وتىز تومدىق تەرمينولوگيالىق سوزدىك جارىق كوردى
«ەلباسى ن. نازاربايەۆ «قازاقستان -2050» ستراتەگياسى جولداۋىندا: «ءتىلدى زامانعا ساي ۇيلەستىرىپ، تەرمينولوگيا ماسەلەسىنەن كونسەنسۋس ىزدەۋ كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ وسى زاماننىڭ بيىك تالابىنا ساي باي تەرمينولوگيالىق قورىن جاساعان سوڭ، ونى رەت- رەتىمەن، كەزەڭ- كەزەڭىمەن قوعامدىق ءومىردىڭ بار سالاسىنا باتىل ەنگىزۋىمىز كەرەك» دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن.
ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى ورىندالىپ، قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينولوگيالىق قورى جاسالدى» دەدى وتىز تومدىق تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەر توپتاماسىنىڭ تۇساۋكەسەرىنە ارنالعان ءراسىمدى اشقان مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى سەرىك سالەموۆ. ول اۆتورلىق ۇجىم مۇشەلەرىنە قاجىرلى ەڭبەكتەرى ءۇشىن مينيسترلىك اتىنان العىس ايتتى.
اسقاربەك قۇسايىنوۆ، قازاقستان پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، جوبانىڭ عىلىمي جەتەكشىسى:
- 2012 - 2014 -جىلدارى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ جانە قوعامدىق- ساياسي جۇمىس كوميتەتىنىڭ تاپسىرىسى نەگىزىندە پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسى 1999-2000 -جىلدارى جارىق كورگەن سوزدىكتەردى ءارى قاراي جەتىلدىرۋ جانە تولىقتىرۋ جۇمىستارىن قولعا الدى.
سوعان ساي حيميا، بيولوگيا، ەكولوگيا، فيزيكا، استرونوميا، ەلەكترونيكا، ساۋلەت، اۋىل شارۋاشىلىعى، تاريح، ادەبيەت، مادەنيەت، ونەر، زاڭتانۋ، مۇراعات، كەن، اسكەري ءىس سەكىلدى تولىپ جاتقان عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، ءوندىرىس پەن مادەنيەتتىڭ بارلىق سالالارىن قامتيتىن 30 تومدىق سالالىق قازاقشا- ورىسشا، ورىسشا- قازاقشا تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەر توپتاماسى ازىرلەندى.
ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى بارلىق اۆتورلىق ۇجىم مۇشەلەرىمەن بىرلەسە وتىرىپ ەڭبەك ەتتى. ورتاق تالقىلاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. تالقىلاۋعا شامامەن 11 اي ۋاقىت جۇمسالدى. ال ونى دايىنداۋعا 144 عىلىم دوكتورى، 120 عىلىم كانديداتى اتسالىستى. جالپى، 350 دەي ادام جۇمىس جاسادى.
ءالىمحان جۇنىسبەك، ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- جالپى، حالىقارالىق تەرمين سوزدەر قازاقشاعا اۋدارىلمايدى دەگەن ويدان اۋلاق بولۋ كەرەك. ارينە، اراسىندا ءوز قالپىندا ساقتاۋعا تۋرا كەلەتىن اتاۋلار كەزدەسىپ قالۋى مۇمكىن. ال نەگىزىندە، بارلىعىن قازاقشالاۋعا ءتيىسپىز. وتىز تومدىق تەرميندەر ەندى اينالىسقا تۇسە مە، قولدانىسقا ەنگىزىلە مە دەگەن ماسەلە بار. اينالىسقا ءتۇسۋ ءۇشىن ول كوپشىلىكتىڭ قولىنا ءتيۋى كەرەك. تەرميندەر وقۋلىق ارقىلى ۇعىمعا سىڭەدى. سوندىقتان ءار سالا ماماندارى وزدەرىنىڭ وقۋلىقتارىنا وسى تەرميندەردى ەنگىزۋى ءتيىس.
