بابالار ءسوزى : جارتىباي باتىر
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى» ، «قازاق حاندارى» ، «ەجەلگى قالالار تاريحى» ، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى.
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
باياعىدا التى الاشقا بەلگىلى البان ەلىنىڭ جارتىسى ارعى بەتتە وتىرادى ەكەن. ارعى بەت دەگەن الاتاۋدىڭ ىلە وزەنىنە دەيىنگى كەڭ جازىق، ۇلكەن اڭعارى بولسا كەرەك. اتاپ ايتقاندا، قازىر سول جەرلەردە شوشاناي، سارىبۇلاق، سۇمبە، اقسۋ، پيازدىق، كەتپەن، قالجات دەپ اتالاتىن اۋىلدار بار. مۇنىڭ ءبارى كەيىن قويىلعان ات ەمەس، ارينە. قازاق پەن قالماقتىڭ تالاي جىلعى
قىرعىن سوعىسىنان قالعان ەسكەرتكىش سياقتى. ويتكەنى قالجات، سۇمبە دەگەندەرىڭىز-سول قالماقتىڭ ءسوزى ەمەس پە؟
قازاقتىڭ جاۋى كوپ بولعان عوي. ءبىر جاعىنان قالماقتار قىرىپ كەتسە، ەكىنشى جاعىنان قىرعىزدار كەلىپ شاۋىپ كەتەدى.
شاپقان جاۋ مالىن عانا اكەتۋشى مە ەدى، ونىمەن قوسا ءۇيىن ورتەپ، ايەلىن قيناپ، قىزدارىن دا ولجالاپ كەتەدى ەكەن.سول زاماندا قىرعىزدان شىققان توقتارباي باتىر، تەكە باتىر دەگەندەر جىلدا شاۋىپ، قازاققا تىنىشتىق بەرمەي قويىپتى.
الباننىڭ ايت دەگەن رۋىنان شىققان مۇسىلمانباي دەگەن باتىر بولىپتى سول تۇستا. ابدەن باسىنىپ، تيتىعىنا جەت كەن قىرعىزدارعا وسى كىسى قايرات جاساماق بولىپ، قول جينايدى. ويتكەنى قىرعىزداردىڭ باسىنعانى سونشا-جىلدا كەلىپ شاۋىپ، مالىن ولجالاپ، قىزدارىن بوكتەرىپ: «كەلەسى جىلى وسى ۋاقىتتا تاعى كەلەمىز، وعان دەيىن مالدارىڭدى كوبەيتىپ، قىزدارىڭدى ءوسىرىپ قويىڭدار» ، -دەپ نامىسقا تيەدى. وسىنداي قورلىققا شىداماعان مۇسىلمانباي باتىر بۇكىل البان ەلىنەن قول جيناماي ما.
سول كەزدە جارتىباي قابىرعاسى قاتپاعان، بۇعاناسى بەكىمەگەن بالا ەكەن. مۇسىلمانباي باتىرعا ول دا كەلىپ:
-قولىڭىزعا مەنى دە قوسىڭىز، جاۋعا مەن دە بىرگە شابايىن، - دەپ ءوتىنىش ايتادى.
-بالام- اۋ، سەن ءالى جاسسىڭ عوي، بوسقا مەرت بولارسىڭ، سەنىڭ جاۋعا قايرات قىلار كەزىڭ ءالى الدا. ازىرگە قابىرعاڭ قاتسىن، بۇعاناڭ بەكىسىن، -دەپتى وعان مۇسىلمانباي باتىر. بۇعان جارتىباي كونبەيدى. بالا دا بولسا قايراتىنىڭ ۇلكەندەردەن كەم ەمەس ەكەنىن ايتادى. سودان سوڭ مۇسىلمانباي باتىر جيناعان قولىنا كەلىپ:
-مىنا جارتىباي بىزبەن بىرگە جاۋعا شاپپاق، قوي دەسەم قويماي تۇر، ەرتەمىز بە بالانى، ەرتپەيمىز بە؟ -دەپتى كوپكە قاراپ. سول كەزدە جارتىباي ون ءۇش- ون تورتتەگى بالا ەكەن. ءبىراق دەنە ءبىتىمى ءىرى، باتىر تۇلعالى كەسەك جىگىت قازان اتتىڭ ۇستىندە قاسقايىپ وتىرادى. بۇل كەزدە سول قىرعىزدىڭ توقتارباي مەن تەكە باتىرلارىنىڭ قازاقتى قايتا شابۋعا كەلەتىن كەزىنىڭ تاياپ قالعان شاعى ەكەن. مۇسىلمانباي باتىر قول ءشيلى وزەك دەگەن جەرگە اكەلىپ، مىقتاپ بەكىندىرەدى. ولار وسى جەردە قىرعىزداردىڭ قولىن توسادى. تاۋ اسىپ كەلگەن قىرعىزدار دا وسى جەرگە كەلىپ ءبىر تىنىعىپ، ەرتەڭىنە قازاق اۋىلىنا تۇتقيىلدان تيىسەر ەدى.
