بابالار ءسوزى: قىزىل جولبارىستى سارىباي ءبي
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر-تولعاۋلارى، قيسسا-داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ-جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
سارىباي ايدوس ۇلى- سۇرانشىنىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى، اسا جاقسى كورەتىن ءىنىسى، قول باستاعان باتىرلارىنىڭ ءبىرى. ونى بۇكىل ەلىنە ءسوزىن وتكىزەر كوسەم دەپ، داۋعا سالار شەشەنىم دەپ عۇمىر بويى قاسىنان تاستاماعان. ەكەۋى تىزە قوسىپ، تاقتى قارقارانىڭ جارمەڭكەسىنە كەلگەندە، الاتاۋدىڭ كۇنگەي-تەرىسكەيىندەگى قىرعىز-قازاق، ارعى جاقتاعى قالماق، قىتاي، ىلديدان دۇڭعان، ۇيعىرلار بۇكىل جىبەك جولى بويىنداعى ساۋداگەرلەر، قالىڭ جۇرت تۇگەل ورە تۇرەگەلىپ، استارلاپ، يىلە سالەمدەسىپ، يگى جاقسىلار قاق توردەن ورىن ۇسىنادى ەكەن.
«باتىر- اڭقاۋ، ەر- كۇدىك». سۇرانشى اڭعالدىعىنان جاۋدىڭ الداعانىنا سەنىپ، بايقاۋسىزدا قولعا تۇسەدى. سوندا سايرام قالاسىنداعى بيىك قامالدىڭ ىشىندە قاسىنداعى ءتورت-بەس نوكەرىمەن سوعىسىپ جاتقان سۇرانشى سارىبايعا اقىرىپتى دەيدى:
«مىنالار ءبىزدى قۇتقارماس، ەلدى باسقاراتىن سەن امان بول، قاراساي بابا ءارۋاعى سەنى قولداسىن!» - دەپ بيىك قامالدان سارىبايدى كوتەرىپ الىپ، سىرتقا لاقتىرىپ جىبەرىپتى. سوندا سارىەكەم جامباسى سىنعانىنا دا قاراماي، بۇكىل قولىن جيناپ كەلگەنشە، قوقاندىقتار سۇرانشىنى قاسىنداعى ساربازدارىمەن تۇگەل قىرىپ تاستاپتى.
سۇرانشىنىڭ ولىمىنە سارىباي قاتتى قينالادى. بۇكىل ساربازدارىمەن سايرام-تاشكەنتتىڭ قان بازارىنا ات ويناتىپ، قوقاندىقتاردى بىت-شىت قىلادى. سۇرانشىنىڭ سۇيەگىن ەلىنە، الاتاۋعا الىپ قايتۋعا قارالى كوش ۇيىمداستىرىلادى. سوندا جول-جونەكەي قوڭىرات، دۋلاتتىڭ اتاقتى ادامدارى:
- جولبارىس تا ءيت قوي، تەگىنە تارتپاس دەيمىسىڭ. قىزىلعا اينالىپ ءبىزدىڭ ەلدە قالار، قان جوسا قىپ مال سويىپ تاستاڭدار، - دەپ ءتورت تۇلىك مال سويىپ، سارىەكەڭنىڭ قارالى كوشىن قارسى الادى.
- ءبىز باتىرلارىمىزدان ايىرىلعان قارالى كوشپىز، قوناق بولىپ ءدام تاتار ۋاقىتىمىز جوق. سۇرانشى باتىردى جەرگە بەرمەيىنشە ات ۇستىنەن تۇسپەيمىز، - دەپ سارەكەڭ ەشكىمگە پەيىلىن بەرمەي، ءبورىلى بايراعىنا جىلقىنىڭ قۇيرىعىن بايلاپ، سۇرانشىنىڭ اقتۇياق تۇلپارىن جال-قۇيرىعىن كۇزەپ، ەر-توقىمىن تەرىس ەرتتەپ، سۋىت اتتانىپ كەتە بەرىپتى. ەلسىز جەرگە كەلگەندە عانا ايالداپ، وزدەرىمەن بىرگە الىپ شىققان مالدى سويىس جاساپ، سونىمەن عانا تاماقتانىپتى. توقتاماي، كۇن-ءتۇن دەمەي ەلىنە كەلىپتى.
كيەلى قىزىل جولبارىس سودان سارىباي بيگە اۋىسىپ، قىدىر بوساعاسىنا كەلىسىمەن-اق سارىەكەڭنىڭ ابىروي-داڭقى اسپانداپ ءجۇرىپ بەرىپتى. شاپىراشتىنىڭ باس ءبيى بولىپ سايلانىپتى. وڭ جاق تىزەسىنە بۇكىل قازاققا اتى شىققان اقىندارى، سول جاق تىزەسىنە دۋلىعالى باتىرلارى وتىرعان جەتىسۋ ەلىنىڭ قادىرلى ءسوز ۇستارى اتانىپتى.
سارىباي ءبي قايتىس بولاردا جامبىلدى شاقىرىپ الىپ، اق باتاسىن بەرىپ بىلاي دەگەن ەكەن: «اينالايىن، جامبىلجان، جاسىڭدا ەستى تەنتەك ەدىڭ، ەل تانىعان اقيىق اقىن بولدىڭ، ماعان وتە جاقىن بولدىڭ. جاس كەزىڭدە ەل تىرلىگى بۇزىلماسىن، جاڭا ۇيىعان ەل ىرىمەسىن دەپ، بۇرىم سۇلۋىڭدى الىپ قاشىپ كەلگەندە، عاشىعىڭنان ايىرىپ، ساعان قيانات جاساپ ەدىم. سوندا دا سىرتقا كەتپەدىڭ، اق باتامدى ساعان بەردىم. تەك، اتتەڭ، باسىڭا باق كەشتەۋ قونادى ەكەن»، - دەگەن ەكەن ءبي.