قازاق جەرىنەن شىققان عالىمدار
بۇگىن اتالمىش ءدارىستىڭ قازاق جەرىنەن شىققان عالىمدار جايلى تاريحي دەرەكتەرگە تولى ءبولىمىنىڭ جالعاسىن ۇسىنامىز.
رۋ اتىمەن اتالعان عالىمدار
قازاق جەرىنەن شىققان عالىمداردىڭ ءبىر توبى تەگى رەتىندە ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن السا، ەندى ءبىر توبى كەرىسىنشە ءوزىنىڭ رۋى مەن تايپاسىنىڭ اتىمەن جازىلعان. بىزدە وسىنداي ەكى ءداستۇر بولعان. ەندى، مەن رۋلاردىڭ اتتارىمەن اتالعان عالىمداردىڭ بىرنەشەۋىنە عانا عانا توقتالايىن.
- مۇحامەد حايدار دۋلاتي! ونىڭ «جاحانناما» دەگەن پوەماسى، «تاريح- ي راشيدي» اتتى اتاقتى ەڭبەگى بار. ونى مەنىڭ شاكىرتىم، مەنىڭ وتىنىشىممەن پارسى تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋداردى. ول كەزىندە تەگەران ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. يراننىڭ قازاعى. قازىر عىلىم دوكتورى، پروفەسسور. كىتاپ مەنىڭ ۇلكەن العى سوزىممەن تۇڭعىش رەت 2003 -جىلى جارىق كوردى. ال مىنا «جاحانامانى» ءوزىم قازاقشالادىم. وعان 13 -جىل ۋاقىتىم كەتتى. بۇل شاعاتاي تىلىندە جازىلعان ەكەن.
وسىنداي عالىمداردىڭ اراسىندا قىپشاقيلەر دە بار. جەتى قىپشاقي، ەكى جالايري تاۋىپپىن! سىزدەردىڭ بارلىقتارىڭىز قادىرعالي جالايريدى بىلەسىزدەر. ال باسقاسى شە؟ حاسانالي جالايىر دەگەن دە اقىن وتكەن. مەن بۇل دەرەكتەردى قايدان الدىم؟ ونى بابىردان الدىم. «بابىرنامادا» بابىر بىلاي دەيدى: «مەنىڭ سارايىمدا ءحاسانالي جالايىر تۇرادى. ءوزى جاقسى اقىن، ءبىراق اندا- ساندا ءىشىپ قوياتىنى بار ەدى» ، - دەيدى (كۇلەدى) . ەندى ءبىر قىزىق نارسەنى جالايىر باۋىرلارىمىزعا ايتقانمىن. وسى كىسىنىڭ ولەڭدەرى قازىر سانكت- پەتەربۋرگتە جاتىر. بۇل كىسى تۋفايدي دەگەنت لاقاپ اتپەن جازعان ەكەن.
ادايلەر. مولدا مۇحامەد اداي! مەن وسىدان 20 جىل بۇرىن «مولدا مۇحامەد اداي كىم؟ » دەگەن ماقالا جازدىم. ول سول كەزدەگى «مادەنيەت جانە تۇرمىس» ، قازىرگى «پاراسات» جۋرنالىنا شىقتى. كەيىن سونى ءابىش كەكىلبايەۆ اعامىز وقىپ: «ابەكە، ءسىز مەنىڭ اتام تۋرالى جازىپسىز عوي» ، - دەگەنى ەسىمدە.
قوڭىراتي دەگەن اتپەن شىققان عۇلامالارىمىز دا بولعان. 17 - عاسىردا جارمۇحامەد نايماني دەگەن كىسى ءومىر سۇرگەن. ول حاتتاد، ياعني ساراي حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارىپتى.
قورىتا كەلە ايتار بولسام، ورتا عاسىرلاردا قازاق دالاسىنان شىققان عۇلامالاردىڭ سانى بۇگىندە 260 قا جەتتى. بۇلاردىڭ بارلىعى شىعارمالارىن اراب جانە شاعاتاي تىلىندە جازدى. تەك بىرەن- سارانى عانا پارسى تىلىندە جازدى. نەگە اراب تىلىندە جازعاندارى دا بار. ويتكەنى، اراب ءتىلى - قاسيەتتى قۇراننىڭ ءتىلى بولعاندىقتان، اتالارىمىز شىعارمالارىن سول تىلدە جازدى جانە كوپشىلىگى داماسكىگە كەتتى. ول كەزدە وركەنيەتى دامىعان قالالار داماسك، كاير، باعداد، باسرا، حالاب (قازىرگى الەپپو) بولدى. مىنە، اتالارىمىز وسى قالالاردا تۇرعان. ەندى وسى 260 عالىمنىڭ ىشىنەن تەك بىرنەشەۋىنە عانا توقتالايىن.. .
(جالعاسى بار)
اۆتور: جاپپاربەرگەن ايبوتا