ءجۇز جىل بۇرىنعى قازاقتار جايلى كىتاپ
وقىرمان اتاقتى عىلىمي فانتاستيكالىق روماننىڭ فرانسۋز تىلىندەگى العاشقى باسىلىمىنان اۋدارىلعان تولىق نۇسقاسىن ەشقانداي قوسپاسىز وقۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. كىتاپقا قوسىمشا كەڭىنەن تۇسىنىكتەمەلەر بەرىلەتىن بولادى.
جيۋل ۆەرننىڭ بۇل كىتابى العاش رەت ورىس تىلىندە 1900 -جىلى سىتيننىڭ باسپاسىنان جارىق كورگەن ەكەن. ول كەزدە شىعارمانىڭ ءماتىنى ساياسي جاعىنان وزگەرىسكە ءتۇسىپ، كوپ بەتتەرى قىسقارىپ كەتكەن. اۆتوردىڭ جازۋ مانەرى دە بۇزىلعان. بۇل كىتاپتا سول كەزدە اۆتور «تاتارلار» دەپ اتاعان قازاقتار تۋرالى جازىلعان بولىمدەر قىسقارىپ كەتكەن سياقتى. بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ سويكيننىڭ باسپاسىنان ساپاسى جاقسارتىلىپ تاعى باسىلدى. ءبىراق سول كەزدەگى رەسەي سەنزۋراسى وزدەرىنە جاقپايتىن تۇستاردى الىپ تاستاعان. كىتاپتىڭ وسى نۇسقاسى ۇزاق جىلدار مۇراجايلاردا ساقتالىپ كەلدى. يركۋتسكىدەگى شىعىس- ءسىبىر كىتاپ باسپاسى 1993 -جىلى روماندى ءتۇپنۇسقاعا بارىنشا جاقىنداتىپ، ورىس تىلىنە اۋدارۋعا تىرىسقان ەكەن. تارالىمى 75 مىڭ دانامەن باسىلىپ شىققان كىتاپتى جۇرت تالاپ اكەتىپتى.
بۇل كىتاپ فرانسۋز فانتاسىنىڭ ورتا ازيا مەن سىبىرگە جاساعان «ادەبي ساياحاتى». «مەن قازىر باسقا ەشتەڭە تۋرالى ويلاعىم كەلمەيدى، مەنى تاڭعاجايىپ سيۋجەت قاتتى ەلىكتىرىپ وتىر. مەن سىبىرگە جول تارتتىم، ەندى توقتاي المايمىن. بۇل رومانىم ورىستىكىنەن گورى تاتارلار مەن ءسىبىردىڭ تاريحى جايلى» دەپ جازعان ەكەن جيۋل ۆەرن 1870 - جىلى باسپاگەر پول- جان ەتتسەلگە جازىپ جاتقان رومانى تۋرالى. روماننىڭ نەگىزگى سيۋجەت جەلىسى مىنانداي: استاناسى بۇحارادا ورنالاسقان «تاتار» حانى فەوفار بۇكىل ءسىبىردى باعىندىرىپ، كوتەرىلىسكە شىعادى. ونىڭ اسكەرىن بۇرىنعى پولكوۆنيك يۆان وگاريەۆ دەگەن ساتقىن باسقارادى. كوتەرىلىسشىلەر وسى كەزدە پاتشانىڭ ءىنىسى ۇلى كنياز جاتقان يركۋتسك قالاسىنا بەت الادى. ۇلى كنيازدى قۇتقارۋعا ماسكەۋدەن پاتشانىڭ شابارمانى ميحايل ستروگوۆ شىعادى. فانتاست جيۋل ۆەرن ستروگوۆتى ۆولگا وزەنىمەن تومەن اعىزىپ، ورال تاۋلارىنان اسىرىپ، ەنيسەي وزەنىنەن، بايكال كولى مەن انگارادان وتكىزىپ، يركۋتسكىگە جەتكىزەدى. وسىنداي قاتەرلى جولدا ول ايۋمەن الىسىپ، قاسقىردان قورعانادى، تاتارلارعا تۇتقىنعا تۇسەدى. ەڭ سوڭىندا دىتتەگەن جەرىنە جەتىپ، پاتشانىڭ تاپسىرماسىن ورىندايدى.
