاپ» ۇرانداپ،
ساۋقىم قۋدى ارتىنان،
قارا قۇستاي قالباڭداپ.
اتى جۇيرىك ونىڭ دا،
جەتىپ باردى جالباڭداپ.
كەدەرگى قىلدى بايقازاق،
«جەتسىن» دەپ وعان قارايلاپ.
قاسىندا قالدى ساداقباي،
و دا ءوزى وي ويلاپ:
«ولتىرمەس، - دەپ، - ساۋقىمدى،
جالىنا قويسا، جاعدايلاپ» .
تانىس ەكەن بۇرىندا،
اۋىلىندا جۇرگەن «اعايلاپ» .
قاسىنا جاقىن كەلگەننەن،
باسىنا ساۋعا سۇرادى،
جاعدايىن ايتىپ، ويبايلاپ.
وسىنى ايتىپ تۇرعاندا،
ساداقباي سالىپ نايزانى،
ءتۇسىردى اتتان قۇلاتىپ.
ۇستىنە ءمىندى بايقازاق،
ەر ساۋقىمدى جىلاتىپ.
ساۋقىم سوندا سويلەدى:
- استىڭا باسىپ وتىرسىڭ،
ولتىرۋگە نيەتتەنىپ.
ويىڭا الىپ ءجۇر مە ەدىڭ،
جانقوجا ءۇشىن كەكتەنىپ؟
ءتورت شومەن جەتىم قالادى،
مەنى ولتىرسەڭ، شەرلەنىپ.
جانقوجا كەگىن الۋعا
ءجۇر ەكەنسىڭ جەلدەنىپ،
ول- شەكتىنىڭ باتىرى.
كوتىبار، مىسا قايدا ءجۇر،
كەگىن الماي، شەرلەنىپ؟ !
بايقازاق سوندا سويلەدى:
- ءىس قىلمادىڭ باسىندا
اۋەلدەن ءوزىڭ ويلانىپ،
ءالىم، شومەن ءبىر تۋدىق.
تابىننىڭ ارىن ارلادىڭ،
شاعىم سوزگە يلانىپ.
جەتىم قالدى التى ءالىم،
جانقوجا ءۇشىن تولعانىپ.
شومەنىڭە اتتاندى،
التى ءالىم تۇگەل قوزعالىپ.
قورىققانىنان پاتشادان
قالىپ ەدى توقتالىپ.
ايىراسىڭ ءالىمدى،
ولىمگە كەلدىڭ تاقالىپ.
جازىقسىز ەلگە تيگەننەن
بولا ما ەكەن كەك الىپ؟
«مەن اۋلىڭدا جۇرگەندە،
ءالىمنىڭ جانقوجاسىن ءولتىردىم» دەپ،
ءسوز ايتتىڭ تالاي ماقتانىپ.
سونىڭ ءبارى ويىمدا
جۇرەتىن ەدى داق قالىپ.
سەن جانقوجادان ارتىقپىسىڭ؟ - دەپ،
قانجارمەن جىبەردى ءبىر تارتىپ.
ەر ساۋقىمدى بايقازاق
جانقوجا ءۇشىن ءولتىرىپ،
قايتتى ەلگە كەك الىپ.
ول شومەننىڭ ساۋقىمى
ولتىرگەسىن جانقوجانى،
پاتشاعا حابار بەرەدى.
ولتىرگەسىن دۇشپانىن،
پاتشا ءتاۋىر كورەدى.
بەلگىلى بولىپ ادامى،
داندايسىپ ەلدە ءجۇر ەدى.
پاتشاعا سەنگەن ەرىڭدى
جانقوجا ءۇشىن ءولتىرىپ،
بايقازاق العان كەگىمدى.
بايقازاقتىڭ بۇل رەت
قابىل بولدى تىلەگى.
ولتىرگەسىن ساۋقىمدى،
شومەكەيدىڭ بولىسى
پاتشاعا حابار بەرەدى.
حابارىمەن بۇلاردىڭ
پاتشادان ادام كەلەدى.
«ءولتىردىڭ، - دەپ، - ساۋقىمدى» ،
بايقازاقتى ۇستادى.
ەكى قولىن بايلادى،
پاتشانىڭ سولداتى
الدىنا سالىپ ايدادى.
ورىنبورعا اپارىپ،
تۇرمەسىنە قامادى،
تەكسەرىپ جاۋاپ الادى.
قورىقپايتىن ولىمنەن
ارتىق تۋعان ەر ەدى،
تايسالماي جاۋاپ بەرەدى.
بايقازاقتىڭ ايتقان دەرەگى:
«جانقوجا ارتىق ەر ەدى،
بۇل زامانداعى ۇل ەدى،
التى ءالىمنىڭ تەرەگى.
سول ءۇشىن ساۋقىمدى ءولتىردىم،
بولسا دا ساعان كەرەگى.
