بابالار ءسوزى: جانقوجا باتىردىڭ حان كەنەدەن قۇن الۋى
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر-تولعاۋلارى، قيسسا-داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى.
«حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ-جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
باتبانىڭ داۋىمەن كەنە حانعا بارىپ كەلگەنىن جانە ودان نە ءبىتىرىپ قايتقانىن جانقوجا باتىر ەشكىمگە ءتىس جارىپ ايتقان جوق. بۇل ونىڭ بالا كۇننەن بەرگى بويىنا سىڭگەن ادەتى ەدى. ول كەلگەن بويىندا ءوز شارۋاسىمەن اينالىسىپ جۇرە بەرەدى. ال اۋىل ادامدارى بولسا باتىردىڭ بارىپ كەلگەن ساپارىنىڭ ناتيجەسىن بىلگىسى كەلەدى. ءبىراق باتىردان تىكەلەي سۇراۋدان ايبىنىپ، جينالىپ كەلىپ انىعىن بەكباۋىل بيدەن سۇرايدى. ولارعا بەكباۋىل ءبي بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:
- بىزدەر التى ءجۇز ادام بولىپ كەنەسارى حانعا باردىق. كەنە حان دا جانقوجانىڭ داڭقىنان سەسكەندى مە، بولماسا كۇيەۋ ەكەنىن ەسكەرىپ اتاسىن سىيلايىن دەدى مە، ايتەۋىر «باتىر كەلە جاتىر» دەگەندى ەستىپ ەرەكشە دايىندالعان ەكەن. قارا جەرمەن جۇرمەسىن دەپ، وردادان باستاپ ۇزىندىعى ءبىر شاقىرىم جەرگە دەيىن كىلەم جايىپ تاستاپتى. بۇل سىيلى قوناقتارىنا كورسەتكەن قۇرمەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى بولسا كەرەك.
ءبىراق جانقوجا كىلەمنىڭ باسىندا كۇتىپ تۇرعان تولەڭگىتتەرگە توقتاماي، اتىنان دا تۇسپەي، سەرىكتەرىن ەرتىپ، كىلەمدى اتقا باستىرىپ جۇرە بەرىپ تىكەسىنەن ورداعا كەلىپ توقتادى. مۇندا دا كۇتىپ تۇرعان تولەڭگىتتەر قوناقتاردى ارناپ تىگىلگەن ون بەس شاتىرعا ورنالاستىردى، بايەك بولىپ قىزمەت كورسەتتى.
بۇرىننان كەلە جاتقان حان ءتارتىبى بويىنشا، ورداعا كەلگەن قوناقتار كىم بولسا، و بولسىن، حانعا بارىپ سالەم بەرۋگە مىندەتتى. ال جانقوجا ولاي ىستەمەدى. «مەن ونىڭ اتاسىمىن، ول قىزىمدى العان كۇيەۋ بالام. ونىڭ حان ەكەنىنىڭ كەرەگى جوق، ءوزى كەلىپ ماعان سالەم بەرسىن» دەپ جاتا بەردى.
جانقوجانىڭ كۇتىپ تۇرعان تولەڭگىتتەرگە دە قاراماي، قۇرمەت ءۇشىن توسەگەن كىلەمدى دە ات تۇياعىنا باستىرىپ، تىكەلەي كولىكپەن ورداعا كەلۋى حاننىڭ وكپەسىن اتپەن باستىرعاننان كەم كورىنبەدى. سونداي-اق ورداعا كەلگەن سوڭ دا حانعا بارىپ سالەمدەسپەۋى حاننىڭ دا، باسقانىڭ دا زىعىردانىن قايناتتى. سولاي بولسادا كەنە حان باتىرعا قاھار كورسەتە المادى. تەك باتىردىڭ ورداعا كەلۋىن كۇتىپ وتىردى. وسىنى سەزگەن ءبىر اقىلدى باتىر اراعا مامىلە ايتىپ، حان مەن جانقوجانى قاۋىشتىردى.