روماننىڭ جەلىسى ناقتى تاريحي وقيعالارعا سۇيەنىپ جازىلعان بولۋى كەرەك. XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا ورتا ازياداعى ىقپالىن ساقتاپ قالۋ جانە وسى وڭىرلەردەگى بريتانيانىڭ بەكىنىستەرىن ىعىستىرۋ ءۇشىن رەسەي ۇكىمەتى وڭتۇستىك قازاقستان مەن ورتالىق ازيادا سىرتقى ساياساتىن كۇشەيتكەن بولاتىن. 1863-1864 -جىلدارى وڭتۇستىك قازاقستاندا ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ وتىرعان قوقان حاندىعى جويىلدى، ودان كەيىنگى جىلداردا قوقان جانە بۇحارا حاندىقتارى ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىنەن ايىرىلدى. 1867 -جىلى تۇركىستان گەنەرال- گۋبەرناتورلىعى ورنادى. 1869- 1873 -جىلدارى رەسەي اسكەرى ورتا ازيانىڭ باتىس ءوڭىرىن باسىپ الدى. سول جىلدارى حيۋا حانى رەسەيمەن كەلىسىم جاساپ، وعان باعىنىشتى بولدى. جيۋل ۆەرن رومانىندا وسى كەزەڭدەگى وقيعالار باياندالادى. ورتا ازيا حالىقتارى بۇل كىتاپتا «تاتارلار» دەپ اتالادى. وڭتۇستىكتەن باستالعان كوتەرىلىس ءسىبىردىڭ استاناسى يركۋتسكىگە دەيىن جەتەدى. وسى روماننان قازاق دالاسىندا بولعان ءبىرقاتار تاريحي دەرەكتەردى كەزدەستىرۋگە بولادى.
روماننىڭ مازمۇنىمەن سول كەزدەردە فرانسيادا تۇرىپ جاتقان يۆان تۋرگەنەۆ تانىسقان ەكەن. ول قولجازبانى مۇقيات وقىپ شىعىپ ءبىرقاتار ەسكەرتۋلەر جاساعان ەكەن، كىتاپتاعى تاراۋلاردىڭ بىرىندە جيۋل ۆەرن ورىس جازۋشىسىنىڭ ايتقاندارىنا سىلتەمە جاسايدى. روماننىڭ مازمۇنىن ماقتاي وتىرىپ، تۋرگەنەۆ تاتار باسقىنشىلىعى تۋرالى ايتىلعانداردى جوققا شىعارادى. وعان فانتاست جازۋشى: «تاتار باسقىنشىلىعى - نەگە سولاي بولماسقا، جازۋشىلىق وي وربىتۋگە مەنىڭ قۇقىم بار عوي» دەپ جاۋاپ بەرگەن كورىنەدى. جيۋل ۆەرننىڭ رومانى كوپكە تارالدى، العاش جارىق كورگەن 1876 - جىلدىڭ وزىندە-اق كىتاپ وننان استام تىلگە اۋدارىلدى. ارتىنشا رومان تەاتر پەساسىنا اينالىپ، ۇزاق جىلدار ساحنادا كورسەتىلدى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، جيۋل ۆەرننىڭ جازعان شىعارمالارىنىڭ ىشىندە فرانسيادا بۇل رومان تارالىمى جاعىنان ءتورتىنشى ورىندى يەمدەنىپ، اۆتورعا 7 ميلليون فرانك پايدا اكەلىپتى. ەۋروپا وسىلايشا ورتا ازيا حالىقتارىمەن العاش جيۋل ۆەرن تۋىندىسى ارقىلى ءبىر عاسىر بۇرىن تانىستى. ءبىراق ءبىز تۋرالى جازىلعان كىتاپتىڭ ورىس تىلىندەگى تولىق نۇسقاسى قولىمىزعا ەندى عانا تيمەكشى.
تورەجان قايىرجان
«ايقىن»