«ءولتىردىم، - دەپ، - جانقوجاڭدى» ،
بەتىمە ايتىپ، مۇقاتىپ،
تابالاپ مەنى ءجۇر ەدى.
ماقتانعان ءوتتى ازارى،
داعدىرى ءبىتىپ ولگەنشە،
اجالى سونان، سەبەبى:
تابىنعا ساتىلىپ ءولتىردى،
ەمەس ەد وعان جازالى.
ايتقانىمنان قايتپايمىن،
كەلسە دە حاقتىڭ اجالى.
تايىنباي شىنىن ايتقاسىن،
اكىمنىڭ ءتۇستى نازارى.
ەرلىگىنە قىزىعىپ،
بوساتىپ مۇنى جىبەردى،
بەرمەدى قورلىق- ازاردى.
ەلگە كەلىپ بايقازاق،
ءومىر ءسۇرىپ، تازاردى.
جانقوجا كەگىن العاسىن،
الىمدە باتىر بايقازاق
ارعا شەيىت ەر جىگىت-
قىران قۇستاي مۇزبالاق.
ماقتانعانمەن قانشاما،
سۇڭقار بولمايد جاپالاق.
ايىرساڭ التىن- كۇمىستى ولشەپ گىرگە،
تۇرسا دا باقىر ارزان باسىپ سالماق.
كورىنەد دەگدارلىنىڭ ءبىر بەلگىسى.
قىنىنداي اق سۇڭگىنىڭ التىن بالداق،
جاتپايدى قاپ تۇبىندە كەسكىر الماس،
بەك اۋىز، قىمبات مىلتىق كۇمىس قۇنداق،
تىنداساڭ، وسى ايتىلعان اسىلداردان
ۇل تۋار ءبىر ادامنان وسىنداي- اق.
شىن جۇيرىك بايگى الادى قىمسىنباي- اق،
ەر ءىسىن ايتىپ مەن دە، جاسىرماي- اق.
جىرلادىم حالىق ءسوزىن جەلى تارتىپ،
جازۋعا كۇنى- ءتۇنى جالىقپاي- اق.
جازۋشى- سۇلتان ۇلى، اتىم- قارمان،
«كىم، - دەگەن، - ءسوز ەگەسى؟ » بولسا سۇراق.
جانقوجا وسىمەنەن اياقتالدى- اي،
زاماننىڭ ول كۇندەگى ءبارى سونداي.
وسىنداي ءوتتى زامان نەشە قيلى- اي،
باسىلىپ جاۋگەرشىلىك، قاناۋشىلىق،
بۇل كۇندە زامانىمىز بولدى جايلى- اي.
مىزعىماس حالقىمىز ءبىر تىلەكتە،
اينىماس بىرلەسكەن ەل ءبىر باعىتتا- اي.
ءسوز جازدىم ءبىراز ويلانىپ،
اعىزىپ كەۋىل بۇلاقتان.
ونشا جۇيرىك ەمەسپىن
بايگى العان بايراقتان.
جاقايىمدا نۇرتۋعان
ۇزان جۇيرىك، شابىلعان.
ارعى اتاسى- ەسپەمبەت،
ءتىل ونەرىن اعىزعان.
ۇزىلمەي كەلگەن ءىز ەكەن،
ءسوز تاپقان جۇيرىك قياننان.
بولماعانمەن ولارداي،
قالماي ءجۇرمىز ءبىز داعى
«اللالاي» ايتقان ۇراننان.
ەكى كىتاپ جازىپ شىعاردىم،
ءوزىم تاۋىپ ويىمنان.
بۇرىننان قالعان جەلى بار
قارا سوزبەن ايتىلعان.
جىلقىايدار، سارتاي ەر ەكەن
قالماققا شاۋىپ كەك العان.
ايتەكە ءادىل ءبي ەكەن
تەڭدىك العان دۇشپاننان.
سىرىم باتىر بايباقتى
دۇشپانعا اتىن ويناتقان.
سەركە باتىر تابىندا
قالماقتى شاۋىپ شۋلاتقان.
جانقوجانى جىرلادىم
پاتشاعا قارسى وق اتقان-
السىزدەردى جۇباتقان،
جاۋىزداردى جىلاتقان.
وقىعاندار، جادىڭا ال،
جاقسىلاردىڭ سوزدەرى
كەتپەسىن اعىپ قۇلاقتان.
بۇل ءسوزىمدى، مىنەكي،
حالقىم تىڭداپ ۇناتقان.
ەڭبەك ەتتىم ەرلەرگە،
كورەمىن تاعى باعىمنان.
جاقايىمنىڭ بەردىڭق ۇلى
شىققان ءسوز قارمان شايىردان.
بەرسەم دەيمىن باسپاعا،
وتكىزىپ سىن- سىناقتان