قالىبەك قونىسباي، ق. ساتبايەۆ اتىنداعى ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
- ءتىلدىڭ تولىعۋى نەگىزىنەن، جاڭادان ءسوز جاساۋ، بايىرعى سوزدەردى جانداندىرۋ، باسقا تىلدەردەن وزىندە جوق ۇعىم اتاۋلارىن الۋ ارقىلى ءجۇرىپ وتىرادى دەسەك، بۇل ەڭ الدىمەن، تەرمينجاسامعا تىكەلەي قاتىستى. وسى ورايدا بۇگىن كولەمدى ەڭبەك جاسالعانىن اۋىز تولتىرىپ ايتۋ كەرەك. ارينە، كولەمدى ەڭبەك بولعان سوڭ، ودان كەمشىلىك تە تابىلادى. مىناۋ سوزدىكتە دە وسىنداي اتتەگەنايلار بار. ماسەلەن، - عىش، - گىش، - تىق، - تىك جۇرناقتارىنا جابىسىپ الىپ ايىرىلمايمىز. «سۇزگىش» دەيمىز، ونى «سۇزگى» دەۋگە بولماي ما؟ «اۆتووتۆەتچيك» دەگەن ءسوز «اۆتوجاۋاپقاتقىش» بولىپ اۋدارىلىپتى. «قۇرىلىستىق ماتەريال» دەيمىز، ونى «قۇرىلىس ماتەريالى» دەۋگە بولماي ما؟ «وتباسى» دەگەن بۇرىننان بار ءسوزدى «جانۇيا» دەگەن جاساندى ءسوزدىڭ بۇزعانىن بىلەمىز. سول سەكىلدى، حالىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ قالعان «دوڭگەلەك» دەگەن ءسوز تۇرعاندا، ونى «دوڭعالاق» دەپ وزگەرتۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ سودان كەيىن جۋان، جىڭىشكەلىك بەلگىسىن قويماي-اق جازۋعا بولماس پا ەدى؟
دانداي ىسقاق، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- عالىمداردىڭ انىقتاۋىنشا، الەمدە 6-7 مىڭداي ءتىل بار بولسا، سونىڭ 60 ىنىڭ عانا جان-جاقتى دامىعان عىلىمي تەرمينولوگياسى بار ەكەن. بۇل دەگەنىمىز، قازىرگى زاماندا تولىققاندى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 60 قانا ءتىل بار، قالعاندارىنىڭ ءتىل بولىپ قالۋى ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك دەگەن ءسوز. سوندىقتان دا تەرمين، تەرمين جاساۋ ماسەلەسى قوعامنىڭ دامي تۇسۋىمەن قاتار، بارلىق ۋاقىتتاردا دا دۇرىس شەشىمىن كۇتىپ تۇراتىن ۇلت الدىنداعى اسا ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە ەش ۋاقىتتا دا كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى. ال بۇل ماسەلە ۇلتتىق دامۋ جولىنا ەندى عانا تۇسكەن قازاقستان ءۇشىن وتە- موتە وتكىر.
شەت تىلىنەن ەنگەن تەرمين سوزدەر 50 پايىزدان اسسا، ول ءتىل ۇلتتىق قاسيەتىن جويادى ەكەن. تەرميندى تۇرىكتەر دە، قىتاي قازاقتارى دا «تەرىم» دەيدى. ياعني «تەرىپ الىنعان سوزدەر» دەگەندى اڭعارتادى.
سوندىقتان دا ۇلتتىق تەرمين جاساۋعا كەلگەندە، انا تىلىمىزدەگى سوزدەردى تۇركىلىك كونتەكستە قاراستىرىپ، باسقا دا تۇركى تىلدەرىنە جات بولمايتىن اتاۋلارعا جول بەرۋ كەرەك. بۇل ءبىر جاعىنان، قازاق ءتىلىنىڭ تۇركى تىلدەرى اتتى الىپ بايتەرەكتىڭ تۇبىنە تامىرىن تەرەڭدەتە جىبەرىپ، كۇشەيە تۇسۋىنە جاعداي جاساسا، ەكىنشى جاعىنان، تۇركى حالىقتارىن ءبىر-بىرىمەن جاقىنداستىرا ءتۇسىپ، ولاردىڭ رۋحاني بىرلىگىنىڭ كۇشەيە بەرۋىنە قىزمەت ەتەتىن بولادى. جاڭادان كەلىپ جاتقان اتاۋلارعا تۇركى تىلدەرىندە بالاما بولماعان جاعدايدا عانا ينتەرناتسيونال تەرميندەردى «قازاقشالاپ»، ياعني «قازاقتىڭ شاپانى مەن تىماعىن كيگىزىپ» قانا قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا ساي جازىلىپ، ايتىلاتىن ەتىپ قابىلداۋعا بولادى.
«ايقىن»