سىرتتان ىشكە كىرگەن جانقوجاعا تاقتا وتىرعان كەنە حان ەكى قولىن ۇسىنىپ باتىرعا قارسى جۇرگەندە، حان-قاراعاي، جانقوجا اڭعا تۇسكەن قىران بۇركىتتەي بولىپ كورىندى. كەنە حان باتىردى قولتىقتاپ تورگە وتىرعىزىپ، شەشىلىپ تۇرىپ اماندىق سۇرادى.
سوندا قاسىندا وتىرعان بىزدەر انشەيىندە اۋىلدا جۇرگەندە بىرگە ويناپ، بىرگە وسكەسىن جانە تۋىسقان بولعاسىن:
- ءاي، قويشى وسىنىڭ بىزدەن نەسى ارتىق، وزىمىزدەي ءبىر كيىكبايدىڭ تۇقىمى عوي، - دەپ ءمان بەرمەي قارايتىن ەدىك. ونىمىز قۇر كۇنشىلدىك پەن باقتالاستىق ەكەن. «ەر قادىرىن ەر بىلەدى» دەگەندەي باتىردىڭ ارتىقشىلىعى سىرت جەردە ايقىن كورىنەدى.
ونىڭ ۇستىنە باتىردىڭ ايباتى مەن ءارۋاعىنىڭ باسىم ەكەنىن كەنە حان مەن ونىڭ بەتپە-بەت كەزدەسكەنىندە كوردىك. جەك كورسە دە، كەنە حان باتىر نە ايتسا دا، «ماقۇل»، «جارايدى»، «دۇرىس» دەۋمەن بولدى. جانقوجانىڭ مىناداي باسىمدىلىق كورسەتكەنىنە تولەڭگىتتەر نارازى بولدى. ءبىراق كەنە حاننان اسىپ كەتە الماي امالى قۇرىدى.
كەنە دە جانقوجاعا ىشتەي ىقىلاسسىز بولعانىمەن، اشىق جاۋلىق كورسەتە المادى. سونىمەن كەنە حان باتىردىڭ كەلۋ ماقساتىن جۇرەرىنەن بۇرىن سۇرادى. باتىر جۇمىسىنىڭ باعدارىن قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ: «جازىقسىز كەسىلگەن باتبانىڭ بۇرىمى مەن تاناۋىنا قۇن بەرەسىڭ»، - دەپ اشىق ايتتى. بۇعان كەنەسارى نارازىلىق ءبىلدىرىپ ەدى، باتىر تىكتەلىپ:
- ەگەر بۇعان سەن قايلى بولماساڭ، وندا ءاز تاۋكەنىڭ شىعارعان «جەتى جارعى» زاڭىندا كورسەتىلگەن تەڭدىكتى الامىن، - دەپ تۋراسىنا كوشتى.
كەنە حان قارىشتاي الماي باتىردىڭ دەگەنىنە امالسىز كوندى. سوندا بىزدەر باتىردىڭ جانىندا وتىرىپ، وسىنىڭ ارتى ۇلكەن داۋعا اينالىپ، سوعىسىپ قالماساق جارار ەدى دەپ ۋايىمداۋمەن بولدىق. ال باتىر بولسا ساسپاي تابانداپ وتىرىپ تەڭدىگىن الدى. سوندا بىزدەردىڭ ويىمىزعا كەلگەنى مىناۋ بولدى: ارتىق قاي جەردە دە ارتىقتىعىن كورسەتەدى ەكەن عوي. ابىلاي تۇقىمىنان تەڭدىك الۋ وڭاي ما، ونى تەك جانقوجا عانا الىپ وتىر. «بۇدان بىلاي باتىرمەن تالاسقانىمىزدى قويايىق» دەگەن ءپاتۋاعا كەلدىك، - دەپ بەكباۋىل ءبي اۋىل ادامدارىنا باتىردىڭ مىقتىلىعىن ماقتانىشپەن ايتىپتى.