وسى ادەتتى بىلەتىن مۇسىلمانباي باتىر اسكەري ادىسكە كوشەدى. قىرعىزدار ءشيلى وزەككە جاقىن كەلىپ، سايدىڭ اۋزىنا توقتايدى. سول جەردە اتتارىنىڭ بەلىن بوساتىپ، اۋىزدىعىن الىپ، وتقا جىبەرەدى. وزدەرى قويلارىن سويىپ، تاماقتارىن ءىشىپ، شابۋىل الدىندا كوز شىرىندارىن الادى. بىرنەشە ادامىن جوتاجوتاعا كۇزەتكە قويادى. مۇسىلمانباي باتىردىڭ جىگىتتەرى وسىنىڭ ءبارىن اڭدىپ جاتادى. جاۋدىڭ اتتارى جايىلىپ، جىگىتتەرى ۇيقىعا كەتكەن كەزدە، بۇلار اڭدىپ كەلىپ، كۇزەتشىلەردى باس سالادى دا، اۋىزدارىنا شۇبەرەك تىعىپ بايلاپ تاستايدى. سودان سوڭ بەيمارال ۇيقىدا جاتقان جاۋعا لاپ قويادى. اتتانداپ كەلگەن الباننىڭ جىگىتتەرى تۇس- تۇستان قىلىش سەرمەپ، جايدى جايپايدى.
وسى ايقاستا قىرعىزدىڭ توقتارباي باتىرى قولعا تۇسەدى. ال تەكە باتىر از عانا قولمەن توقتاربايدىڭ اتىنا ءمىنىپ قاشىپتى دەسەدى.
الباننىڭ جىگىتتەرى قىرعىزدىڭ قولىن ولتىرگەنىن ءولتىرىپ، ءتىرى قالعانىن بايلاپ الادى. سوندا توقتارباي باتىر:
-مەنى ولتىرمەڭدەر، مۇسىلمانباي باتىرمەن سويلەستىرىڭدەر، - دەپ جالبارىنىپتى دەيدى. ول كەزدە مۇسىلمانباي باتىر ءبىر توپ ادامدارمەن، ىشىندە جارتىباي دا بار كورىنەدى، تەكە باتىردىڭ قولىن قۋىپ كەتسە كەرەك. ءبىراق جىگىتتەر: «بۇل قىرعىز قۋلىق جاساپ وتىرعان شىعار، باتىرىمىزعا زيانى تيەر» ، - دەپ توقتاربايدى ءولتىرىپ تاستايدى.
قازاقتىڭ قولى قاشقان قىرعىزداردى كەگەن وزەنىنىڭ بويىنداعى ساز دەگەن جەردە قۋىپ جەتەدى. وسى سوعىستا ۋىزداي بالا جارتىباي تەكە باتىرمەن ايقاسادى. بالا دا بولسا اتى شۋلى ايگىلى تەكە باتىردى جارتىباي نايزالاپ ولتىرەدى. سازدا بولعان قاندى ايقاستا قىرعىزدار وڭباي جەڭىلەدى. ولگەنى ءولىپ، ءتىرىسى تاعى قولعا ءتۇستى. وسى سوعىستا بالا باتىر جارتىباي ەلدەن ەرەكشە ەرلىك كورسەتەدى. سول ءۇشىن مۇسىلمانباي باتىر ونىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، باۋىرىنا باسىپ، بۇكىل ەلدىڭ الدىندا جارتىبايدى باتىر دەپ جاريالايدى. سودان باستاپ جارتىباي اتامىز باتىر اتانسا كەرەك. قىرعىز بەن قالماق ول كەزدە جارتىبايدىڭ اتىنان سەسكەنەدى ەكەن. ءبىر جەردە قازاققا قالماق ءتيىپتى دەسە، جارتىباي باتىر قولىن ەرتىپ ەلگە تيگەن قالماقتى شەتىنەن قۋىپ تاستايتىن بولعان.
