بەتاشار: سالەم سالۋ كىمنەن قالدى؟
ماقسات - سالت- ءداستۇردىڭ ومىرشەڭدىگىنە پلاتفورما بولعان ءيلاھي مازمۇندى اڭىزداردى تابۋ. ويدى وي تۇرتەدى.
بۇل يدەيا بىزگە بريتاندىق ءدىنتانۋشى عالىم كارەن ارمسترونگتان جۇقتى. كارەن اجەي «The battle for God» اتتى كىتابىندا سالت-ءداستۇر مەن اڭىزدىڭ بايلانىسى تۋرالى مىناداي تاماشا قورىتىندى جاساعان.
«ميفتەر سالت-داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتارعا ارالاسىپ، ءسىڭىسىپ ولارمەن بىتە قايناسقاندا عانا بارلىق ىرىمدار مەن تىيىمدارعا ەستەتيكالىق جاعىنان جان بىتىرەدى. مازمۇنى كيەلى اڭىزدارمەن بايىتىلعان سالتتار مەن عۇرىپتار عانا ونىڭ ساكرالدى ءمانىن اشىپ، تىرشىلىكتىڭ تەرەڭ سىرلارىنا بويلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ەگەر سالت- ءداستۇر مەن ءيلاھي عۇرىپتار بولماسا، جاي عانا ءدىني ۋاعىزدار مەن اڭىزدار جۇتاڭ تارتىپ، ادامعا ءمانى اشىلماس ەدى. سالىستىرىپ ايتار بولساق، داستۇرگە اينالىپ، تۇرمىسقا سىڭىسپەگەن اڭىز-اڭگىمەلەر قاعازعا تاڭبالانعان نوتالار سياقتى قۇرعاق ابستراكسياعا اينالادى. نوتالاردى مۋزىكالىق اسپاپقا سالىپ ويناعاندا عانا جانىڭدى راحاتقا بولەيتىن كەرەمەتتەي كۇيلەر توگىلەدى. ءدال سول سياقتى سالت-داستۇرلەر ۇرپاق اراسىندا جالعاسىن تاۋىپ، ىقىلاسپەن ورىندالعان كەزدە عانا ميفتەر مەن اڭىزدار ادام جانىنا جۇبانىش بەرىپ، رۋحىنا شابىت بىتىرەدى».
اعىلشىن اپانىڭ وسى ويى ۇيىقتاپ جاتقان ءبىر ويدى ءتۇرتىپ جىبەردى. جۇمىس باستالا سالىسىمەن مۇحيت پەن ايبەككە «ولىڭدەر- تىرىلىڭدەر - بەتاشاردىڭ اڭىزىن تابىڭدار! جاڭا تۇسكەن كەلىنگە اق جاۋلىق جاۋىپ، شىمىلدىققا وتىرعىزىپ، ەرتەسىنە ونى ەلدىڭ الدىندا سالتاناتپەن تانىستىرىپ، بەتىن اشۋدىڭ مازمۇندى اڭىزى بولۋى ءتيىس. كوشپەندى قازاقتاردىڭ بەتاشارداي ءىرى مادەني ەلەمەنتكە قيسسا شىعارماۋى مۇمكىن ەمەس» دەدىم.
بەتاشارعا ەرەكشە اكسەنت بەرۋدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى قىرى بولدى. وعان دا تۇرتكى بولعان كارەن اجەيدىڭ «ميفتىك تانىم السىرەگەن قوعامدا وكتەمشىل، ۇكىم ايتقىش ءدىندارلار كوپ بولادى» دەگەن پايىمدى پىكىرى ەدى.
