بابالار ءسوزى: «اقتاننىڭ بۇلتى» جايلى نە بىلەمىز؟
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر-تولعاۋلارى، قيسسا-داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ-جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
ول بالا كەزىندە ءۇي شارۋاسىنا يكەمسىزدەۋ بولسا كەرەك. اكەسى اقاي: «ءۇي جۇمىسىنا قارامايسىڭ، يكەمسىزسىڭ»، - دەپ ەنشىسىنە ءبىر ات بەرىپ، ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور دەپ ۇيدەن شىعارىپ جىبەرىپتى.
جالعىز اتپەن قۇلا دۇزدى كەزىپ ءجۇرىپ، ايدالادا وڭاشا تىگىلگەن قاراشا ۇيگە كەزىگىپ كىرسە، كەرەگەدە ءبىر ادام بايلاۋلى تۇرادى. ونى ەسى اۋىسقاندىقتان وسىلاي بايلاپ تاستاعان ەكەن. اقتان كەلىسىمەن جاڭاعى ادامنىڭ ەسى كىرىپ، اۋرۋدان ايىعا باستايدى. بارا-بارا قۇلان تازا جازىلىپ كەتەدى.
بۇل اڭگىمە جۇرتشىلىققا تاراپ، ابىرويىن ارتتىرىپ، ەل قۇرمەتىنە بولەيدى. اقتاننىڭ شەشەسىنىڭ جۇكتى كەزىندە شىراق جاعىپ جۇرگەنىن كورگەن اتاسى ءارۋاقتى اقپان باتىر: «مىنا ىشتەگى تەگىن بالا ەمەس، كيەلى بالا ەكەن. اۋليەلىك كەرەمەتى ءبىر بولەك. بۇكىل ءالىم رۋىنىڭ نامىسىن قورعايتىن باتىر بولار، ءبىراق مەن بۇل بالانى كورە الماسپىن. ءارۋاق قولداسىن، مەنىڭ جولىمدى بەرسىن!» - دەپ باتاسىن بەرگەن بولاتىن قارتايعان شاعىندا.
ءسويتىپ، مىنگەن اتىنىڭ ەرىنىڭ ۇستىندەگى بوز كوپشىگىن «بالاعا تابىس ەتەرسىڭدەر» دەپ قالدىرعان ەكەن. اكەسى وسى بالا دۇنيەگە كەلگەندە «اتاسىنىڭ باتاسى دارىسىن» دەگەن ويمەن ازان شاقىرىپ اقتان دەپ ات قويعان ەدى. اقاي حالىقتى جيناپ، اتا-بابالارىنا قۇران وقىتىپ، اقتانعا ۇلكەندەردىڭ باتاسىن الىپ بەرىپ، كوپشىلىكتىڭ الدىندا اقپان اتاسىنىڭ بوز كوپشىگىن تابىس ەتەدى. سونىمەن ەسىمى بۇكىل قاراكەسەك رۋىنا ۇران بولعان اۋليە اقپان باتىردىڭ باتاسى دارىعان اقتانعا قىسىلعان ساتتەردە ويناقشىپ شىعا كەلەتىن كيەلى بۇلتى وسى اتاسىنان قونىپتى.
اقتان باتىردىڭ كەسكىن-كەيپى قىر مۇرىندى، قالىڭ قاباقتى، وتكىر كوزدى، ءبيداي ءوڭدى، جۋان مويىن، جاۋرىندى، بۋرا سان، بويى ورتادان جوعارى، ايباتتى ادام ەكەن. مىنەزى: دوسىنا مەيىرىمدى، دۇشپانىنا قاتال، حالقىنا ادال، ەلىنە سىيلى ادام بولعان. قايراتى: مۇز بەل، بىلەكتى، قارسىلاسىنا دەس بەرمەيتىن، قارا كۇشكە دە مىقتى بولعان. كەرەمەتى: جاۋعا شاپقاندا بەت-الپەتى سۇستانىپ، كوزى قىزارىپ، جاۋىنا تاۋداي بولىپ كورىنىپ، قارسىلاسىنىڭ زارە-قۇتى قالماي قاشا باستايدى ەكەن.
ونىڭ ۇستىنە اقتاننىڭ توبەسىندە قازانداي بۇلت ويناپ، جاۋىنا جاقىنداعاندا جاڭبىر جاۋىپ، جاۋىن ساستىرادى. جاۋىن جەڭىپ قايتقاندا، اق بۇلت جوعالىپ كورىنبەي كەتەدى. مۇنى حالىق كورىپ سەنگەن. ەل اۋزىندا ءالى بۇگىنگە دەيىن «اقتاننىڭ بۇلتى» اڭىز-اڭگىمەگە اينالعان.
اقتان باتىر قوقان، حيۋا حاندارىنىڭ قازاق حالقىنا جاساعان وزبىرلىعىنا، زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى كۇرەسكەن.
جانقوجا باتىر ەل باسىنا قيىنشىلىق كەلىپ، حالقى اقىرەت ازار كورگەندە، امالسىزدان اتقا قونىپ، جاۋعا شابار كۇن تۋعاندا، العاشقىلارىنىڭ ءبىرى ەتىپ اقتانعا حابار بەرەتىن بولعان. اقتان باتىر كەلىسىمەن جانقوجا:
«اقتان كەلدى قاسىما، اق كۇن تۋدى باسىما»، - دەيدى ەكەن.
ءسويتىپ، جاۋىنا اتتانا بەرەتىن بولعان. سوزاق قامالىن، قوجانياز بەكىنىسىن الاردا، اقسۋات شايقاسىندا اقتان باتىر ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن ەكەن.