تولعان ەل تاريحىن تاسپەن جازادى - قاسىم- جومارت توقايەۆ
قازىرگى سوزىلمالى ەكونوميكالىق داعدارىس پەن اۋمالى- توكپەلى ساياسي تۇراقسىزدىق ەتەك العان كەزەڭدەگى ەلباسىمىزدىڭ ستراتەگيالىق كورەگەندىگى مەملەكەتىمىزدىڭ تۇراقتى دا تابىستى كەلەشەگىنە دەگەن سەنىمدى كۇشەيتە تۇسەدى.
بۇنداي پىكىردى ق ر پارلامەنتى سەناتىنىڭ ءتوراعاسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ايتتى.
«ەلباسى قاسيەتتى ۇلىتاۋ تورىندەگى سۇحباتىندا: «ءبىز كەمەل كەلەشەگىمىز تۋرالى ارمانداي وتىرىپ، كەلەلى وتكەنىمىز تۋرالى دا ۇمىتپاۋعا ءتيىستىمىز» دەگەن وزەكتى وي تاستادى. شىنىندا دا، حالقىمىزدىڭ تاريحىن قاستەرلەي بىلمەسەك، مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋعا قاجەتتى رۋحىمىز دا كۇشتى بولماق ەمەس. ال بىزدە ماقتانىشپەن ايتاتىن جايتتار جەتەرلىك.
قازاق حالقىنىڭ تەرەڭنەن تامىر تارتاتىن باي مەملەكەتتىلىك تاريحى بار. مىڭداعان جىلدار بويى قازاقستان اۋماعى الۋان ءتۇرلى وركەنيەتتەردىڭ دامۋ جولى توعىسقان مەكەن بولدى، مۇندا حالىقتاردىڭ ۇلى كوشتەرىنىڭ ىزدەرى جاتىر. ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز كەڭ- بايتاق ەۋرازيا دالاسىن يگەردى، ءتول ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىن قالىپتاستىردى. بۇل بىرەگەي مادەنيەتتىڭ جەتىستىكتەرى كۇللى الەمدە، ونىڭ ىشىندە، بۇۇ دا مويىندالىپ وتىر.
كەڭ- بايتاق ەۋرازيا دالاسىن مەكەن ەتكەن ەجەلگى ساق جانە عۇن تايپالارى، اسىل تاريحىن تاسقا قاشاپ جازعان كوك تۇرىكتەرى مەن سول كەزەڭدەگى الەمگە وراسان زور ساياسي جانە دۇنيەتانىمدىق ىقپالىن جۇرگىزگەن التىن وردا سياقتى ۇلى وركەنيەتتەر - ۇلتتىق بىرتەكتىلىگىمىزدىڭ قايناركوزى. ال وسىدان 550 جىل بۇرىن ىرگەسى قالانعان قازاق حاندىعى - بۇگىنگى قازاقستاننىڭ باستاۋ ارناسى.
ەلباسى ءوز وتانداستارىنا: «اتا- بابامىزدى ەستە ساقتاپ، ولاردىڭ ىزگى ىستەرى مەن باستامالارىن جالعاستىرۋ - ادامگەرشىلىك پارىز عانا ەمەس، الەۋمەتتىك ىلگەرىلەۋدىڭ، ودان ءارى قارقىندى دامۋدىڭ العىشارتى» دەگەن ەدى. شىنىندا دا، ۇلاعاتتى سوزدەر!
قازاق حاندىعى تۋرالى ايتقاندا، ونىڭ نەگىزىن سالعان كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ەڭبەگىن ودان ءارى جالعاستىرعان تاريحي تۇلعالاردىڭ قىزمەتىن دە اتاپ كورسەتۋ ماڭىزدى. قازاق حاندىعىنىڭ ەتنوساياسي اۋماعىنىڭ قالىپتاسىپ، نىعايۋى، حالىقارالىق بايلانىستاردىڭ ورنىعۋى مەن ءبىر ميلليوننان استام حالىقتىڭ حاندىق قۇرامىنا بىرىگۋى - جانىبەك حاننىڭ ۇلى - قاسىم حاننىڭ ەرەن ەڭبەگى ەكەنى بارشامىزعا ايان.
ال قاسىم حاننىڭ جولىن ءساتتى جالعاستىرعان مۇراگەرى - حاقنازار حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى باتىستا - جايىق، سولتۇستىكتە - ەسىل مەن نۇرا، شىعىستا - شىڭعىستاۋ، بالقاش جانە شۋ وزەنى، وڭتۇستىكتە - تۇركىستان ارالىعىن قامتىدى. جوشى حان ۇرپاعىنا ءتان مەملەكەتشىلدىك ۇستانىم XVI- XVIII عاسىرلاردا ەسىم حان، ونىڭ ۇلى جاڭگىر حان، جاڭگىر حاننىڭ ۇلى تاۋكە حان قىزمەتىنەن انىق بايقالدى. قازاق قۇقىعىن ءبىر جۇيەگە تۇسىرگەن «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» مەن ءاز تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسى» دالا زاڭى جۇيەسىنىڭ قاينار كوزىنە اينالدى.
قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا- سەزىمى مەن ۇلتتىق بىرتەكتىلىگى جوڭعار باسقىنشىلارىمەن بولىپ وتكەن قاندى شايقاستاردا اسا ءقاۋىپتى سىننان ءوتتى. عاسىرلار قويناۋىنان تامىر تارتقان تاريحقا تەرەڭ ۇڭىلە وتىرىپ، ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ قانشالىقتى قيىندىقپەن كەلگەنىن جەتە تۇسىنەمىز. بۇل جولدا قازاق حالقى ۇلى جەڭىستەردىڭ داڭقىن دا، اۋىر جەڭىلىستەردىڭ قاسىرەتىن دە باستان وتكەردى.
مۇنداي ۇزدىكسىز كۇرەستەگى تاريحي تاجىريبە ماڭگىلىك ەلدىڭ باستى وسيەتى - حالىقتىڭ اماندىعى جولىنداعى بىرلىكتىڭ ءسوزسىز ماڭىزدىلىعىن انىق كورسەتەدى. ماڭگىلىك ەل تۇجىرىمداماسىنىڭ وزەكتىلىگىن دىندەر، مادەنيەتتەر، وركەنيەتتەر اراسىنداعى سوقتىعىسۋ سالدارىنان تۋىنداپ وتىرعان قازىرگى الەمدىك قاقتىعىستار دا راستاي تۇسەدى. وسىنداي كۇردەلى احۋالدا قازاقستان كوشباسشىسى جاھاندانۋ جاعدايىندا، ونىڭ بارلىق ەرەكشەلىكتەرى مەن كۇردەلىلىگىنە قاراماستان، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن سەنىمدى قورعاي الاتىن مەملەكەتتىك ساياسات قۇرا الدى.
ەلباسى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ سەزىندە اتاپ وتكەندەي، ماڭگىلىك ەل يدەياسى ارقاۋىنداعى جۇمىلدىرۋشى قۇندىلىقتار - ازاماتتىق تەڭدىك، ەڭبەكسۇيگىشتىك، ادالدىق، ءبىلىمدى قاستەر تۇتۋ، تاعاتتىلىق، زايىرلى ەل بولىپ تابىلادى». «ءبىزدىڭ ورتاق رۋحاني كۇشىمىز بەن جوعارى ماقساتىمىز: ماڭگىلىك ەل! ول ءبىزدىڭ ХХІ عاسىرداعى دامۋىمىزدى العا ىلگەرىلەۋ قۋاتىمەن تولتىراتىن بولادى» دەپ اتاپ كورسەتتى ۇلت كوشباسشىسى.
قازاقستان ءوزىنىڭ ەتنوستىق قۇرامى بويىنشا ينتەرناتسيونالدى مەملەكەت، سوعان سايكەس ەلىمىز وسى قاسيەتتى جەردە تۇرىپ جاتقان ءاربىر ۇلىستىڭ وتكەن تاريحىن ءوزىنىڭ بويىنا جيناقتاپ وتىر. مەملەكەتىمىزدىڭ ابىرويى مەن كۇش- قۋاتى - ءار الۋاندىعىمىزدىڭ بىرلىگىندە. قازاق حالقىنىڭ ەتنوستىق جانە كونفەسسيالىق تولەرانتتىلىعى ەل ىشىندەگى جانە حالىقارالىق فورماتتاعى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ جانە تۇراقتىلىقتىڭ ماڭىزدى فاكتورى رەتىندە دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى.
سونىمەن قاتار ءبىز الەمدىك دامۋدىڭ سوڭىندا قالىپ، سىرتتان كەلگەن تەرىس ىقپالدارعا تۇسپەۋ ءۇشىن ءوز ۇلتتىق بولمىسىمىزدى نىعايتىپ، حالىقتىق داستۇرلەرىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى دامىتۋىمىز قاجەت. قايتالاۋ، شەتەلدىك شوۋ- قويىلىمداردى كوزسىز كوشىرۋ بىزگە ءتان قاسيەت ەمەس. الەمدىك كلاسسيكالىق مادەنيەتتىڭ داستۇرلەرىن قولداپ جانە دامىتا وتىرىپ، ءبىز شەتەلدىك اۋديتورياعا ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىن كورسەتە ءبىلۋىمىز كەرەك.