سول كەزدە جارتىبايمەن قاتارلاس بودەن باتىر ءوتىپتى. بودەن باتىر الباننىڭ ىشىندەگى قوڭىربورىك رۋىنىڭ قۇرتقاماي دەگەن اتاسىنان. ەكى باتىر دوس بولىپتى دەسەدى. جورىققا بىرگە شىعىپ، جاۋعا بىرگە اتتانادى ەكەن. بىردە ەكەۋى قازاقتىڭ شەتىنەن كەلىپ، تيىسكەن قالماقتارعا قارسى اتتانىپ كەتكەندە، بۇلاردىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، ەلىن قىرعىز بارىمتالاپ كەتەدى. مالىمەن قوسا جارتىباي باتىردىڭ ءتورت جاستاعى ساۋرىق دەيتىن ۇلىن دا الا كەتىپتى.
جاۋگەرشىلىكتەن قايتىپ كەلسە اۋىلى ازىپ، مۇڭ مەن شەر باسىپ كەتىپتى. ءبىراق بالانى قىرعىزدىڭ قايسىسى اكەتكەنىن بىلمەي، دال بولادى. بۇل قايعىعا شىداي الماي، جارتىباي باتىر جاتىپ قالىپتى. جارتىباي باتىر اقىلدى كىسى بولسا كەرەك، ءوزى تيىسكەن جاۋدى اياماسا دا، ەلدىڭ بىرلىگىن، تىنىشتىقتى قالايدى ەكەن. ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، اشۋىن اقىلعا جەڭگىزەدى.
بەيبىت جاتقان قىرعىزدى شابۋعا قولى بارمايدى. سويتەدى دە قىرعىز، قازاققا جار سالادى.
«كىمدە- كىم بالامدى تاۋىپ بەرسە، سول ەلمەن قۇدا بولام، تۋىس بولام، بوي جەتىپ وتىرعان ەكى قارىنداسىم بار. قالاعانىنا قۇدا ءتۇسسىن، قۇشاعىمدى جايىپ، قارسى الامىن» ، -دەيدى.
سودان قىرعىزدىڭ ءبىر جىگىتى كەلىپ: «بالاڭدى تاۋىپ بەرەم ، -دەپ جارتىبايدىڭ ءبىر قارىنداسىنا ۇيلەنەدى. كەيىن شاپىراشتى ەلىنەن الاكۇدىك دەگەن باتىر كەلىپ، ۋادە بەرىپ، ءبىر قارىنداسىن ول دا الادى. ارادا ءتورت جىل وتكەندە قىرعىز- كۇيەۋ بالانىڭ تابىلعانى جونىندە حابار جىبەرىپتى. ول كەزدە ساۋرىق سەگىز جاستا ەكەن. قىرعىز- كۇيەۋ جارتىباي باتىردى قىرعىزدىڭ ءبىر بايىنىڭ اۋىلىنىڭ سىرتىنا الىپ كەلەدى. ون ەكى قانات اق ۇيدەن شەتكەرەك بىرنەشە بالا ويناپ جۇرەدى، بىرەۋى ۇل ەكەن. «اناۋ ۇل بالا سەنىڭ بالاڭ» ، -دەيدى قىرعىز- كۇيەۋ. بۇل بايدىڭ ۇلى جوق، سەگىز قىزى بار. سوندىقتان سەنىڭ بالاڭدى اسىراپ الىپتى. ال ەندى نە ىستەسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل، مەن كەتتىم، ءبىلىپ قويسا، بۇلار مەنى قۇرتادى، -دەپ، كۇيەۋ بالاسى كەتىپ قالادى.
جارتىباي ويناپ جۇرگەن بالالارعا جاقىنداپ كەلىپ «ساۋرىق!» دەپ داۋىستايدى. ارادا ءتورت جىل ءوتىپ، قىرعىزدار باسقا ات قويسا دا، بالا ءوزىنىڭ ازان ايتىپ قويعان اتىن ۇمىتپاپتى. اتى اتالعاندا، جالت قاراپ اكەسىنە قاراي تۇرا جۇگىرەدى. جارتىباي باتىر اتتان ءتۇسىپ، بالاسىنا ۇمتىلادى. ساۋرىق جۇگىرىپ كەلىپ، اكەسىنىڭ مويىنىنا اسىلادى. اكەسى بالاسىن باۋىرىنا باسىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ، ۇزاق وتىرىپ جىلايدى. سودان سوڭ بالاسىن كوتەرىپ، جاڭاعى ۇيگە كەلەدى، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ايتادى. قايتسە دە ءوز بالاسىن الىپ كەتەتىنىن سەزدىرەدى اڭگىمە ۇستىندە. كىم بىلەدى باتىردىڭ قاھارىنان سەسكەندى مە، ادامگەرشىلىگىنە ءسۇيسىندى مە، ول جاعى بىزگە بەلگىسىز. ءبىراق ساۋرىقتى اكەسىنە بەرەدى. ولار ساۋرىققا، ساۋرىق ولارعا ابدەن باۋىر باسىپ العان ەكەن، ءبىر- بىرىمەن قيماي جىلاپ، اجىراسادى. كەيىن قىرعىز بەن قازاقتىڭ وسى ەكى اۋىلى جاۋلاسقاندى قويىپ، قۇدا- جەكجات بولىپ، ىنتىماقتاسىپ كەتىپتى. ءبىر- بىرىنە قىز بەرىپ، ءبىر- بىرىنەن قىز الىپ، قۇدالاسىپ كەتىپتى دەيدى.
اڭگىمەنىڭ باسىندا جارتىباي باتىر مەن بودەن باتىر دوس بولعان دەمەپ پە ەدىك. بەرتىن كەلە ەكەۋى قۇدا بولىپتى. بودەن ءوزىنىڭ قارىنداسىن جارتىبايدىڭ بالاسى ساۋرىققا بەرەدى. ول قايتىس بولعاندا، ساۋرىققا كىشى قىزى شيترانى بەرەدى. شيترا شەشەيدەن بەس ۇل بولعان. ولار: مۇستافا، ودان كەيىن جاقىپ، جاپارقۇل، ءمۇراتالى، ىبىرايىم. جارتىباي اناسىنان شالا تۋسا كەرەك. جەتى ايلىق شالا تۋعان بالانى تۇماققا سالىپ قوياتىن قازاقتىڭ ەسكى ادەتى بار ەمەس پە؟ شالا تۋعان سوڭ اتىن جارتىباي قويىپتى دا، تۇماققا سالىپ، توعىز اي تولعانشا كەرەگەگە ءىلىپ قويىپتى. ءبىراق سول شالا تۋعان جارتىباي بابامىز ايى- كۇنىنە جەتكەن سوڭ، دەنە ءبىتىمى جاعىنان دا، اقىل- ويى جاعىنان دا تەڭ قۇربىسىنان كوپ وزىپ كەتسە كەرەك. توعىز- ونعا كەلگەندە اساۋ تايدىڭ ۇستىنە قۇلاعىنان بۇراپ، قارعىپ مىنەدى ەكەن. قانشا موڭكىسە دە، جالىنىنا جابىسىپ ۇيرەتىپ الاتىن كورىنەدى. ءوزىنىڭ قۇربىلاستارى تۇرماق، ۇلكەن جىگىتتەردى دە كۇرەستە دوپشا دومالاتىپتى.
قارتايا كەلە ول كىسى ۇلكەن باي بولعان. جارتىبايعا بەس ءجۇز قۇلا جىلقى بىتكەن. مالىنىڭ باسى قاسقىر العان قۇلا ايعىر دەيدى. جارتىباي باتىر شالا تۋسا دا، ءجۇز جاسقا كەلىپ ولگەن. ولەرىندە ول كىسى اعايىن- تۋعاندارىن شاقىرىپ الىپ: «مەن ولگەندە ات قويىپ، داۋىس سالىپ كەلمەڭدەر، جاي عانا كەلىپ كوڭىل ايتىپ، نيەتتەرىڭدى بىلدىرسەڭدەر بولادى. حابار بەرگەندە الىستاعى اعايىننىڭ بارىنە وسىنى تۇسىندىرىڭدەر. ويتكەنى مەنىڭ ءومىرىم ايعاي- شۋمەن، اتتانمەن ءوتتى. سۇيەگىمە جۇرت اتتانداپ كەلسە، مولام وپىرىلىپ تۇسەدى» ، -دەگەن ەكەن. ءبىراق قازاقتىڭ ەجەلگى سالتى ەمەس پە؟ كىم تىڭداسىن. جارتىباي ءجۇز جاساپ قايتىس بولعاندا، الىس- جاقىن اعايىندارى الىستان ات قويىپ، ۋلاپ- شۋلاپ «اتامداپ» كەلسە كەرەك. سوندا جارتىبايدىڭ توپىراعى كەپپەگەن مولاسىنىڭ اقىمى وپىرىلىپ ءتۇسىپ كەتىپتى.
جارتىباي ءداۋىرىنىڭ بار كەزىندە كوبىنە جورىقتا جۇرگەن. بىردە قالماقتى قۋىپ قىتايعا بارادى. سوندا قىزاي دەگەن ەلدىڭ ءبىر قىزىنا ۇيلەنەدى. جاقسى كىسى بولسا كەرەك، اتى جىبەك ەكەن. سول جىبەك اپا ءۇش ۇل تۋعان. ۇلكەنى-جاقاي، ورتانشىسى باقاي، ەڭ كىشىسى-توقسانباي ەدى.