ءبىز نەگە كوبەيمەيمىز؟
دەمەك، كورشى ەل جىل سايىن 1 ميلليون ادامعا كوبەيىپ وتىر. رەسەي حالقى قازىر 130 ميلليونعا جاقىنداپ قالدى. ءبىراق كورشى ەل سوندا دا بولسا وسە بەرگىسى كەلەدى، كوبەيە بەرگىسى كەلەدى. ال ءبىز شە؟
ال ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى تابيعي ءوسىمىمىز 2 ميلليوننان ەندى استى. ساراپشىلار مۇنىڭ ءوزىن ۇلكەن جەتىستىككە بالايدى. سەبەبى تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ەلدەن كەتكەندەردىڭ قالىپتى جاعدايدان تىم كوپ بولۋى ءبىزدىڭ دەموگرافيالىق وسىمىمىزگە كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن ەدى. دەمەك، قاتارىمىزدىڭ 24 -جىل ىشىندە 2 ميلليون ادامعا كوبەيۋىنىڭ ءوزى - ءبىز ءۇشىن ۇلكەن جەڭىس.
«قازاقتىڭ دەموگرافيالىق ءوسىم بەرەتىن كەزى ەندى كەلدى» دەگەندى ماماندار وسىدان ەكى جىل بۇرىن ايتقان ەدى. ال كەشە عانا قازاقستاندىق الەۋمەتتىك جەلىلەر 2014 -جىلى ەلدە 480 مىڭ ءسابي دۇنيەگە كەلگەنىن، بۇل تاۋەلسىزدىك تاريحىندا بۇرىن- سوڭدى بولماعان قۇبىلىس اقجولتاي اقپاراتتى تاراتتى.
«جىلىنا 1,5-2 ميلليون ءسابي دۇنيەگە كەلەتىن رەسەيمەن سالىستىرعاندا بۇل از. ءبىراق ءبىز ءتارىزدى ەندى عانا 17 ميلليونعا جەتكەن ۇلت ءۇشىن تاماشا جەتىستىك. ءبىزدىڭ وسەتىن كەزىمىز ەندى كەلدى» دەيدى ماماندار.
ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ ءتوراعاسى ءاليحان سمايىلوۆتىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىنە قاراعاندا، حالىقتىڭ ءوسىمى جونىنەن كوش باسىندا ادەتتەگىدەي وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تۇر. 2014 -جىلدىڭ 1 - قاڭتارىنا دەيىن بۇل ءوڭىردىڭ حالقى 55,8 مىڭ ادامعا ءوسىپ، 2 ميلليون 735 مىڭعا جەتتى.
ارينە، بۇل جەردە ءولىم- ءجىتىم مەن تۋۋ كورسەتكىشتەرى ەسكەرىلە وتىرىپ، ەسەپ- قيساپ جاسالارى داۋسىز.
ايتپەسە، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 78 مىڭ 238 ءسابي دۇنيەگە كەلىپتى. دەمەك، ءولىم- ءجىتىم شامامەن 23 مىڭ ادام كولەمىندە بولدى دەگەن ءسوز. ال وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان كەيىن تۇرعىندارىنىڭ تابيعي ءوسىم كورسەتكىشى جوعارى بولعان وڭىرلەر - الماتى جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارى. الماتى جاقتا ءوسىم 38,8 مىڭ بولسا، ماڭعىستاۋدا 19,7 مىڭ ەكەن.
ءبىر ايتا كەتەر جايت، جان باسىنا شاققانداعى تابيعي ءوسىم ماڭعىستاۋدا جوعارى بولىپ تۇر. ويتكەنى بۇل وبلىستا 587 مىڭ تۇرعىن بار. ءوسىمى 19,7 مىڭ ادام. وڭتۇستىك قازاقستاندا 2 ميلليون 735 مىڭ تۇرعىن بار. ماڭعىستاۋدان 5 ەسەگە جۋىق ارتىق. ءبىراق تابيعي ءوسىم كورسەتكىشى شامامەن 2,8 ەسە عانا كوپ.
دەمەك، دەموگرافيالىق احۋالعا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قوسار ۇلەسى الداعى جىلدارى كەمىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ول باسقا اڭگىمە. ءسال كەيىنىرەك توقتالامىز.
وعان دەيىن «ساناماعىمىزدى» جالعاستىرا بەرەيىك.
سونىمەن قازاقستان حالقىنىڭ سانى بىلتىر اجەپتاۋىر وسكەن ەكەن، شۇكىر.
ءبىراق ءوسىمدى كەرى تارتىپ وتىرعان وڭىرلەر دە بارشىلىق.
مىسالى، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى. ويتكەنى بۇل وبلىستا تابيعي ءوسىم كورسەتكىشى تومەندەپ كەلەدى. 2014 - جىلدىڭ باسىنداعى كورسەتكىش بويىنشا وبلىستاعى حالىق سانى 3,7 مىڭ ادامعا كەمىپ، 575,7 مىڭ ادام بولعان. بۇل تۋۋ دەڭگەيى ءولىم- ءجىتىم مەن وبلىستان كوشىپ كەتكەندەردىڭ ورنىن تولتىرا المايتىندىعىن كورسەتەدى.
جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس، ارينە. رەسەي سياقتى الىپ ەلمەن شەكارالاساتىن وبلىستا مۇنداي جاعدايدىڭ قالىپتاسۋى دۇرىس بولمادى. جالپى، سولتۇستىك وبلىستاردان رەسەيگە كوشىپ جاتقان ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى. شىعىس قازاقستان، قاراعاندى، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنان ءوز اتاجۇرتتارىنا كوشەتىندەر سانى از ەمەس. ءار وبلىستا كەم دەگەندە 2-3 مىڭ ادام. دەمەك، قازاقتىڭ دەموگرافيالىق كارتاسىن جاساپ، ءوسىم بەرەتىن وڭىرلەردى انىقتاپ، الەۋمەتتىك جاردەم مولشەرىن سوعان قاراپ انىقتايتىن مەزگىل جەتتى. سەبەبى دەموگرافيالىق احۋالعا الاڭداۋشىلىق جوق دەسەك، اقيقاتتان اتتاعان بولار ەدىك. قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋى مەن ونىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ەلدەگى حالىقتىڭ سانى سالىستىرمالى دەڭگەيدە جەتكىلىكتى بولۋى كەرەك.
دەموگرافيامىزدىڭ اقساقالى ماقاش ءتاتىموۆ قازاقستاننىڭ جالپى الەۋەتى 50 ميلليون حالىقتى كەڭىنەن قامتاماسىز ەتە الادى دەيدى. سەبەبى ەلىمىزدىڭ تەرريتورياسى وتە كەڭ، سوندىقتان بۇگىندە قازاقستاندا كوممۋنيكاتسيالىق جەلىلەردى، اۆتوجولدار، تەمىر جولدار، سۋ قۇبىرلارىن سالۋ ءۇشىن ءارى مۇنىڭ ءتيىمدى بولۋى ءۇشىن ەلدەگى حالىق سانى 60 ميلليون بولۋى كەرەك. سوندا بۇعان سالعان قارجىنىڭ ءتيىمدى قايتارىمى بولادى.
ونسىز سۋ، گاز قۇبىرلارىن جۇرگىزە المايمىز. بۇل ءتيىمسىز بولعان سوڭ، ەكونوميكا كوتەرىلمەيدى. ەكونوميست وراز سەيدۋللايەۆ 1960 -جىلدارى سينگاپۋردەگى ەكونوميكالىق كەرەمەتتەردىڭ وكىل اكەسى لي كۋان ءبىلىمدى، زەردەلى ايەلدەردى وزگە شارۋانى جيىپ قويىپ، بالا تۋۋعا ۇندەگەنىن ايتادى.
ءتىپتى سول جىلدارى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرمەن اينالىساتىن اگەنتتىك قۇرىلىپ، وعان اقىلدى ايەلدەردىڭ كۇيەۋى بولۋدان ءۇمىتتى ەركەكتەر قابىلدانعان. ءۇشىنشى- ءتورتىنشى بالا تاپقاندارىنا مەملەكەت تاراپىنان اجەپتاۋىر جەڭىلدىكتەر دە قاراستىرىلعان. ناتيجەسىندە، ەل بار- جوعى 25 جىل ىشىندە ساندىق، ساپالىق تۇرعىدان قاراعاندا الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى ينتەللەكتۋالدى ۇلتقا - حالىققا اينالىپ شىعا كەلدى.
- مۇمكىن بىزگە دە سونداي باستاما ەنگىزەتىن كەز كەلگەن شىعار. قازاقستاندا جاستارى 40 قا جاقىنداپ قالسا دا تۇرمىس قۇرا الماي وتىرعان 500 مىڭ قىزدىڭ 90 پايىزى جوعارى ءبىلىمدى، - دەيدى وراز سەيدۋللايەۆ.
ال ماماندار بولسا، دەموگرافيا بىزدە عىلىم- ءبىلىمنىڭ كەنجەلەپ قالعان سالاسى ەكەنىن ايتادى. جاستار جاعىنان بۇل تاقىرىپقا قىزىعىپ، عىلىمي تۇردە كوڭىل ءبولىپ جاتقان ەشكىم جوق. گەولوگيالىق، گەوگرافيالىق كارتا دەگەن بار. ءبىز ەندەشە نەگە قولدانىسقا دەموگرافيالىق كارتا دەگەندى ەنگىزبەيمىز؟
- قازاقتىڭ تابيعاتى ءسال عانا جىلىمىقتا تا كوبەيۋگە بەيىم كەلەدى. ءبىراق ءبىز ەس بىلگەلى دەموگرافيالىق ءوسىم بەرىپ كەلە جاتقان ءوڭىر - وڭتۇستىك ايماقتارمەن عانا شەكتەلەدى. «نەگە؟» دەگەن سۇراققا مەملەكەت تاراپىنان كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ- زەردەلەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ارقىلى جاۋاپ بەرۋ قاجەت. قازىر بۇل سۇراققا ءار ەل ءارتۇرلى جاۋاپ بەرەدى. وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا ءتارىزدى دەموگرافيالىق ءدۇمپۋدىڭ كوزى بولىپ سانالاتىن
كەيبىر وڭىرلەرگە «دەموگرافيالىق ءوسىم بەرەتىن ەرەكشە ايماق» دەگەن ەرەكشە مارتەبە بەرۋ قاجەت! ءدال قازىر «ءبىز نەگە كوبەيمەي وتىرمىز؟» دەگەن ماسەلە بيلىك ءۇشىن دە، الەۋمەت ءۇشىن دە ماڭىزدى بولۋى كەرەك، - دەيدى جاراسباي سۇلەيمەنوۆ.
گۇلبارشىن ايتجانباي
«ايقىن»