تاريح تۇتاس ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىنا ەلەۋلى اسەر ەتە وتىرىپ، يادرولىق قۋات ىسپەتتى بەيبىت جانە جاسامپاز بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ابايسىزدىق تانىتساق، جويقىن تسۋناميگە اينالا الاتىنىن دا ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. جوعارى دەڭگەيدەگى تاريح عىلىمى اسا كۇردەلى، ول فيزيكا، ماتەماتيكا عىلىمدارى سياقتى فورمۋلالارعا باعىنبايدى، قوعامدىق ءومىردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە ءارقاشان ءبىرجاقتى جاۋاپ بەرە المايدى، سوندىقتان دا ساياسي مۇددەلەردىڭ پايداسى ءۇشىن ويدان شىعارىلاتىن تۇسىندىرمەلەردىڭ نىسانىنا اينالۋى مۇمكىن. وكىنىشكە قاراي، تاريحشى ميحايل پوكروۆسكييدىڭ: «تاريح - وتكەن زاماندى بۇرمالايتىن ساياسات» دەگەن پىكىرى شىندىق. الەمدىك جىلنامالار كورسەتىپ وتىرعانداي، قاقتىعىستار مەن سوعىستار ۇنەمى تاريحي دەرەكتەرمەن جانە داۋلارمەن سيپاتتالادى. انتيكالىق داۋىردە دە سولاي بولعان، ءقازىر دە بۇل قۇبىلىس ساقتالىپ وتىر.
باسقا حالىقتاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن، ءدىني سەنىمىن، ءدىلىن جانە داستۇرلەرىن باعالاماۋ - قاقتىعىستارعا، ءتىپتى سوعىسقا باستايتىن تۋرا جول. بۇگىنگى تاڭدا بۇكىل الەمدى الاڭداتىپ وتىرعان وقيعالار - وسىنىڭ ايقىن دالەلى.
قازىرگى جاھاندىق تۇراقسىزدىق احۋالىندا تاريح عىلىمى بارشا حالىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋى ءتيىس. مۇنى بارلىق ۇلتتاردىڭ مادەنيەتتەرى مەن حالىقتاردىڭ وتكەن تاريحى تەڭ قۇندىلىققا يە ەكەندىگى تۇرعىسىنان ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. ءبىر مادەنيەت ەكىنشى مادەنيەتتەن جوعارى تۇرا المايدى، ءبىر حالىقتىڭ تاريحىن ايرىقشا ەرەكشەلەپ قاراۋعا، سونداي- اق باسقا حالىقتاردىڭ تاريحى، ادەت- عۇرىپتارى مەن تىلدەرىنە مەنسىنبەۋشىلىك تانىتۋعا بولمايدى. بوتەن، ءتىپتى جات نەمەسە ناشار تاريح بولمايدى. سونىمەن بىرگە عالىمدار قاۋىمى ديكتاتورلاردى، جەندەتتەردى جانە باسقا دا جاعىمسىز تاريحي تۇلعالاردى سىنعا الۋدا ءبىر پىكىردە بولۋى ءتيىس، ويتكەنى ولاردىڭ ارەكەتتەرىن اقتاۋ جاعىمسىز ساياسي سالدار مەن تاريحتى جالعان قابىلداۋعا اكەپ سوعۋى مۇمكىن. بەينەلەپ ايتقاندا، حالىقتار تاريحى - ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىز، وندا تىرشىلىك ەتۋشىلەردىڭ بارلىعىنا دا جايلى بولۋى كەرەك.
تاريح ءپانىنىڭ مىندەتى - جاس ۇرپاقتى وتكەنىمىزدىڭ جارقىن جولىن قۇرمەتتەۋگە جانە اتا- بابالارىمىزدى ماقتان ەتۋگە تاربيەلەۋ. وتان تاريحىن بىلمەي، پاتريوت بولۋ مۇمكىن ەمەس. سونىمەن بىرگە جاستار بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ امبەباپ، بالاماسىز قۇندىلىق ەكەنىن دە تۇسىنۋگە ءتيىس.
سوندىقتان دا پرەزيدەنت ورىندى اتاپ كورسەتكەندەي، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن داڭعازالىققا جول بەرمەي، پاراساتتى تۇردە اتاپ ءوتۋدىڭ ساياسي ماڭىزى زور. بۇل داتا - شىنىندا دا ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ دامۋىنداعى اتاۋلى كەزەڭ، ونىڭ تاريحي ءتۇپ- تامىرىن ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ يگى ونەگەسى. وسى مەرەيتويدى اتاپ ءوتۋ ارقىلى ءبىز حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ، ءوز دامۋ جولىن دەربەس تاڭداۋ قۇقىعىنا لايىقتى تۇردە قول جەتكىزگەندىگىن پاش ەتىپ وتىرمىز.
