يۋاننىڭ باعى جانعان زامان

استانا. قازاقپارات - بۇگىندە كۇن تارتىبىنە ءجيى شىعاتىن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى، الەمدىك ۆاليۋتا -  دوللاردىڭ بۇگىنى مەن بولشاعى.

 «عالامدا دوللاردىڭ ۇستەمدىگى جۇرە بەرە مە؟ الدە ونىڭ ورنىن باسقا اقشا باسا ما؟ ول قاي ەلدىڭ قارجىسى بولماق؟ » دەگەن ساراپشىلاردىڭ بولجامى كوپ.

 سول ايتقىشتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى «الەمدە جاڭا ءبىر قارجى جۇيەسى قالىپتاسىپ كەلەدى. بۇدان بىلاي رەزەرۆتىك ۆاليۋتا رەتىندە دوللار، يەۆرو جانە يۋان جۇرەتىن بولادى» دەسەدى. ارينە ولاردىڭ ايتىپ وتىرعاندارىندا شىندىق بار. راس، 2000  جىلعا دەيىن جەر شارىنداعى مەملەكەتتەردىڭ رەزەرۆتەگى ۆاليۋتاسى رەتىندە دوللار عانا ساقتالىپ كەلگەن. ال سول 2000  جىلدان باستاپ ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ ورتاق اقشاسى -  يەۆرو دۇنيەگە كەلىسىمەن، كوپتەگەن ەلدەر ساقتىق ۆاليۋتا قورىنىنىڭ تەڭ جارىمىن يەۆروعا اۋىستىرعان ەدى. ەندى كوپ ۇزاماي يۋانعا دا ورىن بەرمەك. مۇنىڭ العىشارتتارى بۇگىننەن قالانا باستادى دەۋگە بولادى. ماسەلەن، ازيا ينفراقۇرىلىم ينۆەستيتسيا بانك (ا ي ي ب) ، بريكس دامۋ بانك جانە جىبەك جولى قورى سەكىلدى قارجى جۇيلەرى قىتاي يۋانىنىڭ باعىن اشايىن دەپ وتىر. وتكەن جىلى ازيانىڭ 24 مەملەكەتى اييب- نىڭ قۇرىلۋى جونىندەگى مەموراندۋمعا قول قويعان ەدى. ەندى وسى بانكپەن جۇمىس ىستەۋگە ەۋروپا ەلدەرى دە قۇلشىنىس تانىتۋدا. ءوزىنىڭ وداقتاستارى قىتاي باسىندا تۇرعان بانككە ىقىلاس تانىتىپ، ارىپتەس رەتىندە جۇمىس ىستەي باستاۋى ا ق ش- قا ۇناپ تۇرعان جوق. ويتكەنى مۇنداي ارەكەتتەر دوللاردى الەمدىك ۇستەمدىكتەن تايدىرۋعا الىپ كەلۋى مۇمكىن. ءتىپتى وتكەن كۇزدە- اق قىتاي وسى قارجى جۇيەسىن ىسكە قوسقان كەزدە ا ق ش ءوز وداقتاستارىنا بۇعان جولاماۋدى سۇراعان. ءبىراق ولاي بولمادى. وتكەن اپتادا  ۇلى بريتانيا، ودان كەيىن گەرمانيا، فرانتسيا جانە يتاليا سەكىلدى كارى قۇرلىقتىڭ الىپ ەلدەرى ا ي ي ب- نىڭ قۇرىلتايشىسى بولۋعا نيەت تانىتتى.

 «الەم ەكونوميكاسىنا ۇستەمدىك جۇرگىزۋگە بايلانىستى، ۆاشينگتون مەن بەيجىڭ اراسىنداعى باسەكەلەستىك ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشەيىپ كەلەدى. ا ق ش ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بىتكەننەن كەيىن، كەشەگە دەيىن الەمگە ۇستەمدىك جۇرگىزىپ كەلدى. ويتكەنى دۇنيەجۇزىلىك بانك پەن حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ شتاب- پاتەرى ۆاشينگتوندا ورنالاستى. ەندى سول قاتىپ قالعان برەتتون- ۆۋد جۇيەسىن جاڭا قارجىلىق ينستيتۋتتار قۇرۋ ارقىلى قىتاي بۇزۋعا ۇمتىلۋدا. بۇل جۇيە قىتايعا ازيا- تىنىق مۇحيت جانە وزگە دە وڭىرلەرگە ساياسي، ەكونوميكالىق ىقپالىن جۇرگىزۋگە كومەك بەرمەك» دەپ جازادى Financial Times باسىلىمى. ۆاشينگتون لوندوننىڭ قىتاي قارجىسىنا جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىنىنە قارسى. «لوندون بەيجىڭدى قولداپ، «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» ساياساتىن ۇستانۋدا. بۇل دەگەنىمىز ەڭ جاقىن وداقتاستىڭ ساتقىندىعى» دەگەندەي ايىپ تاعۋدا. بۇعان قارسى  ۇلىبريتانيا پرەمەر- ءمينيسترى دەۆيد كەمەرون «بانككە قوسىلۋ بۇل بىرىككەن كورولدىكتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنەن تۋىنداپ وتىر» دەپ جاۋاپ بەرۋدە. ءقازىر ازيا مەملەكەتتەرى جەدەل دامىپ كەلەدى. دەمەك، جىل سايىن ءتۇرلى ينفراقۇرىلىمدارعا جۇزدەگەن ميلليارد دوللار كەرەك. ونى ا ق ش ىقپالىنداعى دۇنيەجۇزىلىك بانك پەن ازيا دامۋ بانكى ءبولىپ كەلەدى. ءبىراق مۇنىڭ ءوزى قازىر ازدىق ەتە باستاعانداي. سوندىقتان ا ي ي ب- نىڭ دۇنيەگە كەلۋىن كوپتەگەن ازيا مەملەكەتتەرى قۋانا قارسى الدى. ازىرگە ا ي ي ب 50 ميلليارد دوللارلىق قارجى قورىمەن جۇمىسىن باستاماق. الداعى ۋاقىتتا بانكتىڭ قارجىسى بىرنەشە ءجۇز ميللياردقا وسەتىنى بەلگىلى. ا ي ي ب- عا قۇرىلتايشىلارىنىڭ قاتارىنا ت م د ەلدەرىنەن قازاقستان، وزبەكستان جانە تاجىكستان دا كىرەدى. ءتىپتى ا ق ش- تىڭ وسى ايماقتاعى وداقتاستارى اۆستراليا، وڭتۇستىك كورەيا دا بار. بۇعان كارى قۇرلىقتا جاتقان بەيتاراپ ەل شۆەيتساريا دا ەنۋگە تالپىنىس جاساۋدا. بۇل بانكتىڭ تىزگىنى قىتايدىڭ قولىندا بولعاندىقتان، كوپ ۇزاماي يۋاننىڭ دا باعى جاناتىنى بەلگىلى. دەمەك، يۋان كوپ ۇزاماي دوللار جانە يەۆروعا باسەكەلەس الەمدىك ۆاليۋتاعا اينالماق.

 

سەيسەن امىربەك ۇلى

«ايقىن»