سوڭعى ون جىلدا يسلامشىل جاماعاتتىڭ قازاق سالتتارىن مانسۇقتاۋمەن قارقىندى تۇردە اينالىسىپ جاتقانىن جاقسى بىلەمىز. سول توپتىڭ سويىلىن سوعۋشى ءبىر تانىمال ازامات «بەتاشار كۇنا. كەلىننىڭ ءيىلىپ سالەم سالۋى- قۇدايعا ورتاق قوسۋ» دەپ ينتەرنەتتى ءبىر شۋلاتىپ تاستادى. سوندىقتان، بەتاشاردىڭ اڭىزىن تابۋ - ستراتەگيالىق تۇرعىدا وتە ماڭىزدى ورىنعا شىقتى. ىزدەۋ جۇمىستارى قارقىندى باستالدى. جىگىتتەر كىتاپحانانى قوپارىپ جاتىر. ءبىراق، بەتاشاردان تىرس كەتكەن حابار بولمادى. كەنەت ماعان «بۇنى ءبىر بىلسە بولات بوپاي ۇلى ءبىلۋ كەرەك» دەگەن وي ساپ ەتە قالدى. ول كىسىگە ارنايى بارىپ سۇرادىم. بولات اعا ويلانىپ وتىردى دا:
- مەن ونىڭ اڭىزىن بالا كەزىمدە يمام اعزام قاريادان 10 جاسىمدا جازىپ العانىم ەسىمدە. ءبىراق ودان بەرى 40 جىل ءوتتى. قاي داپتەرگە جازعانىمدى ءبىر قۇداي ءوزى بىلەدى. ونى تابۋ ءۇشىن بۇكىل قولجابانى قوپارۋ كەرەك. ەندى ول تابىلسا جاقسى، - دەدى. مەن:
- انىق بەتاشاردى جازدىڭىز عوي؟
- ءيا، انىق ەسىمدە. اق جاۋلىقتىڭ استىندا ءيىلىپ تۇرعان حاۋا انانىڭ اقشا ءجۇزىن ادام اتانىڭ العاش رەت اشىپ كورەتىن ادەمى اڭىزى بولعان. ءبىراق باس-اياعىن ۇمىتىپ قالىپپىن. ونى ول كەزدە كەرەك ەتكەن كىسى بالاسى دا بولمادى. سونىمەن قالدى عوي.
- اعا، كىتاپ شىقپاي كەتسە دە تاپ وسى اڭىزدى تابۋ وتە ماڭىزدى بولىپ تۇر. وسىلاي كەشىگە بەرسەك، بۇل ءداستۇردى قارالاۋ قارقىن الاتىن سياقتى. قوپارىڭىز قازىناڭىزدى.
- جاقسى. قوپارايىن. تابىلىپ جاتسا، ساعان بىردەن حابار بەرەم.
مەن ۇمىتتەنىپ قالدىم. ارى قاراي جۇمىس جالعاسا بەردى. ويلاماعان جەردەن مۇحيتتىڭ باعى جانىپ، جارتى جولدا PhD- گە وقۋعا ءتۇسىپ، كايسەريگە كەتىپ قالدى. 4 ايدان سوڭ مەن دە شەتەلدەن ءبىر-اق شىقتىم. ايبەك شىمكەنتتە جالعىز قالدى. كەتكەنشە بولات اعانىڭ ميىن جەدىم. ول كىسى دە «جوق، ساكە، تابىلماي جاتىر» دەگەن ءبىر جاۋابىن قايتالاي بەردى. ءۇش اي شەتتە جۇرگەندە «بەتاشار نە بولدى ەكەن؟» دەگەن سۇراق كوكەيدەن كەتپەي تۇرىپ الدى. ەلدەگى ايبەكپەن حابارلاسىپ بولات اعادان سۇراتىپ وتىردىم.
«جوق» دەگەن جالعىز جاۋاپ كەلەدى. مەن مازاسىزدانا باستادىم. ناۋرىز ايىندا مۇحيت كايسەريدەن حابارلاسىپ: «مىنا جاقتا قازاق اڭىزدارى جينالعان كىتاپتار بار ەكەن. تۇركيانىڭ عالىمدارى 1994-1995 - جىلدارى سوزاق اۋدانىن ارالاپ، تالاي اڭىزدى جازىپ اكەتىپتى. مەن ءبىرازىن تاپتىم» دەدى. بەتاشاردىڭ اڭىزى سول جاقتان تابىلىپ قالار دەگەن ءۇمىت قايتا كۇشەيدى. مامىر ايىنىڭ باسىندا كايسەريگە ۇشىپ باردىق. تالاي قازىنا تابىلىپ جاتىر. ءبىراق بەتاشار جوق. تاعى دا ەلگە حابارلاسىپ، بولات اعادان سۇراتتىم.
«جوق» دەگەن قىسقا جاۋاپ تاعى كەلدى. كايسەريدەن كەتكەنشە «ەرتەڭ تابىلىپ قالسا ەكەن» دامە جوعالمادى. كىتاپ جازىلىپ ءبىتتى. ەلگە ورالدىق. كەلە سالا بولات اعاعا حابارلاستىم. جوق. كىتاپتىڭ كوررەكسياسى بىتكەنشە تاعى دا 1 اي ۋاقىت بار ەدى. سول كۇيى تابىلمادى. كىتاپ ديزاينىن جاسايتىن كۇن دە كەلدى. مەن مۇحيتقا قاراپ:
- مۇحيت، بەتاشارعا قاتىستى جيناعان جىرلاردى كىتاپتان الىپ تاستا. ميفتىك پلاتفورماسى بولماعان سوڭ ءبارىبىر ماعىناسى تەرەڭ اشىلمايدى. قۇر جىر كىتاپتىڭ فورماسىنا ۇيلەسپەيدى، - دەدىم اۋىر كۇرسىنىپ. مۇحيت ءون-بويى ءمان مەن ماعىناعا شىلقىپ تۇرعان ماڭعىستاۋدىڭ بەتاشار جىرلارىن ءوشىرىپ تاستادى. «ورحون» باسپاسىنىڭ ديزاينەرى كىتاپتى ساندەپ بولعان سوڭ:
- اتامۇراعا بارىپ، باعاسىنا كەلىسىڭدەر. سونىمەن ءبارى تامام، - دەدى.
ءىشىمىز قان جىلاپ، قىسقارىپ كەتكەن جىرلاردى قيماي، اتامۇراعا قاراي ءۇنسىز جول تارتتىق. كولىك كوك بازارعا جەتكەندە تەلەفون شىر ەتە قالدى. جۇرەگىم شىم ەتە قالدى. السام بولات اعانىڭ اتى شىعىپ تۇر.
- اللو؟
- ال، ساكە ءسۇيىنشى! تاپتىم اڭىزدى.
- راس پا؟ - دەدىم قۋانىشتان جۇرەگىم جارىلا جازداپ.
- ءيا، وقيعا بىلاي بولعان، - دەدى دە بولات اعا قيسسانى بايانداي باستادى.
تۋرا سول كەزدە تەلەفون ىڭىلداپ، شىڭىلداپ لاقتى-اۋ ءبىر كەپ! تۇك ەستىلمەيدى. قانىمنىڭ قايناعانى-اي!
- اعا، تۇرا تۇرىڭىز. قازىر ۇيىڭىزگە بارام. بەتبە-بەت وتىرىپ سويلەسەمىز، - دەدىم.
«اتامۇراعا» جەتىپ تۇرىپ، اتتىڭ باسىن شۇعىل كەرى بۇردىم. قالانىڭ شىعىسىنان باتىسىنا دەيىنگى قالىڭ پروبكانى جارىپ ءوتىپ جەتىپ باردىم. قۋانعانىم سونداي الماتىنىڭ سول كۇنگى قالىڭ پروبكاسى ەش جۇيكەمە تيگەن جوق! كەرىسىنشە ءنوپىر ماشينا وتە سۇيكىمدى بولىپ كورىندى. ءتىپتى ىشىمنەن «قالانىڭ كوشەسى وسىلاي تولىپ جۇرسە ادەمى ەكەن عوي» دەپ قويام. قويشى ايتەۋىر، اعانىڭ ۇيىنە جەتتىم. بولات اعانى تالدىڭ تۇبىندەگى ورىندىققا وتىرعىزدىم دا:
- ال ەندى باسىنان باستاپ ايتىڭىز، - دەدىم.
- ءشانجارحان، وقيعا بىلاي بولعان، - دەدى دە شاعىن قيسسانىڭ مايىن تامىزىپ ايتا جونەلدى. اڭىز ماعان كەرەمەت ۇنادى. قۇلاققا قۇيىپ الدىق تا ۇيىمىزگە قاراي شاپتىق. ءماتىندى ابدەن يلەپ، شيراتىپ بىرنەشە كۇن جازدىق. ارحيۆكە لاقتىرىپ تاستاعان ماڭعىستاۋ جىرلارىن قايتادان سۋىرىپ الدىق. جىر مەن اڭىز ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرىپ، ماعىناسى مەن مازمۇنى بايي ءتۇستى. بەتاشار سالتى اڭىزىمەن، جىرىمەن، تۇسىندىرمەسىمەن ەنگەن كەزدە «سالت-ءداستۇر سويلەيدى» ماساتىداي قۇلپىرىپ شىعا كەلدى. مەنىڭ ۇستىمنەن 1 توننا جۇك تۇسكەندەي بولدى. ءتىپتى «ەندى ولسەك تە ارمان جوق» دەگەندەي وي جىلت ەتە قالدى. اڭىز جىردى قۇتقاردى. جىر اڭىزدى ساقتادى. ەكەۋى قوسىلىپ، كىتاپتىڭ ابىرويىن كوتەردى. اتاقتى كىتاپ سالتتىڭ سالتاناتىن اسىردى. ونىڭ سالتاناتى ءبىزدىڭ مەيمانامىزدى تاسىتتى. قىسقاسى قالىڭ جۇرت قازىناعا باتتى دا قالدى.
سونىمەن، كىتاپ اۆتورلارىن جىندى قىلا جازداعان قىسقا قيسسا قالاي ەدى؟ ەندى كەزەكتى قيسسانىڭ وزىنە بەرەمىز. وقيعا قادىم داۋىرىندە بىلاي بولىپتى:
ادام ءجانناتتا جالعىز جۇرمەسىن دەپ، اللا تاعالا وعان جۇپ جاراتۋدى ويعا الادى. ۇلىق اللا حاۋا انانىڭ ءتانىن جاساۋ ءۇشىن ادام اتا ۇيقىدا جاتقاندا، ونىڭ سول جاق بۇعانا قابىرعاسىن تاڭدايدى. سەبەبى، ءتاڭىرى تاعالا ادامنىڭ بۇعانا سۇيەگىن جەردىڭ قيىرشىق تاسى جوق، ۇلپا قۇمىنان جاراتىپتى. ادام اتانىڭ ەڭ نازىك، ەڭ جۇمساق ەتىنەن جارالعاندىقتان، ايەل ادامنىڭ دەنەسى مامىقتاي جۇمساق، ماقتاداي نازىك بولىپتى. ادامنىڭ سول جاق قابىرعا استى بوساپ قالعاندىقتان، كوكىرەكتىڭ ورتاسىندا تۇرعان ەت جۇرەك بوساپ قالعان تاراپقا قاراي ويىسادى. ەت جۇرەك سودان باستاپ، ادامنىڭ سول جاق كەۋدەسىنىڭ استىندا سوعاتىن بولىپتى. ەرلى-زايىپتىلار ۇيىقتاعاندا ايەل بالاسىنىڭ ەرىنىڭ سول جاعىنا جاتاتىنى سودان ەكەن.
ءتىپتى ولار قانداي دا ءبىر سەبەپپەن بولەك جاتۋ كەرەك بولسا دا ايەلدى قول سوزىم قاشىقتىقتا عانا بولەك جاتقىزاتىن ءتارتىپ قالىپتى. ەرلى زايىپتىلار تاتۋلىعى بۇزىلىپ، بولەك جاتا باستاسا ءۇيدىڭ بەرەكەسى قاشىپ، ماحابباتتارى تەز سونەدى ەكەن.
ادام اتا ۇيقىدان ويانعان سوڭ اپپاق جاۋلىق جامىلىپ وتىرعان ادەمى كەلىنشەكتى كورىپ تاڭقالىپ:
- ءيا، اللا، مىنا اق جاۋلىق جامىلعان كىم؟ - دەپ سۇرايدى. ۇلىق اللا:
- بۇل- حاۋا انا. سەنىڭ جان جارىڭ، ومىرلىك سەرىگىڭ بولادى. بار، جاۋلىعىن اشىپ، ءجۇزىن كور. جارىڭمەن تانىس، - دەپ بۇيىرادى.
- ءيا، اللا، سەن ونى نە ءۇشىن اق جاۋلىقپەن جاسىردىڭ؟ - دەيدى.
- ءىبىلىس دەگەن قاس دۇشپانىڭ بار ەمەس پە؟ ويلاعانى ساعان تەك قاستىق. سول مالعۇننىڭ تەرىس نازارى تۇسەتىن بولسا جاس كەلىنشەگىڭ كەسەلگە ۇشىراۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى جۇبىڭنىڭ اي ديدارىن اق جاۋلىقپەن جاسىردىم. وسى امالىم سەنىڭ دە كەيىنگى ۇرپاعىڭا سالت بولىپ جالعاسسىن، - دەيدى.
ادام اتا ادال جارىنا تاقاپ بارىپ، اق جەلەكتى اشىپ، ونىڭ ديدارىنا كوز سالادى. سول كەزدە ەكى بەتى يبا مەن ۇياتتان نارتتاي بوپ قىزارىپ تۇرعان حاۋا انا وڭ قولىن وڭ تىزەسىنە قويىپ، ەرىنە ءبىرىنشى رەت ءيىلىپ سالەم ەتىپتى.
ادام اتا حاۋا انانىڭ ديدارىن ءبىر كورگەننەن-اق عاشىق بوپ قالادى. سەبەبى حاۋا انا ايرىقشا سۇلۋ ەدى. سيپاتتاۋعا ءتىل جەتپەيتىن. سەبەبى، ۇلىق اللا ءبىر تامشى نۇرىنان سۇلۋلىقتى جاراتتى. سوسىن ونى 100 گە ءبولدى. ونىڭ 99 بولىگىن حاۋاعا دارىتتى. قالعان ءبىر تامشىنى تاعى دا جۇزگە ءبولدى. ونىڭ 99 تامشىسىن الدى دا ءجۇسىپ پايعامباردىڭ رۋحىنا سىيلادى. ودان ارتىلعان ءبىر تامشىنى تاعى دا جۇزگە ىدىراتتى.
ونىڭ توقسان توعىز تامشىسىن حاديشا انامىزعا، ايشا انامىزعا، ءبيبى-باتيما انامىزعا جانە ءبيبى ءماريامعا تەڭدەي ەتىپ ءبولىپ بەردى. ءتورت انامىزدان ارتىلعان ءبىر تامشى نۇردى الدى دا ميللياردتاعان سانسىز زاررەگە ءبولدى. سوسىن ەسەبىنە جەتە المايتىن سۇلۋلىق ساۋلەسىن اۋەلدەن اقىرعا دەيىن كەلىپ كەتەتىن كۇللى ايەل زاتىنا شاشىپ جىبەردى. وسىلايشا كوركەم بەينە مەن سۇلۋ ديدار حاۋا انانىڭ سەبەبىنەن بارلىق ايەلگە ءناسىپ بولدى. قىز كەلىنشەكتەردىڭ ەر ادامعا قاراعاندا اجارلى بولاتىنى سودان ەكەن.
ادام اتا قولىن سوزىپ قالىڭدىعىن وزىنە شاقىرادى. حاۋا انا يبا ساقتاپ كەرى شەگىنەدى. ەكىنشى رەت شاقىرادى. حاۋا انا ۇيالىپ جاقىندامايدى. ءۇشىنشى رەت يشارا قىلعاندا، حاۋا انا:
- كوڭىلىڭ بولسا ءوزىڭ كەل. مەنىڭ بارعانىم ۇيات بولادى، - دەيدى. سول كەزدە ادام اتا جارىنا ءوزى تاقاپ بارادى. ايەلگە عاشىق بولعان ەردىڭ ءبىرىنشى بوپ ءسوز سالۋى ادام اتادان قالىپتى. ايەل زاتى ەر ادامعا قانشا جەردەن ىنتىق بولسا دا سەزىمىن سىرتقا شىعارا الماي قينالاتىنى حاۋا انادان قالىپتى. ايەل ادامنىڭ وسى يباسى كەتكەن كەزدە قيامەت ورنايدى ەكەن. ادام اتا حاۋانىڭ قولىنان ۇستاعان ساتتە ۇلىق اللا:
- ءاي، ادام قالىڭدىعىڭنىڭ قالىن مالىن تولە، - دەدى.
- ءيا، اللا مەن وعان قالىڭمالىن قالاي تولەيمىن؟ مەندەگى بار مۇلىك وزىڭدىكى. ءتىپتى ۇستىمدەگى كيىمدى دە سەن بەردىڭ، - دەدى. سوندا ءتاڭىرى تاعالا:
- اقىردىڭ سوڭىندا شىعاتىن سۇيىكتى پايعامبارىڭ، ءوزىڭنىڭ ۇرپاعىڭ مۇحامبەت پايعامبارعا سالاۋات ايت، - دەدى دە، سالاۋات ايتۋدىڭ ۇلگىسىن ادام اتاعا ءوزى ۇيرەتتى. ادام اتا مۇحامبەت پايعامبارعا ون رەت سالاۋات ايتتى. سودان باستاپ مۇحامبەت پايعامبارعا سالاۋات ايتۋ پارىز بولىپتى، ال قىزعا قالىڭمال بەرۋ ءداستۇرى سۇندەت بولىپتى.
جەبىرەيىل پەرىشتە ادام اتا حاۋا انانىڭ نەكەسىن قيىپ، ەكەۋى ۇيلەنىپتى.
سانجار كەرىمباي
kazgazeta.kz