كورنەكتى قالامگەر ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قازاقتىڭ ءوز مەملەكەتى بولعان جانە ءبىزدىڭ تاريحىمىز الەمدىك تاريحتىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى» دەگەن پىكىرىمەن كەلىسپەۋ مۇمكىن ەمەس. وسى ورايدا، ەلىمىزگە بەلگىلى عالىمدار قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىندا ءوز زەرتتەۋلەرىن قاسيەتتى جەرىمىزدە بولعان ءىرى تاريحي وقيعالاردىڭ ساباقتاستىعى تۇرعىسىنان جالعاستىرادى دەپ سەنەمىن. بۇل، ەڭ الدىمەن، بارشا قازاقستاندىقتارعا، اسىرەسە، جاستارعا جانە حالىقارالىق قاۋىمداستىققا حالقىمىزدىڭ تاريحىن دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاجەت.
تاريح وسى تاعدىرلى مىندەتتى ورىنداۋدى اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆقا جۇكتەدى. ⅩⅩ عاسىردىڭ اياعىنداعى اسا كۇردەلى گەوساياسي جاعدايدا پرەزيدەنتىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ جولىندا شەشۋشى ءرول اتقارىپ، قازاقستاننىڭ قازىرگى مەملەكەتتىگىن قۇردى.
ونىڭ مىقتى ەرىكجىگەرى مەن ستراتەگيالىق كورەگەندىلىگىنىڭ ارقاسىندا، بارلىق شەتەلدىك بولجامدارعا قاراماستان، ەلىمىز ءوزىنىڭ سان عاسىرلىق تاريحىندا العاش رەت زاڭدى تۇرعىدا رەسىمدەلگەن جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان شەكاراسى بار تابىستى دا بەدەلدى مەملەكەتكە اينالدى. سوندىقتان ەلباسى الەمدىك تاريح جىلناماسىنا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ نەگىزىن قالاۋشى تۇلعا، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە ەندى.
«ءۇش ءجۇزدىڭ حانى» اتانىپ، قازاق مەملەكەتتىگىن نىعايتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان ابىلاي حاننىڭ: «ءۇش ارمانىم بار ەدى. ءبىرىنشىسى، ەلىمدى بەيبىت ومىرگە جەتكىزسەم دەپ ەدىم. قان كوپ توگىلدى. ەكىنشىسى، قالا، كەنت سالا المادىم. ءۇشىنشىسى، ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرە المادىم» دەگەن ءسوزى بار. وسى اڭساعان اسقاق ارماندار پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ ارقاسىندا ورىندالدى. بۇگىندە قازاقستان كۇللى الەمگە جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتىڭ نىعايۋى مەن حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان تۇراقتى جانە بەيبىتسۇيگىش مەملەكەت رەتىندە بەلگىلى.
«نۇرلى جول» ەكونوميكالىق باعدارلاماسى مەملەكەتىمىزدىڭ جاڭارۋى مەن جاڭعىرۋىنا جاڭا جاسامپازدىق سەرپىن بەرىپ، قازاقستاندى اۋقىمدى قۇرىلىس الاڭىنا اينالدىردى. ەلىمىزدىڭ تورىنەن بوي كوتەرگەن جاڭا ەلوردامىز - استانا جاھاندىق دەڭگەيدەگى حالىقارالىق باستامالار ورتالىعىنا جانە قازاقستاندى الەمنىڭ ەڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ قاتارىنا كىرەتىن زاماناۋي، قارقىندى دامۋشى مەملەكەت ەتۋ جولىندا ءوز كوشباسشىسىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگىن شىنايى قولدايتىن حالقىمىزدىڭ جاڭا ۇلتتىق يدەياسىنا اينالدى.
ەلباسىنىڭ «نۇر وتان» پارتياسى سەزىندە ۇسىنعان ينستيتۋتسيونالدى رەفورمالار باعدارلاماسى - ەلىمىزدى ەكونوميكالىق جاعىنان عانا ەمەس، ساياسي تۇرعىدان دا جاڭعىرتۋدى كوزدەيتىن اسا ماڭىزدى تۇجىرىم. ۇلت كوشباسشىسىنىڭ جانىندا جۇمىلا وتىرىپ، بۇگىنگى قازاقستاندىق ۇرپاق ۇلى تاريحي ميسسيا - ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارى مەن پارلامەنتاريزم ارقىلى حالىقتىڭ ەركى مەن داۋىسى ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن، ساياسي جۇيەسى جاڭارعان مەملەكەت قۇرۋ ىسىنە بەلسەنە اتسالىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ وتىر. ەلباسىنىڭ بارلىق مەملەكەتتىك قىزمەتى ىسپەتتى، جاڭا باعدارلاما - قازاقستان حالقىنىڭ قىزۋ قولداۋىنا يە بولىپ وتىرعان جانە حالىقارالىق قوعامداستىق تاراپىنان ءسوزسىز لايىقتى باعاسىن الاتىن تاريحي يننوۆاتسيا»، - دەدى سەنات ءتوراعاسى «ايقىن» گازەتىنە.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى